Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcaya aura vyavahAra mokSa-mArga jainAgamakI vyavasthA yaha hai ki pratyeka jIva anAdikAlase saMsArI banakara hI rahatA AyA hai / parantu saMsAra prApta saMpUrNa jIvoMmeM bahutase aise bhI jIva ho gaye haiM, jinhoMne anAdikAlIna apane usa saMsArako samApta kara diyA hai aura unameM Aja bhI bahuta se aise jIva haiM jo apane andara usa anAdikAlIna saMsArako samApta karanekI sAmarthya' chipAye hue haiM / saMsArakI parisamApti jIvake sAtha anAdikAlase hI sambaddha jJAnAvaraNAdi ATha dravyakarmoM, zarIrAdi karmoM aura inake nimittase jIvameM utpanna honevAle bhAvakarmoM kA samUla kSaya ho jAnepara huA karatI hai / isa taraha kahanA cAhiye ki ukta saMpUrNa karmoke samUla kSaya ho jAne athavA yoM kahiye, ki ukta saMpUrNa karmoMse jova dvArA sarvathA chuTakArA pA jAnekA nAma mokSa jAnanA cAhiye / 2 tara yaha bhI batalAyA gayA hai ki jIvoMko mokSakI prApti samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritrakI upalabdhi ho jAnepara hI saMbhava hai ataH vahA~para yaha aura batalAyA gayA hai ki ukta samyagdarzana Adi tInoMkA samAhAra hI mokSakA mArga hai cU~ki mokSamArgasvarUpa ukta samyagdarzanAdika tInoM nizcaya tathA vyavahArake bheda se do-do bheda rUpa hote haiM ataH isa AdhArapara mokSamArgako bhI nizcayamokSamArga aura vyavahAramokSa mArga ke rUpameM do bheda rUpa jAna lenA cAhiye / " / isase yaha siddhAnta phalita hotA hai ki jIvako mokSakI prApti vyavahArasamyagdarzana, vyavahArasamyagjJAna aura vyavahArasamyak cAritrarUpa vyavahAramokSamArga tathA nizcayasamyagdarzana, nizcayasamyagjJAna aura nizcayasamyakcAritrarUpa nizcayamokSamArga donoMkA avalambana prApta honepara hI hotI hai / itanA avazya hai ki nizcayasamyagdarzanAdirUpa nizcayamokSamArga to mokSakA sAkSAt kAraNa hotA hai aura vyavahArasamyagdarzanAdirUpa vyavahAramokSamArga usakA paraMparayA arthAt nizcayamokSamArgakA kAraNa hokara kAraNa hotA hai / 7 zraddheya paMDitapravara daulatarAmajIne chahaDhAlAkI tIsarI DhAlake prArambhameM isa viSayapara saMkSepase bahuta hI sundara prakAza DAlA hai aura vaha nimna prakAra hai 1. AptamImAMsA, zloka 100 / jIvabhavyAbhavyatvAni ca / tattvArthasUtra 2-7 2. bandhahetvabhAvanirjarAbhyAM kRtsnakarmavipramokSo mokSaH / - tattvArthasUtra, 10-2 / 3. samayasAra, gAthA 17, 18 / 4. samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH / - tattvArthasUtra 1 - 1 / paMcAstikAya, gAthA 106 / 5. paMcAstikAya, gAthA 160, 161 / 6. nizcayavyavahAramokSakAraNe sati mokSa-kArya sambhavati / - paMcA0 kA0gA0 106 kI TIkA, A0 jayasena / 7. nizcayavyavahArayoH sAdhyasAdhanabhAvatvAt / - paMcAstikAya, gAthA 160, TIkA, AcArya amRtacandra nizcaya mokSamArga sAdhanabhAvena pUrvoddiSTavyavahAramokSamArganirdezo'yam / - paMcAstikAya, gA0 162, TIkA, AcArya amRtacandra / vyavahAramokSamArga sAdhyabhAvena nizcayamokSamArgopanyAso'yam / - paMcAstikAya gAthA 163 kI TIkA, AcArya amRtacandra / sAdhako vyavahAramokSamArgaH sAdhyo nizcayamokSamArgaH / - paramAtmaprakAza - TIkA, pRSTha 142 /
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 : sarasvatI-varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-prantha "Atamako hita hai sukha so sukha AkulatA-bina kahiye / AkulatA ziva mAhiM na tAteM zivamaga lAgyau cahiye / / samyagdarzana jJAna caraNa zivamaga, so duvidha vicArau / jo satyAratha rUpa yo nizcaya, kAraNa so vavahArau // 1 / / " isa padya meM zraddheya paMDitajIne kahA hai ki AtmAkA hita sukha hai aura vaha sukha jIvameM AkulatAkA abhAva honepara utpanna hotA hai| usa AkUlatAkA abhAva bhI mokSameM hI hai / ataH jIvoMko mokSake mAgameM pravRtta honA caahiye| mokSakA mArga samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakacAritra rUpa haiN| yaha samyagdarzanAdirUpa mokSamArga nizcaya tathA vyavahArake bhedase do prakArakA hotA hai arthAta samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra ye tInoM vyavahArarUpa bhI hote haiM aura nizcayarUpa bhI hote haiN| isa taraha kahanA cAhiye ki jo samyagdarzanAdika nizcayarUpa hote haiM ve nizcaya-mokSamArgameM garbhita hote haiM aura jo samyagdarzanAdika vyavahArarUpa hote haiM ve vyavahAra-mokSamArgameM gabhita hote haiN| inameM se jo mokSamArga mokSakA sAkSAt kAraNa hotA hai vaha nizcaya-mokSamArga hai aura jo mokSamArga nizcayamokSamArgakA kAraNa hotA hai vaha vyavahAramokSamArga hai| yahA~ hama mukhyatayA isI viSayako spaSTa karanA cAhate haiN| isaliye yahA~ para hama sarva prathama nizcayasamyagdarzanAdirUpa nizcaya-mokSamArga tathA vyavahArasamyagdarzanAdirUpa vyavahAra-mokSamArgake svarUpakA pratipAdana kara rahe haiN| nizcayasamyagdarzanAdirUpa nizcayamokSamArgakA svarUpa nizcayasamyagdarzanAdirUpa nizcayamokSamArgakA svarUpa pratipAdana karaneke liye bhI zraddheya 50 daulatarAmajIke chahaDhAlAkI tIsarI DhAlakA nimnalikhita padya paryApta hai 'paradravyanateM bhinna ApameM ruci samyaktva bhalA hai| Apa rUpako jAnapano so samyagjJAna kalA hai / / Apa rUpameM lIna rahe thira samyakcArita soii| aba vavahAra mokha maga suniye hetu niyata ko hoI // 2 // ' isa padyakA Azaya yaha hai ki samasta cetana-acetanarUpa parapadArthokI orase mur3a kara apane AtmasvarUpakI prAptikI ora jIvakI abhiruci (unmukhatA yA jhukAva) ho jAnekA nAma nizcayasamyagdarzana hai, jIvako apane AtmasvarUpakA jJAna ho jAnekA nAma nizcayasamyagjJAna hai aura buddhipUrvaka tathA abuddhipUrvaka hone vAlI kSAyajanya pApa va puNyarUpa samasta prakArakI pravRttiyoMse nivRtti pAkara jIvakA apane AtmasvarUpameM lIna ho jAnA hI nizcayasamyakcAritra hai| isa padya ke antima caraNameM zraddheya paMDitajIne saMketa kiyA hai ki Age sampUrNa chahaDhAlAmeM nizcayasamyagdarzana, nizcayasamyagjJAna aura nizcayasamyakcAritrarUpa nizcaya mokSamArgake kAraNabhUta vyavahArasamyagdarzana, vyavahArasamyagjJAna aura vyavahArasamyakacAritrarUpa vyavahAramokSamArgakA vivecana kiyA jaaygaa| isa taraha paMDita daulatarAmajIke dvArA chahaDhAlAmeM kiye gaye vivecanake anusAra vyavahAramokSamArgarUpa vyavahArasamyagdarzana, vyavahArasamyagjJAna aura vyavahArasamyakacAritrakA svarUpa nirdhArita hotA hai| usIkA yahA~para vizeSa kathana kiyA jAtA hai|
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyavahArasamyagdarzanakA svarUpa jIva, ajIva, Asrava, bandha, saMvara, nirjarA aura mokSa nAmake sAta tattvoMke prati jIvake antaHkaraNa meM zraddhA arthAt inake svarUpAdikI vAstavikatAke sambandhameM jJAnakI dRr3hatA (Astikya bhAva ) jAgRta ho jAnekA nAma vyavahArasamyarzana hai / isake AdhArapara hI jIvoMko uparyukta nizcaya samyagdarzanakI upalabdhi huA karatI hai| AcArya umAsvAmI ke tattvArtha sUtrameM va svAmI samantabhadrake ratnakaraNDakazrAvakAcAra meM samyagdarzanakA jo svarUpa upalabdha hotA hai vaha vyavahArasamyagdarzanakA hI svarUpa hai| yadyapi umAsvAmIke tatvArtha sUtra meM uparyukta sAta tattvoMke zraddhAnakA nAma hI samyagdarzana kahA hai| lekina svAmI samantabhadrake ratnakaraNDakadhAvakAcAra meM samyagdarzanakA lakSaNa isa rUpameM batalAyA hai ki paramArtha arthAt vItarAgatAke Adarza devoM, paramArtha arthAt vItarAgatAke poSaka zAstroM aura paramArtha arthAt vItarAgatAke mArga meM pravRtta guruoMke prati jIvake antaHkaraNameM bhaktikA jAgaraNa ho jAnA samyagdarzana hai|" ataH tattvAyaMsUtra aura ratnakaraNDakA vikAdhArameM pratipAdita samyagdarzanake ina lakSaNoMmeM uparyukta prakArase yadyapi bheda dikhAI detA hai / parantu gaharAIse vicAra karane para mAlUma ho jAtA hai ki ratnakaraNDakazrAvakAcAra meM pratipAdita lakSaNase bhI niSkarSa ke rUpa meM jIvake antaHkaraNameM uparyukta sAta tattvoMke prati AstikyabhAvakI jAgRti ho jAnA hI samyagdarzanakA svarUpa nizcita hotA hai| vyavahArasamyagjJAnakA svarUpa vItarAgatAke poSaka athavA saptatasyoMke yathAvasthita svarUpake pratipAdaka AgamakA zravaNa paThana, pAThana, abhyAsa, cintana aura mananakA nAma vyavahAra namyagjJAna hai / isa prakArake vyavahArasamyajJAnake AdhAra para hI jIvoMko samasta vastuoMke aura vizeSa kara AtmA ke svataH siddha svarUpakA bodha hotA hai / jaise AtmAkA svataH siddha svarUpa jJAyakapanA arthAt samasta padArthoM ko dekhane-jAnanekI zakti rUpa hai / cU~ki yaha svarUpa svataH siddha hai / ataH yaha AtmA ke anAdi, anidhana svAzrita aura akhaNDa (svarUpake sAtha tAdAtmyako lie hue) astitvako siddha karatA hai| hameM AtmAke isa tarahake svarUpako samajhane meM uparyukta prakArake AgamakA zravaNa, paThana pAThana, abhyAsa, cintana aura manana sahAyaka hotA hai / 3 / dharma aura siddhAnta 33 vicAra kara dekhA jAya to samyagdarzana prApta honese pUrva hI isa prakArake samyak arthAt vItarAga tAke poSaka jJAnako prApta karanekI pratyeka jIvake liye AvazyakatA hai / AcArya kundakundake samayasArakI gAthA 18 se bhI yahI saMketa prApta hotA hai kyoMki usameM batalAyA hai ki pahale AtmArUpI rAjAkI pahicAna karo, phira usakA zraddhAna arthAt AzrayaNa karo aura tatpazcAt usake anukUla AcaraNa karo to mokSakI prApti hogI / isa taraha mokSamArga meM yadyapi samyagdarzanase pUrva hI samyagjJAnako sthAna denA caahiye| parantu vahA~para isako jo 1. tatvArtha zraddhAnaM samyagdarzanam / ta0 sU0 1-2 / jIvAjIvAsavabandhasaMvaranirjarAmokSAstaratvam / tattvArthasUtra 1-4 / 2. ratnakaraNDakazrAvakAcAra, zloka 4 / 3. samayasAra, gAthA 6 | 4. paMcAdhyAyI, zloka 8 / 5. samayasAra, gAthA 18 /
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 : sarasvatI-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha samyagdarzana aura samyaka cAritrake madhyameM sthAna diyA gayA hai, isakA eka kAraNa to yaha hai ki jIvako samyagdarzanakI prApti ho jAnepara hI usake ukta prakArake jJAnakI samyakarUpatA arthAta sArthakatA siddha hotI hai| aura dUsarA kAraNa yaha hai ki jIvako usakI (ukta prakArake jJAnakI) upayogitA madhyadIpaka nyAyase samyagdarzanakI taraha samyakcAritrapara ArUr3ha honeke lie bhI siddha hotI hai| isake atirikta eka tIsarA kAraNa yaha bhI hai ki mokSamArgake rUpameM samyagdarzanakI pUrti sarvaprathama arthAt caturthaguNasthAnase lekara adhika-se-adhika saptamaguNasthAna taka niyamase ho jAtI hai, samyagjJAnakI pUrti usake bAda terahaveM guNasthAnake prathama samayameM hotI hai aura samyakcAritrakI pUrti samyagjJAnako putike anantara caudahaveM guNasthAnake anta samayameM hI hotI hai / isa viSayako Age spaSTa kiyA jaaygaa| vyavahArasamyakcAritrakA svarUpa buddhipUrvaka aura abuddhipUrvaka hone vAlI samasta kaSAyajanya pApa aura puNyarUpa pravRttiyoMse nivRtti pAkara apane AtmasvarUpameM lIna (sthira) honerUpa nizcayasamyakcAritrakI prAptike lie yathAzavita aNuvrata, mahAvrata, samiti, gupti, dharma aura tapa Adi kriyAoMmeM jIvakI pravRtti hone laga jAnA vyavahAra samyakcAritra hai| ukta prakArake nizcayasamyakcAritrakA apara nAma yathAkhyAtacAritra hai tathA use vItarAgacAritra bhI kahate haiM / usakI prApti jIvako yadyapi upazamazreNIpara ArUr3ha hokara 11veM guNasthAnameM pahu~canepara bhI hotI hai aura kSapaka zreNIpara ArUr3ha hokara 12veM guNasthAnameM pahu~canepara bhI hotI hai| parantu 11veM guNasthAna aura 12veM guNasthAnake nizcayasamyakcAritrameM paraspara antara pAyA jAtA hai / arthAt upazamazreNIpara ArUr3ha hokara 11veM gaNasthAnameM pahu~cane vAlA jIva antarmahartake alpakAlameM hI patanakI ora unmakha ho jAtA hai aura taba usakA vaha nizcayasamyaka cAritra bhI usI samaya samApta ho jAtA hai| isake viparIta kSapakazreNIpara ArUr3ha hokara 12veM gaNasthAnameM pahuMcane vAlA jIva kadApi patanakI ora unmukha nahIM hotaa| isalie usakA vaha nizcayasamyakacAritra sthAyI rahA karatA hai sAtha hI vaha jIva antarmuhurtake alpakAlameM hI 12veM guNasthAnase 13veM guNasthAnameM pahu~ca kara niyamase sarvajJatAko prApta kara letA hai| mokSa-mArgake prakaraNase 12veM guNasthAnameM prApta hone vAle sthAyI nizcayacAritrako hI grahaNa kiyA gayA hai / yahA~para eka bAta hama yaha kaha denA cAhate haiM ki uparyukta nizcayasamyakcAritrakI prAptike lie ho caturtha guNasthAnakA aviratasamyagdRSTi jIva mumukSu hokara puruSArtha karake pAMcaveM guNasthAnameM aNuvrata dhAraNa karatA hai tathA isase bhI Age bar3hakara chaThe guNasthAnameM vaha mahAvrata dhAraNa karatA hai| itanA hI nahIM, ghora tapazcaraNa karake Age bar3hatA huA vaha sAtaveM guNasthAnameM zuddhopayogakI bhUmikAko prApta hokara AtmapariNAmoMkI uttarottara bar3hatI huI yathAyogya vizuddhike anusAra upazamazreNIpara ArUr3ha hotA hai yA kSapaka zreNIpara ArUr3ha hotA hai| isa taraha kahanA cAhiye ki jaba taka usa jovako ukta nizcayasamyakacAritrakI prApti nahIM ho jAtI hai taba taka vaha pA~caveM aura chaThe guNasthAnoMmeM buddhipUrvaka aura sAtaveMse lekara dazaveM takake guNasthAnoMmeM abuddhipUrvaka uparyakta vyavahArasamyakcAritrameM hI pravRtta rahatA hai| isa vyavahArasamyaka cAritrakA bhI apara nAma saMkSepase sarAgacAritra aura vistArase sAmAyika, chedopasthApanA, parihAravizuddhi aura sUkSmasAMparAyarUpa cAritra hai| 1. ratnakaraMDakazrAvakAcAra, zloka 97 / 2. pravacanasAra, gAthA 7 /
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 | dharma aura siddhAnta : 35 yadyapi aNuvrata aura mahAvrata tathA samiti, gupti, dharma evaM tapazcaraNa Adi bAhyakriyAyeM usa-usa kaSAyake udaya aura anadayake anusAra pUrvokta samyagdarzanase rahita koI-koI mithyAdaSTi jIva bhI karane lagate haiM / itanA hI nahIM, ina kriyAoMko saMlagnatApUrvaka karanepara unameMse koI-koI jIva yathAsaMbhava svargameM navaveM graiveyaka taka janma bhI dhAraNa kara lete haiN| parantu itanI bAta avazya hai ki ina kriyAoMkI nizcayasamyakcAritrakI prAptipUrvaka mokSaprAptirUpa sArthakatA ukta samyagdarzanake prApta honepara hI huA karatI hai anyathA nahIM, kyoMki jIva jaba taka mithyAdaSTi banA rahatA hai taba taka usake anantAnubandhI kaSAyakA upazama, kSaya athavA kSayopazama na ho sakaneke kAraNa yathAyogya apratyAkhyAnAvaraNa tathA pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyoMkA kSayopazama honA asambhava hI rahA karatA hai jaba ki aNuvrata aura mahAvratarUpa vyavahArasamyak cAritra yathAyogya ina kaSAyoMkA kSayopazama honepara hI jIvako prApta huA karatA hai| isakA abhiprAya yaha hai ki jaba jIvake apratyAkhyAnAvaraNa kaSAyakA udaya samApta hokara pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyakA udaya kAryarata ho jAtA hai taba vaha jIva vyavahArasamyakcAritrake rUpameM aNuvratoMko dhAraNa karatA hai| aura jaba jIvake apratyAkhyAnAvaraNa kaSAyake sAtha-sAtha pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyakA udaya bhI samApta hokara mAtra saMjvalana kaSAya va nokaSAyakA udaya kAryarata ho jAtA hai taba vaha jIva vyavahArasamyakcAritrake rUpameM mahAvrata dhAraNa karatA hai| yaha sthiti anantAnubandhI kaSAyake upazama, kSaya athavA kSayopazama' ke abhAvameM mithyAdRSTi jIvake kadApi saMbhava nahIM hai / ataH usake (mithyAdRSTi jIvake) yathAyogya kaSAyake anudayake sAtha-sAtha yathAyogya kaSAyake udayameM bAhya kriyAke rUpameM aNuvrata, mahAvrata AdikI sthitikA honA to saMbhava hai| lekina jaba taka usa jIvako samyagdarzana prApta nahIM ho jAtA hai taba taka anantAnubandhI kaSAyakA upazama, kSaya athavA kSayopazama na ho sakaneke kAraNa yathAyogya apratyAkhyAnAvaraNa aura pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyoMkI udaya-samApti asaMbhava honese aNuvrata, mahAvrata AdikI sthitiko vyavahArasamyakacAritrakA rUpa prApta honA saMbhava nahIM hai| yahA~para yaha bhI dhyAna rakhanA cAhiye ki jIvako samyagdarzana prApta ho jAnepara niyamase anantAnubandhI kaSAyakA upazama, kSaya athavA kSayopazama ho jAnepara bhI sAmAnyatayA yaha niyama nahIM hai ki usake aNuvrata athavA mahAvratarUpa vyavahArasamyakcAritra athavA apratyAkhyAnAvaraNa va pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyoMkI udayasamApti ho hI jAnA cAhiye / kintu niyama yaha hai ki jisa samyagdRSTi jIvake apratyAkhyAnAvaraNa va pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyoMkA udaya samApta ho jAtA hai usake hI yathAyogya aNuvrata va mahAvratarUpa vyavahArasamyakacAritrakI sthiti utpanna hotI hai, zeSa samyagdRSTi jIva taba taka avatI hI rahA karate haiM, jaba taka unake apratyAkhyAnAvaraNa va pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyoMkA udaya samApta nahIM ho jAtA hai| nizcaya aura vyavahAra mokSamArgarUpa samyagdarzanAdikakA yaha sampUrNa vivecana hamane caraNAnuyogakI dRSTise hI kiyA hai / isa taraha isa vivecanase yaha bAta spaSTa ho jAtI hai ki caraNAnuyogameM samyagdarzanAdirUpa nizcayamokSamArga aura vyavahAramokSamArgake rUpameM jo do prakArake mokSamArgakA kathana kiyA gayA hai usakA Azaya nizcayamokSamArgako to mokSakA sAkSAt kAraNa batalAyA hai aura vyavahAramokSamArgako usakA (mokSakA) paraMparA arthAta nizcayamokSamArgakA kAraNa hokara kAraNa batalAnA hai| isI prakAra usakA Azaya nizcayasamyagdazana, nizcayasamyagjJAna aura nizcayasamyakcAritrako to kAryarUpa tathA vyavahArasamyagdarzana, 1. gommaTasAra jovakANDa, gAthA 30 / 2. gommaTasAra jIvakANDa, gAthA 31 /
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 : sarasvatI-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha vyavahArasamyagjJAna aura vyavahArasamyakcAritrako kramazaH una nizcaya samyagdarzanAdikakA kAraNa rUpa batalAnA hI hai| isase hameM yaha zikSA prApta hotI hai ki mokSako prAptike lie pratyeka jIvako mokSake sAkSAt kAraNabhUta nizcayasamyagdarzana, nizcayasamyagjJAna aura nizcayasamyakacAritrakI tathA ina nizcayasamyagdarzanAdikakI prAptike lie vyavahArasamyagdarzana, vyavahArasamyagjJAna aura vyavahArasamyakcAritrakI anivArya AvazyakatA hai / isa taraha do prakArake mokSamArgakI mAnyatA ucita ho hai, anucita nahIM hai| ____ aba yadi koI vyakti nizcayamokSamArgarUpa nizcayasamyagdarzanAdikakI prAptike binA hI kevala vyavahAramokSamArgarUpa vyavahArasamyagdarzanAdikake AdhAra para hI mokSa-prAptikI mAnyatA rakhate haiM to ve galatIpara haiM kAraNa ki phira to vyavahArasamyagdarzanAdikako vyavahAramokSamArga kahanA ho asaMgata hogA, kyoMki nyatAmeM ve vyavahArasamyagdarzanAdika mokSake sAkSAta kAraNa ho jAnese nizcaya mokSamArgarUpa hI ho jaaveNge| isa kathanakA tAtparya yaha hai ki nizcayamokSamArga yA nizcayasamyagdarzanAdikameM paThita 'nizcaya' zabda hameM nizcayamokSamArga yA nizcayasamyagdarzanAdikameM mokSakI sAkSAt kAraNatAkA bodha karAtA hai aura vyavahAramokSamArga athavA vyavahAra samyagdarzanAdikameM paThita 'vyavahAra' zabda hameM vyavahAramokSamArga athavA vyavahArasamyagdarzanAdikameM mokSakI paraMparayA kAraNatAkA arthAt nizcayamokSamArga athavA nizcayasamyagdarzanAdikI kAraNatApUrvaka mokSakI kAraNatAkA bodha karAtA hai| hamAre isa kathanakI puSTi, AgamameM jo pUrvokta prakAra nizcayamokSamArga yA nizcayasamyagdarzanAdikako sAdhyarUpa yA kAryarUpa tathA vyavahAramokSamArga yA vyavahArasamyagdarzanAdikako sAdhanarUpa yA kAraNarUpa pratipAdita kiyA gayA hai, usase ho jAtI hai| isI prakAra jo vyakti aisA kahate haiM ki jIvako mokSakI prApti to nizcayamokSamArga yA nizcayasamyagdarzanAdikakI upalabdhi ho jAne para hI hotI hai| ataH hameM vyavahAramokSa-mArga yA vyavahArasamyagdarza dikapara lakSya na dekara nizcayamokSamArga yA nizcayasamyagdarzanAdikake Upara hI lakSya denA cAhiye, to aise vyakti bhI galatI para haiM, kyoMki ve isa bAtako nahIM samajha pA rahe haiM ki jIva jaba taka vyavahAramokSamArgapara ArUr3ha nahIM hogA taba taka use nizcaya-mokSamArgakI upalabdhi honA saMbhava nahIM hai kyoMki yaha bAta pUrvameM spaSTa kI jA cukI hai ki mokSamArgake aMgabhUtanizcaya samyakcAritrakI upalabdhi jIvako upazamazreNI para ArUr3ha honeke anantara asthAyI rUpameM to 11veM guNasthAnameM pahu~cane para hotI hai tathA sthAyIrUpameM kSapaka zreNI para ArUr3ha honeke anantara 12veM guNasthAnameM pahu~cane para hotI hai| isa prakAra kahanA cAhiye ki jIva paMcama guNasthAnase lekara jaba taka upazama yA kSapaka zreNI mAMDakara 11veM yA 12veM guNasthAnameM nahIM pahu~ca jAtA taba taka arthAt 10veM guNasthAna taka usake pUrvokta vyavahArasamyakacAritra hI rahA karatA hai| isase eka yaha mAnyatA bhI khaNDita ho jAtI hai ki vyavahAramokSa-mArga para ArUr3ha hue binA hI nizcayamokSamArgakI prApti jIvako ho jAtI hai, kyoMki pratyeka jIva jaba yathAyogya guNasthAnakramase Age bar3hatA huA hI 11veM guNasthAnameM athavA 12veM guNasthAnameM pahu~ca sakatA hai jahA~ ki nizcayasamyakcAritrakI upalabdhi use hotI hai to isase yaha bAta nizcita ho jAtI hai ki vyavahAramokSamArga para ArUr3ha hae binA nizcayamokSamArgakI upalabdhi kadApi jIvako saMbhava nahIM hai| hamAre isa kathanase eka mAnyatA yaha bhI khaNDita ho jAtI hai ki jisa jIvako nizcayasamyakacAritra
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/dharma aura siddhAnta : 37 kI prApti ho jAtI hai usake vyavahArasamyak cAritra anAyAsa hI ho jAtA hai use usakI prAptike liye puruSArtha nahIM karanA par3atA hai| hamAre uparyukta kathanase isa mAnyatAke khaNDita hone meM eka AdhAra yaha bhI hai ki AgamameM vyavahArasamyaka cAritrako nizcayasamyakacAritrameM kAraNa batalAyA gayA hai, isa taraha kAraNa honekI vajahase jaba jIvameM vyavahArasamyakcAritrakA nizcayasamyakcAritrarUpa kAryake pUrva sadbhAva rahanA Avazyaka hai to isa sthitimeM phira yaha bAta kaise saMgata kahI jA sakatI hai "ki jisa jIvako nizcayasamyakacAritrakI prApti ho jAtI hai usako vyavahArasamyakacAritra anAyAsa hI ho jAtA hai-use usakI prAptike liye puruSArtha nahIM karanA par3atA hai ?" isa viSayameM dUsarA AdhAra yaha bhI hai ki jo vyakti vyavahAramokSamAgaM yA vyavahArasamyagdarzadAdikake Upara lakSya na dekara kevala nizcayamokSamArga yA nizcayasamyagdarzanAdikake Upara lakSya denekI bAta kahate haiM ve bhI nizcayamokSamArga yA nizcayasamyakadarzanAdikakI upalabdhike liye puruSArtha karanekA upadeza jIvoMke dete haiM to isakA Azaya yahI hotA hai ki pratyeka jIvako nizcayamokSamArga yA nizcayasamyagdarzanAdikakI upalabdhike liye vyavahAramokSamArga yA vyavahAra samyagdarzanAdikakI prAptikA hI prayatna karanA cAhiye, kyoMki nizcayamokSamArga yA nizcayasamyagdarzanAdikI upalabdhike liye jo bhI prayatna kiyA jAyagA vaha prayatna vyavahAramokSamArga yA vyavahArasamyagdarzanAdikake alAvA aura kucha nahIM hogaa| arthAt usa prayatna (puruSArtha) kA nAma hI vyavahAramokSamArga yA vyavahArasamyagdarzanAdika hai jo nizcayamokSamArga yA nizcayasamyagdarzanAdikakI upalabdhike liye kiyA jAtA hai| eka bAta aura hai ki hamAre pUrva pratipAdanake anusAra vyavahArasamyakcAritrakA apara nAma sarAgacAritra hai jaisA ki nizcayasamyakacAritrakA apara nAma vItarAgacAritra hai aura yaha bAta nirvivAda hai ki dazaveM guNasthAna taka jIvameM sarAgacAritra hI rahA karatA hai, vItarAgacAritra nahIM, tathA yoM bhI kahiye ki dazaveM guNasthAna taka hI sarAgacAritra rahA karatA hai, Ageke guNasthAnoMmeM nahIM, isa taraha isakA abhiprAya yaha hotA hai ki sarAgacAritrakA abhAva ho jAne para hI vItarAgacAritrakI upalabdhi jIvako huA karatI hai aura isakA abhiprAya bho yaha huA ki vyavahArasamyak cAritrakA abhAva ho jAne para hI nizcayasamyakacAritrakI upalabdhi jIvako huA karatI hai athavA yoM kahiye ki jisa jIvako nizcayasamyakacAritrakI upalabdhi ho jAtI hai usake phira vyavahAracAritrakA abhAva hI ho jAyA karatA hai| isa taraha taba isa bAtako kaise saMgata mAnA jA sakatA hai ki 'jIvako nizcayasamyakacAritrakI upalabdhi ho jAne para vyavahArasamyakacAritrakI upalabdhi anAyAsa ho jAtI hai ?" aura yahI kAraNa hai ki AcArya amRtacandrane samayasAra gAthA 305 kI TIkAmeM vyavahArAcArasUtra' kA uddharaNa dekara vyavahArasamyakacAritrako taba taka amRta-kumbha kahA hai jaba taka jIvako nizcayasamyakacAritrakI upalabdhi nahIM ho jAtI hai tathA bhagavAna kundakunda. ne usI vyavahArasamyakacAritrako taba viSakuMbhakI upamA de dI hai jaba jIvako nizcaya samyakacAritrakI upalabdhi ho jAtI hai| isa taraha yaha bAta nirNIta ho jAtI hai ki jaba taka jIvako nizcayasamyaka-cAritra kI upalabdhi nahIM ho jAtI hai taba taka usake lie mokSaprAptike uddezyase paraMparayA kAraNake rUpameM athavA nizcayasamyakacAritrake sAdhanake rUpameM vyavahArasamyaka cAritra niyamase upayogI siddha hotA hai| isaliye mokSaprAptike uddezyase nizcayasamyakacAritrakI prAptike liye pratyeka jIvako vyavahArasamyaka cAritrako dhAraNa 1. samayasAra, gAthA 305, AcArya amRtacandra ttiikaa| 2. samayasAra, gAthA 306, 307 /
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 : sarasvatI-varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha karanekA satata prayatna karanA caahiye| itanI bAta avazya hai ki koI bhI cAritra taba taka 'vyavahArasamyaka cAritra' nAma nahIM pA sakatA hai jaba taka ki vaha cAritra samyagdarzanake sadbhAvameM na ho, jaisAki pUrva meM hama spaSTa kara Aye hai| isa prakAra AgamapramANake AdhAra para kiye gaye uparyukta vivecanase yaha mAnyatA, ki 'jisa jIvako nizcayasamyakacAritrakI prApti ho jAtI hai usake vyavahArasamya cAritra anAyAsa hI ho jAtA hai use usakI prAptike liye puruSArtha nahIM karanA par3atA hai," nizcita rUpameM khaNDita ho jAtI hai| itanA spaSTa vivecana karane para bhI aba yadi koI vyakti yaha kahatA hai ki vyavahAramokSamArga to saMsArakA hI kAraNa hai, mokSakA nahIM, to usakA aisA kahanA bhI durAgrahapUrNa hI mAnA jAyagA / isakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai ki yadi vyavahAramokSamArga saMsArakA hI kAraNa hai mokSakA nahIM, to phira use AgamameM 'mokSamArga' zabdase pakAranA hI asaMgata hai / dUsarI bAta yaha hai ki saMsArakA mukhya kAraNa to mohanIyakarmake udayase honevAle jIvake mithyAdarzana, 'mithyAjJAna aura mithyAcAritrarUpa pariNAma hI hai / yadyapi yaha bAta satya hai ki vyavahArasamyagdarzana, vyavahArasamyagjJAna aura vyavahArasamyaka cAritrako prApta karake bhI jIva jaba taka nizcaya-samyagdarzana, nizcayasamyagjJAna aura nizcayasamyakacAritrako prApta nahIM kara letA hai taba taka use mokSakA prApta honA asaMbhava hai| arthAta vaha taba taka saMsArameM ho rahA karatA hai| parantu isa AdhAra para una vyavahArasamyagdarzanAdikako sarvathA saMsArakA hI kAraNa mAna lenA asaMgata bAta hai / phira bhI itanA to mAnA jA sakatA hai ki cUMki vyavahAra-samyagdarzanAdika nizcaya-samyagdarzanAdikakI utpattimeM kAraNa hote haiM ataH isa rUpameM ve kathaMcit mokSake bhI kAraNa hai aura cU~ki vyavahAra-samyagdarzanAdikake sadbhAvameM bhI jIvako jaba taka nizcaya-samyagdarzanAdikakI upalabdhi nahIM ho jAtI taba taka mokSakI prApti asaMbhava hai / ataH unameM kathaMcit saMsArakI kAraNatA svIkAra karanA bhI asaMgata nahIM hai| isa spaSTIkaraNameM kahI huI ina saba bAtoMko samajhane ke liye yahA~ para thor3A karaNAnuyogakI dRSTise bhI samyagdarzanAdikake sambandhameM vicAra kiyA jA rahA hai| karaNAnuyogakI dRSTise nizcaya aura vyavahAra samyagdarzanAdikakA svarUpa isake pUrva ki hama karaNAnuyogakI dRSTise nizcaya aura vyavahAra samyagdarzanAdikakA vivecana kareM, Avazyaka jAnakara karaNAnuyogake sambandhameM hI kucha vivecana kara denA cAhate haiM / karaNAnuyogameM paThita 'anuyoga' zabdakA artha Agama hotA hai| isa taraha sampUrNa jainAgamako yadi vibhakta kiyA jAya to vaha cAra bhAgoMmeM vibhakta ho jAtA hai-prathamAnuyoga, caraNAnuyoga, karaNAnuyoga aura drvyaanyog| inameMse prathamAnuyoga vaha hai jisameM adhyAtmako lakSyameM rakhakara mahApuruSoMke jIvanacaritrake AdhArapara pApa, puNya aura dharmake phalakA digdarzana karAyA gayA hai| caraNAnayoga vaha hai jisameM adhyAtmako lakSyameM rakhakara pApa, puNya aura dharma kI vyavasthAoMkA nirdeza kiyA gayA hai / karaNAnuyoga vaha hai jisameM jIvoMkI pApa, puNya aura dharmamaya pariNatiyoM tathA unake kAraNoMkA vizleSaNa kiyA gayA hai aura dravyAnuyoga vaha hai jisameM vizvako sampUrNa vastuoMke pRthak astitvako batalAne vAle svataHsiddha svarUpa evaM unake pariNamanoMkA nirdhAraNa kiyA gayA hai| yahA~para hama ina saba anuyogoMke AdhArapara vastusvarUpapara prakAza na DAla kara prakaraNake liye upayogI pratijJAta karaNAnayogake AdhArapara hI vastusvarUpapara prakAza DAla rahe haiN|
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 / dharma aura siddhAnta : 39 AtmAkA svarUpa jJAyakapanA arthAt vizvake samasta padArthoMko dekhane-jAnanekI zakti rUpa hai / yaha kathana hama pUrvameM bhI kara Aye haiN| isameM nirdiSTa jJAyakapanA AtmAkA svata siddha svabhAva hai, isaliye isa AdhAra para eka to AtmAkA svatantra aura anAdi tathA anidhana astitva siddha hotA hai| dusare, jisa prakAra AkAza apane svataHsiddha avagAhaka svabhAvake AdhArapara vizvake sampUrNa padArthoM ko apane andara eka sAtha hamezA samAye hue hai usI prakAra AtmAko bhI apane svataHsiddha jJAyaka svabhAva ke AdhArapara vizvake sampUrNa padArthoM ko eka sAtha hamezA dekhate-jAnate rahanA cAhiye / parantu hama dekha rahe haiM ki jo jIva anAdikAlase saMsAra paribhramaNa karate hue isI cakrameM phaMse hue haiM unhoMne anAdikAlase abhI taka na to kabhI vizvake sampUrNa padArthoMko eka sAtha dekhA va jAnA hai aura na ve abhI bhI unheM eka sAtha dekha-jAna pA rahe haiM / itanA hI nahIM, ina saMsArI jIvoMmeM eka to taratamabhAvase jJAnakI mAtrA alpa hI pAyI jAtI hai| dusare, jitanI mAtrAmeM inameM jJAna hotA huA dekhA jAtA hai vaha bhI indriyAdika anya sAdhanoMkI sahAyatAse hI huA karatA hai| eka bAta aura hai ki ye saMsArI jIva padArthoMko dekhane-jAnane ke pazcAt una jAne hue padArthoMmeM iSTapane yA aniSTapanekI kalpanArUpa moha kiyA karate haiM aura taba ve iSTa kalpanAke viSayabhUta padArthoMmeM prItirUpa rAga tathA aniSTa kalpanAke viSayabhUta padArthoMmeM aprIti (ghRNA) rUpa dveSa satata kiyA karate haiM, jisakA pariNAma yaha hotA hai ki unheM satata iSTa kalpanAke viSayabhUta padArthoM kI prAptimeM aura aniSTa kalpanAke viSayabhUta padArthokI aprAptimeM harSa huA karatA hai tathA aniSTa kalpanAke viSayabhUta padArthoMkI prAptimeM aura iSTa kalpanAke viSayabhUta padArthoMkI aprAptimeM viSAda huA karatA hai / yadyapi aisA bhI sambhava hai ki kinhIMkinhIM (samyagdRSTi) saMsArI jIvoMko isa prakArase harSa-viSAda nahIM hote, phira bhI ve jIva jaba zarIrakI adhInatAmeM hI raha rahe haiM aura unakA apanA-apanA zarIra apanI sthiratAke liye anya bhojanAdikakI adhInatAko svIkAra kiye hue hai to aisI sthitimeM zarIrake liye upayogI (Avazyaka) una padArthokI prApti va aprAptimeM unheM bhI yathAyogya sukha yA duHkhakA saMvedana to huA hI karatA hai aura taba unheM apane duHkhasaMvedanako samApta karane va sukha-saMvedanako prApta karane ke liye una padArthoM kI prApti va upabhogameM pravRtta honA par3atA hai| isake bhI atirikta jinakA saMsAra abhI cAla hai aise saMsArI jIva anAdikAlase kabhI deva, kabhI manuSya, kabhI tiryaca aura kabhI nArakI hote Aye haiM, ve kabhI ekendriya, kabhI dvIndriya, kabhI trIndriya, kabhI caturindriya aura kabhI paJcendriya bhI hote Aye haiN| itanA hI nahIM, inhoMne kabhI pRthvIkA, kabhI jalakA, kabhI tejakA, kabhI vAyukA aura kabhI vanaspatikA bhI zarIra dhAraNa kiyA hai / hama yaha bhI dekhate haiM ki eka hI zreNIke jIvoMke zarIroMmeM bhI paraspara vilakSaNatA pAyI jAtI hai / sAtha hI koI to loka meM prabhAvazAlI dekhe jAte haiM va koI prabhAvahIna dekhe jAte haiN| aura bhI dekhA jAve to loka eka jIvameM uccatAkA tathA dUsare jIvameM nIcatAkA bhI vyavahAra kiyA karatA hai| isI prakAra prAyaH kisIko yaha patA nahIM ki kauna jIva kaba apane vartamAna zarIrako chor3a kara calA jAyagA aura dUsarA zarIra dhAraNa kara legaa| jIvoMmeM ye saba vilakSaNatAyeM kyoM ho rahI haiM ? isakA samAdhAna AgamagraMthoMmeM isa taraha kiyA gayA hai ki pratyeka saMsArI jIva apane svataHsiddha dekhane-jAnanerUpa svabhAva vAlA hokarake bhI anAdikAlase svarNapASANakI taraha paudgalika karmoMke sAtha sambaddha (mizrita yAnI eka kSetrAvagAhI rUpase ekamekapaneko prApta) ho rahA hai| ye karma jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya, mohanIya, Ayu, nAma, gotra aura antarAyake bhedase mula rUpameM ATha prakArake haiN| inameM se jJAnAvaraNa karmakA kArya jIvako jAnanekI zaktiko Avata karanA hai, 1. samayasAra, gAthA 160 / gommaTasAra karmakANDa, gAthA 2 / 2. gommaTasAra karmakANDa, gAthA 8 /
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 : sarasvatI-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha darzanAvaraNa karmakA kArya jIvakI dekhanekI zaktiko AvRta karanA hai, vedanIya karmakA kArya jIvako zarIrAdika parapadArthoke AdhArapara yathAyogya sukha athavA duHkhakA saMvedana karAnA hai, mohanIya karmakA kArya jIvako para padArthoke AdhArapara hI yathAyogya mohI, rAgI aura dveSI banAkara ucita anucita rUpa vividha prakArakI pravRttiyoMmeM vyApRta karanekA hai, AyuHkarmakA kArya jIvako usake apane zarIrameM sImita kAla taka roka rakhanekA hai, nAmakarmakA kArya jIvako manuSyAdirUpatA prApta karAnekA hai, gotra karmakA kArya kula, zarIra tathA AcaraNa Adike AdhArapara jIvameM uccatA tathA nIcatAkA vyavahAra karAnekA hai aura antarAyakarmakA kArya jIvakI svataHsiddha svAvalambana zaktikA ghAta karanA hai|' karaNAnuyogakI vyavasthA yaha hai ki ina saba prakAra ke karmoMko jIva hamezA apane vikArI bhAvoM (pariNAmoM) dvArA bA~dhatA hai aura jIvake ve vikArI pariNAma pUrvameM baddha pudgala karmake udayameM huA karate haiN| isa taraha jIvake sAtha ba~dhe hue ye karma usameM apanI sattA banA lete haiM tathA antameM udayameM Akara arthAt jIvako apanA phalAnubhava karAkara ye nirjarita ho jAte haiN| lekina itanI bAta avazya hai ki usa phalAnubhavase prabhAvita hokara yaha jIva isI prakArake dUsare karmoMse punaH baMdhako prApta ho jAtA hai / ye karma jIvako jisa rUpameM apanA phalAnubhava karAte haiM, vaha jIvakA audayika bhAva hai kyoMki jIvakA usa prakArakA bhAva usa karmakA udaya honepara hI hotA hai|4 kadAcit koI jIva apanemeM sattAko prApta yathAyogya karmako apane puruSArtha dvArA isa taraha zaktihIna banA detA hai ki vaha karma apanI phaladAnazaktiko surakSita rakhate hue bhI jIvako eka antarmuhurta ke liye phala dene meM asamartha ho jAtA hai / karmakI isa avasthAkA nAma upazama hai| isa taraha karmakA upazama honepara jIvakI jo avasthA hotI hai use usa jIvakA aupazamika bhAva kahate haiN| kadAcit koI jIva apane puruSArtha dvArA karmako sarvathA zaktihIna banA detA hai jisase vaha karma usa jIvase apanA sambandha samUla vicchinna kara letA hai / karmakI isa avasthAkA nAma kSaya hai aura isake honepara jIvakI jo avasthA hotI hai use jIvakA kSAyika bhAva kahate haiN| isI prakAra kadAcit koI jIva apanA puruSArtha isa taraha karatA hai ki jisake honepara karmake kucha nizcita aMza to udayarUpatAko prApta rahate haiM, kucha nizcita aMza upazamarUpatAko prApta rahate hai aura kucha nizcita aMza kSayarUpatAko prApta rahate haiM / karmakI isa prakArakI avasthAkA nAma kSayopazama hai| karmakA isa prakArakA kSayopazama honepara jIvakI jo avasthA hotI hai use jIvakA kSAyopazamika bhAva kahate haiN| isa kSAyopazamika bhAvakA apara nAma mizrabhAva 1. pratyeka karmake kAryako jAnaneke lie go0 karmakANDakI gAthA 10 se gAthA 33 takakA avalokana karanA caahiye| 2. samayasAra, gAthA 80 / 3. vipAko'nubhavaH / sa yathAnAma / tatazca nirjraa| tattvArthasUtra 8-21, 22, 23 / 4. paMcAdhyAyI, adhyAya 2, zloka 967 / 5. paMcAdhyAyI, adhyAya 2, zloka 964 / 6. paMcAdhyAyI, adhyAya 2, zloka 965 / 7. paMcAdhyAyI, adhyAya 2, zloka 966 / 8. aupazamikakSAyikau bhAvau mizrazca jIvasya svatattvamaudayikapAriNAmako ca / -tattvArthasUtra 2-1 /
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 / dharma aura siddhAnta : 41 bhI AgamameM batalAyA gayA hai| isa prakAra kahanA cAhiye ki yathAyogya karmoke udaya, upazama, kSaya aura kSayopazamake honepara jIvakI bhI kramazaH audayika, aupazamika, kSAyika aura kSAyopazamika avasthAyeM ho jAyA karatI haiN| uparyukta ATha karmoM meMse jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya ina tIna karmoM kI pratyeka saMsArI jIvameM anAdikAlase kSayopazamarUpa avasthA ho rahI hai kyoMki kabhI inako sarvathA udaya rUpa avasthA nahIM hotii| itanA avazya hai ki ananta saMsArI jIvoMne apane puruSArtha dvArA ina tInoM karmokA sarvathA kSaya kara DAlA hai aura yadi koI saMsArI jIva aba bhI puruSArtha kare to vaha bhI inakA sarvathA kSaya kara sakatA hai| isa taraha jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya karmoMke yathAyogya nimittase sAmAnyarUpameM jIvakI kSAyopazamika aura kSAyika do hI prakArako avasthAyeM honA saMbhava hai, audayika aura aupazamika avasthAyeM inameM saMbhava nahIM haiN| itanA avazya hai ki yadi ina karmoke yathAyogya antarbhedoMkI apekSA vicAra kiyA jAya to unake nimittase phira jIvakI audayika avasthA bhI saMbhava hai| jaise jIvameM kevalajJAna aura kevaladarzanakA jaba taka sarvathA abhAva vidyamAna hai taba taka inake ghAtaka kevalajJAnAvaraNa aura kevaladarzanAvaraNa karmoMkA udaya vidyamAna rahaneke kAraNa jIvakI kevalajJAna aura kevaladarzanake abhAvarUpa audayika avasthAyeM bhI mAnI jA sakatI haiN| isI prakAra vedanIya, Aya, nAma aura gotra ina cAra karmoko pratyeka jIvameM anAdikAlase to udayaH rUpa avasthAyeM hI rahI haiM / kabhI inakI upazama yA kSayopazama rUpa avasthA na to huI aura na hogI, lekina inake sambandhameM bhI yaha bAta hai ki ananta saMsArI jIvoMne apane puruSArtha dvArA ina cAroM karmokA sarvathA kSaya avazya kara DAlA hai aura yadi koI saMsArI jIva abhI bhI puruSArtha kare to inakA sarvathA kSaya kara sakatA hai| isa taraha kahanA cAhiye ki ina karmoM ke nimittase jIvakI audayika aura kSAyika do avasthAyeM hI saMbhava hai / parantu yahA~ para itanA dhyAna rakhanA cAhiye ki inake kSayake nimittase honevAle kSAyika bhAvoMkI gaNanA Agamokta kSAyika bhAvoMmeM karanA upayogI na honeke kAraNa Avazyaka nahIM samajhA gayA hai| inake kSayake nimittase honevAle jIvake kSAyika bhAvoMko yA to avyAbAdha, avagAhanA, sUkSmatva aura agurulagutva guNoMke rUpameM pratijIvI bhAva AgamameM kahA gayA hai yA phira sAmAnyatayA saMpUrNa karmoM ke kSayase utpanna honevAlA siddhatva bhAva inheM kaha diyA gayA hai| ina sAta karmoke atirikta jo mohanIya karma zeSa raha jAtA hai usakI pratyeka saMsArI jIvameM anAdikAlase to udayarUpa avasthA hI vidyamAna rahatI hai| lekina bhUtakAlameM ananta saMsArI jIvoMne apane puruSArtha dvArA aneka bAra yathAyogya upazama yA kSayopazama karake antameM usakA sarvathA kSayakara muktiko prApta kara liyA hai| aneka saMsArI jIvoMmeM vaha abhI bhI yathAyogya upazama, kSaya yA kSayopazama rUpameM banA huA hai tathA jina jIvoMmeM vaha abhI bhI udaya rUpameM banA haA hai ve bhI agara paruSArtha kareM to usakI isa udayarUpa hAlatako parivartita karake upazama, kSaya yA kSayopazamarUpa avasthA banA sakate haiN| isakA abhiprAya yaha huA ki mohanIya karmakA yathAyogya udaya, upazama, kSaya athavA kSayopazama hone para jIvakI kramazaH audayika, aupazamika, kSAyika aura kSAyopazamika ye cAroM prakArakI avasthAyeM saMbhava hotI haiN| isa prakAra jina saMsArI jIvoMne anAdikAlase abhI taka apane puruSArtha dvArA samasta karmoMkA kSaya kara DAlA hai ve to mokSako prApta ho cuke hai aura jo saMsArI jIva Age jaba ina sabhI karmokA sarvathA kSaya kara leMge ve bhI taba mokSako prApta ho jAyeMge / 1. paMcAdhyAyI, adhyAya 2, zloka 962 /
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 : sarasvatI-varadaputra 60 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha Upara batalAye gaye DhaMgase uparyukta ATha karmoke yathAyogya udaya, upazama, kSaya aura kSayopazamake AdhAra para honevAlI jIvoMkI avasthAoMkI upayogI kula saMkhyA AgamameM saMkSepase pacAsa batalAyI gayI hai tathA inameM tIna pAriNAmika bhAvoMko bhI milA denepara jIvakI avasthAoMkI saMkhyA tirepana ho jAtI hai| ina tirepana bhAvoMkI AgamameM jo gaNanA kI gayI hai vaha isa prakAra hai ki samyagdarzana aura samyaka cAritrake rUpameM do bhAva aupazamika haiM / kevalajJAna, kevaladarzana, dAna, lAbha, bhoga, upabhoga aura vIrya tathA samyagdarzana aura samyakacAritra ye nau bhAva kSAyika rUpa haiN| mati, zruta, avadhi, manaHparyayake rUpameM cAra samyagjJAna, kumati, kuzruta aura ku-avadhike rUpameM tIna mithyAjJAna, cakSurdarzana, acakSurdarzana aura avadhidarzanake rUpameM tIna darzana, dAna, lAbha, bhoga, upabhoga aura vIrya ke rUpameM pA~ca labdhiyA~ ( zaktiyA~ ) tathA samyagdarzana, samyakcAritra aura saMyamAsaMyama ye aThAraha bhAva kSAyopazamika rUpa haiN| naraka, tiryaca, manuSya aura devake rUpameM cAra gatiyA~, krodha mAna, mAyA aura lobhake rUpameM cAra kaSAya, pulliga, strIliMga aura napuMsakaliMgake rUpameM tIna liMga, parapadArthoMmeM ahaMkAra aura mamakArarUpa mithyAdarzana, jJAnavizeSakA abhAvarUpa ajJAna, cAritrakA abhAvarUpa asaMyatatva, saMsArI avasthArUpa asiddhatva tathA kRSNa, nIla, kApota, pIta, padma aura zuklake rUpameM chaha lezyAyeM ye ikkIsa bhAva audayika rUpa hai| isI prakAra jIvatva, bhavyatva aura abhavyatva ye tIna bhAva pAriNAmika ___AgamameM ATha karmoMke bhedoMkI gaNanA isa prakAra kI gayI hai ki jJAnAvaraNakarma matijJAnAvaraNa Adike rUpameM pA~ca prakArakA, darzanAvaraNakarma cakSurdarzanAvaraNa Adike rUpameM nau prakArakA, vedanIyakarma sAtA tathA asAtAke rUpameM do prakArakA, mohanIyakarma mithyAtva Adi ke rUpameM aTThAIsa prakArakA, AyuHkarma narakAyu Adike rUpameM cAra prakArakA, nAmakarma gati, jAti Adike rUpa meM terAnave prakArakA, gotrakarma ucca tathA nIca ke rUpa meM do prakArakA aura antarAyakarma dAnAntarAya Adike rUpa meM pAMca prakArakA hotA hai / 2 ___AgamameM yaha bhI batalAyA gayA hai ki jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antarAya ye cAroM karma jIvake yathAyogya anujIvI guNoMkA ghAta karane meM samartha honeke kAraNa ghAtI kahalAte hai tathA vedanIya, Ayu, nAma aura gotra ye cAroM karma jIvake anujIvI guNoMkA ghAta karanemeM asamartha honeke kAraNa aghAtI kahalAte haiN| itanA hI nahIM, AgamameM yaha bhI batalA diyA gayA hai ki saMpUrNa ghAtI karma tathA aghAtI karmoMkI kucha prakRtiyA~ milakara pApa prakRtiyA~ kahalAtI haiM aura aghAtI karmokI zeSa prakRtiyA~ puNya prakRtiyA~ kahalAtI haiN| . Upara jo jIvake tirepana bhAvoMkI gaNanA kI gayI hai unameMse tIna pAriNAmika bhAvoMko chor3akara zeSa pacAsa bhAva ukta karmoM se usa karmake yathAyogya udaya, upazama, kSaya yA kSayopazamake AdhArapara utpanna honeke kAraNa hI pUrvokta prakAra kramazaH audayika, aupazamika, kSAyika yA kSAyopazamika nAmase pukAre jAte haiM / ina audayikAdirUpa pacAsa bhAvoM mese mithyAdarzana aura mithyAcAritrarUpa jo audayika bhAva haiM ve bhAva saMsArake 1. tattvArthasUtra, adhyAya 2 sUtra 2, 3, 4, 5, 6, 7 / 2. vahI, adhyAya 8 sUtra, 6,7, 8, 9, 10, 11, 12, 13 / gommaTasAra karmakANDa, gAthA 38 / 3. paMcAdhyAyI, adhyAya 2 zloka 998 / 4. vahI, adhyAya, 2, zloka 999 / 5. gommaTasAra karmakANDa, gAthA 43,44 / 6. vahI, gAthA 41, 42 /
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 / dharma aura siddhAnta : 43 kAraNa haiM' tathA samyagdarzana aura samyakcAritrarUpa jo aupazamika, kSAyika va kSAyopazamika bhAva haiM ve bhAva mokSake kAraNa haiN| yadyapi mithyAjJAnarUpa kSAyopazamika bhAvako bhI bandhakA kAraNa tathA samyagjJAnarUpa kSAyopazamika aura kSAyikabhAvako bhI mokSakA kAraNa AgamameM svIkAra kiyA gayA hai / parantu isake viSaya meM yaha bAta dhyAna dene yogya hai ki jJAnakI saMsArakAraNatA aura mokSakAraNatA yathAyogya mohanIyakarma ke udaya, upazama, kSaya va kSayopazamase sambaddha hokara hI mAnI gayI hai| yahI kAraNa hai ki caturdaza guNasthAna- vyavasthAmeM kevala mohanIya karmako hI udaya, upazama, kSaya tathA kSayopazamake AdhArapara AgamameM pramukhatA dI gayI hai / 3 ukta kathanakA vistAra yaha hai ki ukta audayika bhAva mohanIyakarmake udayase utpanna honeke kAraNa jIvake saMsArake kAraNa hote haiN| aupazamika bhAva mohanIyakarmake upazamase utpanna hone ke kAraNa yadyapi saMsArake kAraNa nahIM hote, parantu ye jIvameM antarmuhUrta taka hI Thaharate haiM arthAt muhUrtake andara andara hI ye naSTa ho jAte haiM, isalie mokSake kAraNa hokara bhI inase jIvako sAkSAt mokSakI prApti nahIM hotI hai| inheM chor3akara mohanIyakarmakI usa usa prakatike sarvathA kSayase utpanna honevAle kSAyika bhAva hI jIvakI mokSa prApti meM sAkSAt kAraNa huA karate haiM / arthAt ukta kSAyika bhAvoMko prApta kara lenepara jIva niyamase muktiko prApta karatA hai| kAraNa ki ye bhAva jIvako eka bAra prApta ho jAnepara phira kabhI naSTa nahIM hote haiN| Ayopazamika bhAvoMke viSaya meM vyavasthA yaha hai ki inameM sarvaghAtI prakRtike vartamAna samaya meM udaya AnevAle niSekoMkA udayAbhAvI kSaya aura usI sarvaghAtI prakRtike AgAmI kAlameM udaya AnevAle niSekoMkA sadavasthArUpa upazama tathA dezaghAtI prakRtikA udaya vidyamAna rahA karatA hai ataH inameM dezaghAtI prakRtikA udaya kAryakArI rahaneke kAraNa to saMsArako kAraNatA va sabaMdhAtI prakRtikA udayAbhAvIkSaya tathA sadavasthArUpa upazama bhI kAryakArI rahane ke kAraNa mokSakI kAraNatA isa taraha donoM hI prakArakI kAraNatAyeM vidyamAna rahA karatI haiM / yahI kAraNa hai ki AgamameM yaha bAta spaSTa kara dI gayI hai ki jIvameM jisa kAlameM jitanA darzana, jJAna aura cAritrakA aMza prakaTa rahatA hai utane rUpameM usake karmabandha nahIM hotA hai aura usI kAlameM jitanA darzana, jJAna aura cAritrakA apanA-apanA virodhI rAgAMza prakaTa rahatA hai utane rUpa meM usakA karmabandha bhI hotA hai|" isa prakAra kSAyopazamika bhAvoMmeM yadyapi saMsAra aura mukti ubhayakI kAraNatA vidyamAna rahA karatI hai phira bhI unheM AgamameM mokSakA hI kAraNa batalAyA gayA hai, saMsArakA nahIM / " yaha bAta hama pUrva meM bhI kaha cuke hai| isako yoM bhI spaSTa kiyA jA sakatA hai ki Agama meM samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak cAritrako aupazamika, kSayika va kSAyopazamikakA bheda na karake sAmAnyarUpase hI mokSakA kAraNa pratipAdita kiyA gayA hai va audayika bhAvarUpa mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAritrako saMsArakA kAraNa pratipAdita kiyA gayA hai| itanI bAta avazya Agama meM spaSTa kara dI gayI hai ki samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritrarUpa mokSamArgapara ArUr3ha huA jIva yadi zuddhopayogako bhUmikAko prApta karake kSapakakSeNIpara ArUr3ha ho jAve to vaha mokSa sukhako hI prApta karatA hai|" lekina yadi koI jIva zuddhopayogako bhUmikAko prApta hokara bhI kSapaka 1. ratnakaraNDakazrAvakAcAra, zloka, 3 / 2. tatvArthasUtra 11 / 3. gommaTasAra jIvakANDa, gAthA 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14 / 4. puruSArthasiddhadhyAya zloka 212, 213, 214 / 5. vahI, zloka 211 / 6. tattvArthasUtra, 1-1 / 7-8. ratnakaraNDakazrAvakAcAra zloka 2. 1 /
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 : sarasvatI-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-prantha zreNIpara ArUr3ha na hokara upazamazreNIpara ArUr3ha haA athavA zuddhopayogakI bhUmikAko prApta na hokara zubhopayogakI bhamikAmeM hI pravartamAna rahA aura aisI hAlatameM usakA yadi maraNa ho gayA to vaha jIva svargasukhako prApta karatA huA paraMparayA mokSasukhako prApta karatA hai| isake sAtha hI AgamameM yaha bAta bhI spaSTa kara dI gayI hai ki yadi koI jIva apaneko bhUlakara svargasukhameM rama jAya to phira isameM bhI saMdeha nahIM ki vaha mArocakI taraha yathAyogya aneka bhavoM taka sAMsArika vibhinna prakArako kuyoniyoMmeM bhI bhramaNa karatA hai| isa kathanase itanI bAta sthira ho jAtI hai ki azubhopayoga aura azubha pravRttirUpa mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyA-cAritra saMsArake kAraNa haiM, zubhopayoga aura zubha pravRttirUpa samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra svargAdisukhapUrvaka paraMparayA mokSake kAraNa haiN| tathA zuddhopayoga va zuddha pravRttirUpa samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra sAkSAt mokSake kAraNa haiN| ___ isa prakAra karaNAnuyogake AdhArapara kie gae uparyukta vivecana aura isake pUrva caraNAnayogake AdhArapara kie gae vivecanase hamArA prayojana yaha hai ki caraNAnuyogakI dRSTise jo nizcaya aura vyavahArarUpa mokSamArgadvayakA athavA nizcayasamyagdarzana aura vyavahArasamyagdarzana, nizcayasamyagjJAna aura vyavahAra samyagjJAna tathA nizcayasamyakcAritra aura vyavahArasamyakcAritrakA vivecana kiyA gayA hai evaM karaNAnuyogakI dRSTise jo aupazamika, kSAyika aura kSAyopazamika samyagdarzana, kSAyika aura kSAyopazamika samyagjJAna tathA aupazamika, kSAyika aura kSAyopazamika samyakcAritrakA vivecana kiyA gayA hai| ina donoM prakArake vivecanoMkA yadi samanvaya kiyA jAya to yaha nirNIta ho jAtA hai ki jise caraNAnuyogakI dRSTise nizcaya samyagdarzana kahA gayA hai use karaNAnayogakI daSTise aupazamika va kSAyika samyagdarzana samajhanA cAhiye tathA jise caraNAnuyogakI dRSTise vyavahArasamyagdarzana kahA gayA hai use karaNAnuyogakI dRSTise kSAyopazAmika samyagdarzana samajhanA caahiye| isI prakAra jise caraNAnayogakI dRSTise nizcayasamyagjJAna kahA gayA hai use karaNAnayogakI dRSTise kSAyika-samyagjJAna arthAt kevalajJAna samajhanA cAhiye aura jise caraNAnuyogakI dRSTise vyavahArasamyagjJAna kahA gayA hai use karaNAnuyogako dRSTise kSAyopazamika samyakjJAna samajhanA cAhiye aura isI prakAra jise caraNAnuyogakI dRSTise nizcayasamyakcAritra yathAkhyAtacAritra yA vItarAgacAritra kahA gayA hai use karaNAnuyogakI dRSTise aupazamika va kSAyika samyakcAritra samajhanA cAhiye aura jise caraNAnu yogakI dRSTise aNuvrata, mahAvrata AdirUpa vyavahArasamyakcAritra, sarAgacAritra yA sAmAyika, chedopasthApanA, parihAravizuddhi aura sUkSmasAMparAyacAritra kahA gayA hai use karaNAnuyogakI dRSTise kSAyopazamika cAritra samajhanA cAhiye / / uparyukta kathana hameM isa niSkarSa para pahu~cA detA hai ki vyavahAra aura nizcaya donoM hI prakArake mokSamArgakA prArambha caturtha guNasthAnase hI hotA hai, caturtha guNasthAnase pUrva kisI bhI tarahake mokSamArgakA prArambha nahIM hotA hai, aisA jAnanA cAhiye / Age isI bAtako spaSTa kiyA jA rahA hai| samyagdarzanakI utpattike yiSayameM yaha bAta kahI gayI hai ki vaha darzanamohakI mithyAtva, samyakmithyAtva aura samyakaprakRtirUpa tIna tathA cAritramohakI anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA aura lobharUpa cAra isa 2. chahaDhAlA, 4 // 14 // 1. pravacanasAra, gAthA 11 / 3. vahI, gAthA 12 /
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 / dharma aura siddhAnta : 45 taraha sAta prakRtiyoMkA upazama, kSaya athavA kSayopazama honepara hI utpanna huA karatA hai| arthAt AgamameM kahA gayA hai ki ukta sAta prakRtiyoMke upazamase aupazamika samyaktva aura ukta sAta hI prakRtiyoMke kSayase2 kSAyikasamyaktva utpanna hotA hai / isI prakAra ukta sAta prakRtiyoMmeMse hI mithyAtva va samyamithyAtva tathA anantAnabandhI krodha. mAna. mAyA ora lobha ina chaha sarvaghAtI prakRtiyoMke vartamAna samayameM udaya Ane vAle nikoMkA udayAbhAvI kSaya va AgAmI vAlameM udaya Ane vAle niSekoMkA sadavasthArUpa upazama evaM samyakaprakRtirUpa dezaghAtiprakRtikA udaya honepara kSAyopazamikasamyaktva utpanna hotA hai| AgamameM yaha bAta bhI kahI gayI hai ki ukta aupazamika, kSAyika aura kSAyopazamika tInoM hI prakArake samyagdarzana jIvako kSAyopazamika, vizuddhi, dezanA, prAyogya aura karaNalabdhi pUrvaka hI utpanna huA karate haiN| mAthameM ina labdhiyoMke sambandhameM vahIMpara yaha vizeSatA bhI batalA dI gayI hai ki pAMcoM labdhiyoMmeMse pUrvakI cAra labdhiyA~ to bhavya tathA abhavya donoM hI prakArake jIvoMke saMbhava haiM / parantu karaNalabdhi aisI labdhi hai ki vaha bhavya jIvake hI saMbhava hai, abhavyake nhiiN| isakA Azaya yaha huA ki jo bhavya jIva pUrvakI cAra labdhi yoMke sAtha-sAtha karaNalabdhimeM pravRtta hokara ukta sAta prakRtiyoMkI pUrvokta prakAra upazama, kSaya athavA kSayopazamarUpa jaisI sthiti banA letA hai usIke anurUpa vaha apane meM aupazamika, kSAyika athavA kSAyopazamika koI bhI samyagdarzana utpanna kara letA hai| __ isa kathanase yaha spaSTa ho jAtA hai ki uparyukta aupamika, kSAyika aura kSAyopazamika ina tInoM samyagdarzanoMmeMse koI bhI samyagdarzana aisA nahIM hai jo caturtha guNasthAnase pUrvake kisI bhI guNasthAnameM utpanna ho sakatA ho, kyoMki prathama guNasthAnameM to samyagdarzanakI ghAtaka sarvaghAtI mithyAtvaprakRtikA udaya vidyamAna rahatA hai, dvitIya guNasthAnameM samyagdarzanakI ghAtaka sarvaghAtI anantAnubandhI kaSAyakA udaya vidyamAna rahatA hai aura tRtIya gaNasthAnameM samyagdarzanakI ghAtaka sarvaghAtI samyamithyAtvaprakRtikA udaya vidyamAna rahatA hai| cUMki yaha bAta hama pUrvameM kaha cuke haiM ki kSAyopazamika samyagdarzanakA hI apara nAma vyavahArasamyagdarzana hai aura aupazamika tathA kSAyika ina donoM samyagdarzanoMkA hI apara nAma nizcayasamyagdarzana hai / ataH yaha bAta nirNIta ho jAtI hai ki vyavahAra aura nizcaya donoM hI prakArake samyagdarzanoMmeMse koI bhI samyagdarzana caturtha guNasthAnase pUrvake kisI bhI guNasthAnameM utpanna nahIM hotA hai| itanA avazya hai ki caturtha guNasthAnase lekara sAtaveM gaNasthAna takake jIvoMmeM ukta tInoM prakArake samyagdarzanoMme se koI bhI eka samyagdarzana saMbhava hai / isaliye caturtha gaNasthAnase lekara sAtaveM guNasthAna takake jIva yA to kSAyopazamika samyagdarzanakI apekSA vyavahArasamyagdaSTi raha sakate haiM yA phira aupazamika athavA kSAyika samyagdarzanakI apekSA nizcayasamyagdRSTi raha sakate hai| isake atirikta yaha bAta bhI dhyAna meM rakhanA cAhiye ki sAtaveM guNasthAnakA jo jIva upazamazreNI yA kSapakazreNIpara ArUDha hone ke lie adhaHkaraNa pariNAmoMmeM pravRtta hotA hai usake vyavahArarUpa kSAyopazamika samyagdarzana 1-2. gommaTasAra jIvakANDa, gAthA 26 pUrvA0 / 3. vahI, gA0 25 kA uttarArdha / 4-5. vahI, gAthA 650 / 6. vahI gAthA 15 / 7. vahI, gAthA 19 / 8. vahI, gAthA 21 /
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 : sarasvatI-varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-granya na rahakara niyamase nizcayarUpa aupazamika yA kSAyika samyadarzana hI rahA karatA hai| isameM bhI itanI vizeSatA hai ki upazazreNIpara ArUr3ha honevAle jIvake nizcayarUpa aupazamika aura kSAyika donoM samyagdarzanoMmeMse koI eka samyagdarzana raha sakatA hai / lekina kSapakazreNIpara ArUr3ha honevAle jIvake nizcayarUpa kSAyika samyagdarzana hI rahatA hai, aupazamika samyagdarzana nhiiN| isase yaha niSkarSa nikalatA hai ki AThaveM guNasthAnase lekara gyArahaveM guNasthAna takake jIva yA to aupazamikasamyagdRSTike rUpameM nizcayasamyagdaSTi rahA karate haiM yA phira kSAyikasamyagdRSTi ke rUpa meM nizcayasamyagdRSTi rahA karate haiN| ina guNasthAnoMmeM rahanevAlA koI bhI jIva kabhI bhI kSAyopamika samyagdRSTike rUpameM vyavahArasamyagdRSTi nahIM rahatA hai / isI prakAra bArahaveM guNasthAnameM aura isase Ageke guNasthAnoMmeM rahanevAlA koI bhI jIva kevala kSAyikasamyagdRSTike rUpameM hI nizcayasamyaga rahA karatA hai| isI prakAra mokSamArgake aMgabhUta samyagjJAnakA prArambha bhI caturtha guNasthAnase hI hotA hai| isameM bhI cutarthaguNasthAnase lekara bArahaveM guNasthAna taka to pratyeka jIvameM kSAyopazamika samyagjJAnake rUpameM vyavahArasamyagjJAna hI rahA karatA hai nizcayasamyagjJAna mahIM, tathA isake Age terahaveM aura caudahaveM gaNasthAnoMmeM kSAyikajJAnake rUpameM nizcayasamyagjJAna hI rahA karatA hai, vyavahAra samyagjJAna nhiiN| kAraNa ki terahaveM guNasthAnase pUrva bArahaveM guNasthAnake anta samayameM matijJAnAvaraNa, zrutajJAnAvaraNa, avadhijJAnAvaraNa, manaHparyayajJAnAvaraNa aura kevalajJAnAvaraNa ina pAMcoM hI jJAnAvaraNoMkA eka sAtha sarvathA kSaya ho jAneke kAraNa kSAyopazamika jJAnoMkA terahaveM gaNasthAnake prathama samayameM sarvathA abhAva ho jAtA hai| yadyapi bhavya tathA abhavyake bhedase sahita ekendriyAdika samasta saMsArI jIvoMmeM anAdikAlase matijJAna, zrutajJAnake rUpameM kSAyopazamika jJAnoMkA niyamase sadbhAva pAyA jAtA hai| parantu una jJAnoMmeM vyavahArasamyagjJAnakA rUpa taba taka nahIM AtA jaba taka jIvameM samyagdarzanakA prAdurbhAva nahIM ho jAtA hai| isase yaha siddha ho jAtA hai ki eka to saMjJIpaMcendriya jIvakA kSAyopazamika jJAna hI vyavahArasamyagjJAnakA rUpa dhAraNa kara sakatA hai, ekendriyase lekara asaMjJI paMcendriya takake jIvoMkA kSAyopazamika jJAna kadApi vyavahArasamyagjJAnakA rUpa nahIM dhAraNa karatA hai / dasare. bhavyajIvoMkA kSAyopazamika jJAna hI vyavahArasamyagjJAnakA rUpa dhAraNa kara sakatA hai, abhavya jIvoMkA nhiiN| aura tosare saMjJIpaMcendriya bhavya jIvoMkA kSAyopazamika jJAna bhI samyagdarzanako taraha caturthaguNasthAnameM hI vyavahArasamyagjJAnakA rUpa dhAraNa karatA hai, isase pUrvake gaNasthAnoMmeM nahIM, kyoMki vaha samyagdarzanake sadabhAvameM samyagjJAnarUpatAko prApta hotA hai| mokSamArgake aMgabhUta vyavahAra tathA nizcaya donoM hI prakArake samyakacAritroMke viSayameM AgamakI vyavasthA yaha hai ki ekadeza kSAyopazamika samyak cAritrake rUpameM vyavahArasamyakacAritrakA prArambha paMcama gaNasthAnase hI hotA hai, isase pUrvake cAroM guNasthAnoMmeM to asaMyata bhAva hI rahA karatA hai| kAraNa ki ina cAroM gaNasthAnoMmeM apratyAkhyAnAvaraNa kaSAyake udayakA abhAva nahIM hotA hai| yahI kSAyopazamikarUpatAko prApta vyavahArasamyak-cAritra saMjvalanakaSAyake udayake sadbhAva tathA pratyAkhyAnAvaraNakaSAyake udayake abhAvameM SaSThaguNasthAnameM sarvadezAtmaka mahAvratakA rUpa dhAraNa kara letA hai tathA Age saMjvalana kaSAya va 1. chahaDhAlA, 4-1 / 2-3. tadiyakasAyudayeNa ya viradAvirado guNo have jugavaM / vidiyakasAyadayeNa ya asaMjamo hodi NiyameNa // go0 jii0468| 4. gommaTasAra jIvakANDa, gAthA 465 /
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 / dharma aura siddhAnta : 47 nokaSAya dhIre-dhIre kRza hokara jaba daza guNasthAnameM kevala sUkSma lobhakA udaya kAryakArI raha jAtA hai taba vahI kSAyopazamika-rUpatAko prApta vyavahArasamyakacAritra sUkSmasAMparAyacAritrake rUpameM apanI carama sImAmeM pahu~ca jAtA hai| aura isa taraha dazaveM guNasthAnake antameM samasta kaSAyoMkA yadi upazama hotA hai to gyArahaveM guNasthAnake prArambhameM aupazamikacAritrake rUpameM nizcayasamyakcAritra prakaTa ho jAtA hai tathA dazaveM guNasthAnake antameM yadi samasta kaSAyoMkA kSaya hotA hai to 12veM guNasthAnake prArambhameM kSAyikacAritrake rUpameM nizcayasamyak cAritra pragaTa ho jAtA hai aura yaha kSAyikacAritra rUpa nizcayacAritra 13veM tathA 14 veM guNasthAnoMmeM bhI banA rahatA hai / jIvako jaba aupazamika athavA kSAyika rUpameM nizcayacAritrakI prApti ho jAtI hai taba kSAyopaza mikarUpatAko prApta vyavahArasamyakacAritrakI samApti niyamase ho jAtI hai / kAraNa ki jIvameM pratyeka karmakA yathAsambhava udaya, upazama, kSaya athavA kSAyopazamameMse eka kAlameM eka hI avasthA raha sakatI hai, do Adi avasthAyeM kabhI eka sAtha nahIM hotii| isalie eka karmake udayAdikakI nimittatAke AdhArapara honevAle audayikAdi bhAvoMkA sadbhAva bhI jIvameM eka sAtha nahIM raha sakatA hai| yahA~ itanA vizeSa samajhanA cAhie ki aupazamikacAritrarUpa nizcayasamyaka-cAritra kevala 11 veM guNasthAnameM hI rahatA hai, kAraNa ki jIva antarmuhartake alpakAlameM hI isase patita hokara yathAyogya kaSAyakA udaya ho jAnese phira kSAyopazamikacAritrarUpa vyavahAra cAritrameM A jAtA hai| isa taraha kSAyika cAritrarUpa nizcayacAritra hI aisA hai jo 12veM meM utpanna hokara 13veM aura 14veM gaNasthAnoMmeM bhI apanA sadbhAva kAyama rakhatA hai / aba yaha prazna ho sakatA hai ki jaba jIvako pUrvokta prakAra adhika-se-adhika saptama guNasthAnameM kSAyikasamyagdarzanarUpa nizcayasamyagdarzanakI prApti ho jAtI hai aura 12veM guNasthAnake prArambhameM kSAyikacAritrarUpa nizcayasamyagcAritrakI prApti ho jAtI hai to phira 12veM guNasthAnameM hI jIva mukta kyoM nahIM ho jAtA hai ? isakA samAdhAna nimna prakAra hai 12 veM guNasthAnameM kSAyikacAritrakI upalabdhi ho jAnepara bhI jIvake mukta na honekA eka kAraNa to yaha hai ki usa samaya taka use jJAnAvaraNakarmakA pUrNataH kSaya na honese kSAyikajJAnarUpa nizcayasamyagjJAnako prApti nahIM ho pAtI hai| dUsarA kAraNa yaha hai ki 12veM guNasthAnavartI kSAyikacAritrarUpa nizcayacAritrameM jIva yadyapi bhAvAtmaka cAritrake rUpa meM pUrNa svAvalambI ho jAtA hai parantu taba bhI usameM parAvalambanapUrNa yogAtmaka kriyA to hotI hI rahatI hai kyoMki usake bhI manovargaNA, vacanavargaNA aura kAyavargaNAke nimittase pradezaparispandana hotA hai| ataH usake svAvalambanake rUpameM nizcayacAritrakI pUrNatA nahIM ho pAtI hai| yaha yogAtmaka kriyA kevalajJAnarUpa kSAyikanizcayasamyagjJAnakI prApti ho jAneke anantara bhI jIvake huA karatI hai / ataH kevalajJAna prApta ho jAne para terahaveM guNasthAnake prathama samayameM jIva mukta nahIM ho pAtA hai / isI prakAra kevalajJAnakI prAptike anantara jaba jIvakI yogAtmaka kriyA bhI samApta ho jAtI hai taba jIvako mukti prApta nahIM hotI hai| isakA kAraNa yaha hai ki jIva dravyAtmakadRSTise usa samaya bhI parAvalambI rahA karatA hai kyoMki aghAtI karmoMkA udaya usa samaya bhI use prabhAvita kiye rahatA haiM / isa taraha yaha nirNIta hotA hai ki 14veM guNasthAnake anta samayameM aghAtI karmoMkA bhI pUrNatayA kSaya ho jAnese jaba jIva dravyAtmakadRSTise bhI pUrNa svAvalambI ho jAtA hai tabhI usake nizcayasamyakcAritrakI 1, 2, 3, 4 gommaTasAra jIvakANDa, gAthA 473, 467, 474 / 5. tattvArthazlokavA0 pR0 70, paMkti 9 /
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 : sarasvatI-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana grantha pUrNatA samajhanI cAhie / isa taraha mokSamArgakI pUrNatA 14veM guNasthAnake anta samaya meM honese usase pUrva jIva mukti nahIM pA sakatA hai dUsare usa samaya nizcayacAritrakI pUrNatA ho jAnese mokSamArgakI bhI pUrNatA ho jAnepara yaha jIva phira eka kSaNake lie bhI saMsAra meM nahIM ThaharatA hai / " kSAyopazamika samyagdarzana, kSAyopazamika samyagjJAna aura kSAyopazamika samyakcAritrako vyavahAramokSamArga yA vyavahArasamyagdarzana, vyavahArasamyagjJAna aura vyavahArasamyakcAritra isalie kahA jAtA hai ki inameM mokSakI sAkSAt kAraNatA nahIM hai, paraMparayA arthAt nizcayamokSamArga yA nizcayasamyagdarzana, nizcayasamyagjJAna aura nizcayasamyak cAritrakA kAraNa hokara hI mokSakI kAraNatA vidyamAna hai / jaisA ki pUrva meM hama vistArase spaSTa kara cuke haiM / isI prakAra kSAyikasamyagdarzana, kSAyikasamyagjJAna aura kSAyika samyakcAritrako nizcayamokSamArga yA nizcayasamyagdarzana, nizcaya samyagjJAna aura nizcayasamyak cAritra isalie kahA jAtA hai ki inameM mokSakI sAkSAt kAraNatA rahA karatI hai / yaha bAta bhI hama pUrva meM vistAra se spaSTa kara cuke haiM / kSAyopazamika samyagdarzana, kSAyopazamika samyagjJAna aura kSAyopazamika samyakcAritrako vyavahAra mokSa mArga yA vyavahArasamyagdarzana, vyavahArasamyagjJAna aura vyavahArasamyak cAritra nAmase pukArane meM tathA aupazamika va kSAyika samyagdarzana, kSAyika samyagjJAna aura aupazamika va kSAyika cAritrako nizcaya mokSamArga yA nizcayasamyagdarzana, nizcayasamyagjJAna aura nizcayasamyak cAritra nAmase pukAranemeM prakArAntarase yaha yukti bhI dI jA sakatI hai ki Agama meM svAzritapaneko vastukA nizcaya dharma va parAzrita paneko vastukA vyavahAra dharma mAnA gayA hai / isa taraha aupazamika va kSAyika samyagdarzana, kSAyika samyakjJAna aura aupazamika va kSAyika samyak cAritra ye sabhI cU~ki yathAyogya apane-apane pratipakSI karmoMke sarvathA upazama yA sarvathA kSaya ho jAnepara hI jIva meM udbhUta hote haiM / ataH pUrNarUpase svAzrayatA pAyI jAneke kAraNa inheM nizcaya nAmase pukAranA yogya hai tathA kSAyopazamika samyagdarzana, kSAyopazamika samyagjJAna aura kSAyopazamika samyak cAritra ye sabhI cU~ki apane-apane pratipakSI karmoMke sarvaghAtI aMzoMke yathAyogya udayAbhAvI kSaya tathA sadavasthArUpa upazama evaM dezaghAtI aMzoMke udayake sadbhAvameM hI jIvameM udbhUta hote haiM, ataH pUrNa rUpase svAzrayatA nahIM pAyI jAne athavA kathaMcit parAzrayatA pAyI jAneke kAraNa inheM vyavahAranAmase pukAranA yogya hai / yahA~ para koI kaha sakatA hai ki dravyaliMga aura bhAvaliMga ke rUpameM bhI darzana, jJAna aura cAritrakA varNana Agama meM pAyA jAtA hai| inameMse tadrUpatAkA artha bhAva-liMga hotA hai aura atadrUpatAkA artha dravyaliMga hotA hai| isa taraha jo jIva yathAyogya mohanIyakarmakA upazama, kSaya athavA kSayopazama na rahaneke kAraNa darzana, jJAna aura cAritrakI bhAvarUpatAko prApta na hote hue bhI tadrUpake samAna bAhyAcaraNa karate haiM unameM to dravyaliMga ke rUpa meM hI darzana, jJAna aura cAritra rahA karate haiM, lekina jo jIva yathAyogya mohanIya karmakA upazama, kSaya athavA kSayopazama ho jAneke kAraNa darzana, jJAna aura cAritrakI bhAvarUpatAko prApta hokara tadanukUla bAhyAcaraNa karate haiM unameM bhAvaliMgake rUpameM darzana, jJAna aura cAritra rahA karate haiM / inameM se jo jIva dravyaliMgake rUpameM darzana, jJAna aura cAritrake dhAraka haiM, ve vyavahAra mokSa mArgI aura jo jIva 1. tattvArthazlokavArtika, pRSTha 71, paMkti 15 / tattvA0 zlo0 vA0, pRSTha 71, paMkti 27 / tattvArthazloka vA0, pRSTha 71 vArtika 93, 94 / 2. AtmAzrito nizcayanayaH, parAzrito vyavahAranayaH / - samayasAra, gAthA 572 kI AtmakhyAti TIkA /
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 / dharma aura siddhAnta 49 bhAva liMgake rUpameM darzana, jJAna aura cAritrake dhAraka haiM ve nizcayamokSamArgI AgamameM svIkAra kiye gaye haiM / isakA tAtparya yaha huA ki jo kSAyopazamika samyagdRSTi, kSAyopazamika samyakjJAnI aura kSAyopazamika samyak cAritrI jIva haiM unheM bhI nizcayamokSamArgI yA nizcayasamyagdRSTi, nizcayasamyagjJAnI aura nizcayasamyaka cAritra hI kahanA ucita hai, unheM vyavahAramokSamArgI yA vyavahArasamyagdRSTi, vyavahArasamyagjJAnI aura vyavahArasamyak cAritrI kahanA ucita nahIM hai / uparyukta samasyA kA samAdhAna yaha hai ki vyavahAra aura nizcaya ina donoM zabdoMke prakaraNAnusAra vividha artha Agama meM svIkAra kiye gaye haiM / jaise kahIM bhedarUpatA vyavahAra hai aura abhedarUpatA nizcaya hai kahIM nAnArUpatA vyavahAra hai aura ekarUpatA nizcaya hai, kahIM paryAyarUpatA vyavahAra hai aura dravyarUpatA nizcaya hai, kahIM vizeSarUpatA vyavahAra hai aura sAmAnyarUpatA nizcaya hai kahIM vyatirekarUpatA vyavahAra hai aura anvayarUpatA nizcaya hai, kahIM vibhAvarUpatA vyavahAra hai, aura svabhAvarUpatA nizcaya hai, kahIM abhAvarUpatA vyavahAra hai aura bhAvarUpatA nizcaya hai, kahIM anityarUpatA vyavahAra hai aura nityarUpatA nizcaya hai, kahIM asadrUpatA vyavahAra hai aura sadrUpatA nizcaya hai, kahIM vistArarUpatA vyavahAra hai aura saMkSepa yA saMgraha - rUpatA nizcaya hai, kahIM parAzraya-rUpatA vyavahAra hai aura svAzraya-rUpatA nizcaya hai, kahIM vidheyarUpatA, sAdhanarUpatA va kAraNarUpatA vyavahAra hai aura uddezyarUpatA, sAdhyarUpatA va kAryarUpatA nizcaya hai, kahIM paramparArUpatA vyavahAra hai aura sAkSAtrUpatA nizcaya hai, kahIM nimittarUpatA vyavahAra hai aura upAdAnarUpatA nizcaya hai, kahIM bahiraMga-rUpatA vyavahAra hai aura aMtaraMga-rUpatA nizcaya hai, kahIM upacAra, abhUtArtha, adbhutarUpatA vyavahAra hai aura paramArtha, bhUtArtha, sadbhUtarUpatA nizcaya hai / ina yA isI prakArake aura bhI vyavahAra aura nizcaya zabdake saMbhava arthoMmeMse jahA~ kisa prakArakA artha grahaNa karanese prakaraNakI susaMgati hotI ho vahA~ para usI prakArakA artha vyavahAra aura nizcaya zabdoMkA grahaNa kara lenA cAhiye / isa prakAra dravyaliMga ke rUpameM jo darzana, jJAna aura cAritra kisI jIvameM rahA karate haiM unheM bAhyarUpatAke AdhArapara vyavahAradarzana, jJAna aura cAritra kahanA tathA bhAvaliMgake rUpameM jo darzana, jJAna aura cAritra kisI jIvameM rahA karate haiM unheM antaraMgarUpatAke AdhArapara nizcayadarzana, jJAna aura cAritra kahanA bhI saMgata hai evaM kSAyopazamika samyagdarzana, kSAyopazamika samyak jJAna aura kSAyopazamika cAritrako parAzrayatAke AdhArapara vyavahArasamyagdarzana, vyavahArasamyakjJAna aura vyavahArasamyakcAritra nAmoMse pukAranA tathA aupazamika aura kSAyika samyagdarzana, kSAyika jJAna va aupazamika aura kSAyika cAritrako svAzrayatA ke AdhArapara nizcayasamyagdarzana, nizcayasamyakjJAna aura nizcayasamyak cAritra nAmase pukAranA bhI saMgata hai| jainAgama meM jo nAma, sthApanA, dravya aura bhAvake rUpameM cAra nikSepoM kA varNana pAyA jAtA hai unameM se nAma, sthApanA aura dravya ina tInako to vyavahAranikSeparUpa jAnanA cAhiye tathA bhAvako nizcayanikSeparUpa jAnanA cAhiye / jaise vAstavameM arthAt nizcayarUpa meM to vahI jIva jainI kahA jA sakatA hai jo bhAvase jainI ho arthAt samyagdRSTi ho / lekina jo jIva samyagdRSTi bananekI kSamatAko prApta hai usa jIva ko bhI dravyarUpase vyavahArameM jainI kahA jA sakatA hai| isI prakAra jo jIva na to samyagdRSTi hai, na samyagdRSTi banane kSamatA prApta hai lekina cU~ki jaina kulameM utpanna huA hai ataH use bhI vyavahArameM nAmarUpase jainI kahA jAtA hai tathA jo jIvana to samyagdRSTi hai, na usameM samyagdRSTi bananekI kSamatAko prApta hai lekina gRhastha ke chaha Avazyaka kRtyoM ko avazya kara rahA hai use sthApanArUpase vyavahArameM jaMnI mAnA jAtA hai / isa taraha 1. devapUjA gurUpAstiH svAdhyAyaH saMyamastapaH / dAnaM ceti gRhasthAnAM SaTkarmANi dine dine || yazastilakacampU, AzvAsa 8, prakIrNa vidhikalpa / 7
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 : sarasvatI-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha sarvatra hameM vyavahAra aura nizcayakI prakriyAko susaMgata kara lenA caahiye| zraddhaya paMDitapravara AzAdharajIne sAgAradharmAmata (adhyAya 2 zloka 54) meM nAma, sthApanA, dravya aura bhAvake rUpameM vibhakta sabhI jainoMkI jo taratamabhAvase mahattA batalAyI hai usase vyavahArakI mahattA prasphaTita hotI hai| maiM samajhatA hU~ ki aba takake vivecanase Agama dvArA svIkRta nizcaya aura vyavahAra donoM mokSa-mArgoMkI nirvivAda sthiti evaM sArthakatA acchI taraha siddha ho jAtI hai| samyagdRSTikA svabhAva __'divya dhvani' varSa 2, aMka 12 meM 'samyagdRSTikA svabhAva' zIrSakase AgamapramANake AdhAra kisI vyaktike vicAra mudrita haiN| vyaktijJAnakI kamIke kAraNa AgamakA kaisA anartha karatA hai, usakA paricaya isase prApta ho jAtA hai / maiM yahA~ usIkA udAharaNa prastuta kara rahA hU~ ___kartRtvaM na svabhAvo'sya cito vedayitRtvavat / ___ajJAnAdeva kAyaM tadabhAvAdakArakaH ||-smysaar kalaza 194 / isakA artha vahA~ para yaha mudrita hai "jaise isa caitanyamUrti AtmAkA svabhAva paradravyake bhoganekA nahIM hai, usI prakAra isakA svabhava parake kartApanekA bhI nahIM hai| ajJAnake kAraNa yaha jIva apane Apako parakA kartA bhoktA mAnatA hai| jaba yaha ajJAna dUra ho jAtA hai taba yaha apaneko parakA kartA-bhoktA nahIM mAnatA hai / " isakA yathAvat abhiprAya to eka vistRta lekha dvArA ho prakaTa kiyA jA skegaa| para maiM itanA hI yahA~ saMketa kara denA cAhatA hU~ ki ukta mudrita artha bhramapUrNa hai| yathAvat artha nimnalikhita honA cAhie "kartRtva arthAt rAga-dveSa aura moharUpa pariNamana honA tathA pudgalakarmoMse baddha honA jIvakA svabhAva nahIM hai| jisa prakAra karmoMke phalakoM bhoganA arthAt karmodayanimittaka rAga-dveSa-mohAdirUpa apanI pariNatiyoMkA anubhavana karanA yAnI sukhI-dukhI honA jIvakA svabhAva nahIM hai, kyoMki jaba taka jIvameM ajJAna arthAt karmodayanimittaka rAga-dveSa aura moharUpa pariNamana ho rahA hai, taba taka vaha kartA arthAt upAdAnarUpase rAga-dveSa aura moha Adi apanI pariNatiyoMkA va nimittarUpase paudgalika karmoke bandhakA kartA ho rahA hai| isa taraha yadi jIvameM honevAlI rAga-dveSa aura moharUpa ajJAnapariNatikA abhAva ho, jAve to phira na to usake bhaviSyameM rAga-dveSa tathA moharUpa bhAvoMkA kartRtva rahegA aura jaba yaha kartRtva nahIM rahegA to vaha paudgalika karmokA bandha bhI nahIM kregaa|" madrita artha meM jo 'mAnatA hai' aisA artha nikSipta kiyA gayA hai, isase yaha prakaTa hotA hai ki ajJAnase jIva apaneko kartA kevala mAna rahA hai, hai nhiiN| jabaki yathAvat artha yaha hai ki ajJAnase kartA hai, kevala kartApana apanemeM mAna nahIM rahA hai| yadi mAnane rUpa arthako sahI mAnA jAyagA, to phira yaha bhI mAnanA hogA ki jIva svabhAvase saMsArI nahIM hai, kevala ajJAnase vaha apaneko saMsArI mAna rahA hai| jabaki jIva aisA hI hai, vaha apaneko kevala saMsArI mAna nahIM rahA hai| ukta padya meM ajJAna kA artha bhI jJAnakA rAga-dveSa-moha rUpa pariNamana arthAta vikRta pariNamana hI vivakSita hai, asatya jAnane rUpa sthiti athavA jJAnakA abhAva vivazcita nahIM hai|