Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ Namo samaNassa bhagavao sirI mahAvIrassa zrInamaskAramahAmantra zrImadvijayayatIndrasUrIzaziSya muni devendravijaya "sAhitya premI" namaskArasamo mantraH,zatrujayasamo giriH| "taheva ca tadatyANugimayaM ikkArasa paya paricchinnaM ti vItarAgasamo devo, na bhUto na bhaviSyati / / 1 / / AlAvagatittIkhaDakkha parimANaM 'eso paMca namukkAro, jisa prakAra vaidika samAja meM vaidika maMtroM tathA gAyatrI savvapAvappaNAsaNo, maMgalANaM ca savvesiM, paDhamaM havai maMgalaM / / 1 / / maMtroM kA pArasI aura IsAiyoM meM prArthanA kA mahattva hai; usI iya cUlaM ti ahijjaMti tti" tatra prakRt tadevam, havai maMgalaM 2 prakAra zrI jaina-zAsana meM zrI namaskAra mahAmaMtra kA mahattvapUrNa ityasya sAkSAdAgame bhaNitatvAt prabhu zrI vajrasvAmIprabhRtisubahuzruta i sthAna mAnA gayA hai| dharmopAsaka koI bhI prANI ho, phira vaha suvihitasaMvignapUrvAcAryasammatatvAcca 'havai maMgalaM' iti pAThena avasthA se bAla ho, vRddha ho athavA taruNa ho, saba pratyeka aSTaSaSThyakSarapramANa eva namaskAraH ptthniiyH|" samaya namaskAra-mahAmaMtra kA zraddhApUrvaka smaraNa karate haiN| jinendra (zrIabhidhAnarAjendrakoza, bhAga 4, pRSTha 1836) -zAsana meM isa maMtrAdhirAja ke samAna dUsarA koI maMtra athavA isa pAThAnusAra ar3asaTha akSarapramANa zrInamaskAramaMtra kA vidhAna nahIM hai| Atmika sAdhanA ho yA vyAvahArika kArya ho, - smaraNa karanA cAhie, jo isa prakAra hai : vyApAra ho athavA paradezagamana ho, mUlabAta choTe-bar3e saba kAryoM "Namo arihaMtANaM, Namo siddhANaM, Namo AyariyANaM, Namo meM sarvaprathama mahAmaMgalakArI zrI AdimaMtra (navakAra) kA hI smaraNa kiyA jAtA hai| pUrvAcAryoM ne jitane bhI Azcaryajanaka kArya kie uvajjhAyANaM, Namo loe savva saahuunnN| haiM, jinheM sunakara hama vismita ho jAte haiN| una sabameM bhI namaskAramaMtra eso paMca namukkAro, svvpaavppnnaasnno| kI ArAdhanA kA hI phala sannihita hai| paMcamAMga zrI vyAkhyAprajJapti maMgalANaMca savvesiM, paDhama havai maMgalaM / / 1 / / (bhagavatI) sUtra kA prArambha namaskAramaMtra se maMgalAcaraNa karane ke isake ar3asaTha akSaroM kI gaNanA isa prakAra hai : pazcAt hI kiyA gayA hai| zrI mahAnizIthasUtra meM bhI likhA hai : satta paya satta-satta ya nava aTTha ya aTTa nava pahuMti / "tAva na jAyai citteNa, cintiyaM patthiyaM ca vaayaae| iya paya akkharasaMkhA asahU pUreI aDasaTThI / / kAeNa samADhattaM, jAva na tario namukkAro / / " (zrIabhidhAnarAjendrakoza, bhAga 4, pR. 1836) citta se ciMtita, vacana se prArthita aura kAyA se prArambha prathama pada ke sAta, dUsare pada ke pA~ca, tIsare pada ke sAta, kArya vahIM taka siddhi ko prApta nahIM hote, jaba taka ki namaskAramaMtra cauthe pada ke sAta, pA~caveM pada ke nava, chaThe pada ke ATha, sAtaveM kA smaraNa nahIM kiyA jaataa| pada ke ATha, AThaveM pada ke ATha aura navama pada ke nau| isa isa prakAra mahAnizIthasatra hI nahIM, apita aneka satra-granthoM prakAra yaha padAkSara saMkhyA jor3ane se (7+5+7+7+9 tathA pUrvAcAryoM ne isa caudaha pUrva ke sArabhUta namaskAra mahAmaMtra kI +8+8+8+9=68) ar3asaTha akSara hote haiN| zAstrIyamahattA dikhalAI hai| aise mahA-mahimAvanta namaskAra kA uccAraNa AjJAnusAra 68 akSarapramANa namaskAra kA paThana honA hI cAhie, karate samaya kisa pada meM kitane aura kauna-se akSara honA cAhie? isalie likhA hai : namaskAra-maMtra kA hI smaraNa kyoM karanA cAhie? yaha dikhalAnA hI "trayastriMzadakSara pramANa cUlikA sahito namaskAro mananIya ityuktaM bhvti|" / yahA~ hamArA dhyeya hai| zrI mahAnizIthasUtra ke : (zrIabhidhAnarAjendrakoza, bhA. 4, pR. 1836)
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ - yatIndrasUri smAraka grantha : jaina-dharma arthAt 33 akSarapramANa cUlikAsahita namaskAramaMtra kA Namo ubjjhaayaannN| inameM se prathama zuddha aura dUsarA azuddha hai| smaraNa karanA caahie| jo loga aisA kahate haiM ki 35 akSara uccAraNa bhI prathama pada kA hI hotA hai| na ki dUsare pada kaa| pramANa hI namaskAramaMtra paThanIya hai, unako ukta pramANa kA tAtparya mahAnizIthasUtra meM tathA bhagavatIsUtra meM 'Namo uvajjhAyANaM' hI samajhanA caahie| likhA hai| namaskAra maMtra kA saMkSipta artha : pA~cavA~ pada 'Namo loe savva sAhUNaM' hai| isa pada ko Namo arihaMtANaM : namaskAra ho arihaMtoM ke lie| aneka manuSya 'Namo loye sabba sAhaNaM' aise likhate tathA bolate Namo siddhANaM : namaskAra ho siddhoM ke lie| haiM, jo azuddha hai| vAstava meM 'Namo loe savva sAhUNaM' hI likhanA Namo AyariyANaM : namaskAra ho AcArya mahArAja ke lie| tathA bolanA caahie| mahAnizIthasUtra meM yahI pada prApta hai| . Namo uvajjhAyANaM : namaskAra ho upAdhyAyajI mahArAja ke lie| ina pA~coM padoM ke Adi meM Namo AtA hai, yaha bhI do prakAra Namo loe savva sAhUNaM : namaskAra ho DhAI dvIpa pramANa loka meM vicarane vAle samasta sAdhu-munirAjoM ke lie| se likhA jAtA hai - Namo aura namo ye donoM zuddha haiM ; kyoMki eso paMca namukkAro : yaha pA~coM ko kiyA huA nmskaar| namo ke nakAra kA 'vA''dau' / 8 / 1 / 229 / sUtra ke vikalpa se savva pAvappaNAsaNo : saba pApoM kA nAza karane vAlA hai| NakAra hotA hai| vikalpa kA matalaba hai ki eka pakSa meM hotA hai maMgalANaM ca savvesiM : aura saba maMgaloM meM, athavA nahIM bhI hotA hai, kintu namaskAra maMtra prAkRta hone se namo paDhamaM havai maMgalaM : prathama maMgala hai| ke sthAna para Namo likhanA ThIka hai| kisa pada meM kauna se akSara siddhahemavyAkaraNa (prAkRta) namaskAra-maMtra ke nau pada aura aDasaTha akSara haiN| isake yadyapi prAkRta-kalpalatikA, prAkRta-prakAza, SaDbhASAprathama pada ko tIna prakAra se likhA jAtA hai - Namo arihatANaM, candrikA, prAkRtamaMjarI aura prAkRtalakSaNa Adi aneka prAkRtaNamo arahaMtANaM aura Namo aruhNtaannN| inameM se arahatANaM aura vyAkaraNeM prApta haiN| tathApi jisa saralatama prakAra se kalikAla aruhaMtANaM nahIM, apitu vAstuva meM "arihaMtANaM" hI likhanA caahie| -sarvajJa zrImad hemacandra sUrIzvarajI mahArAja ne zrI siddhahema - zrImahAnizIthasUtra aura zrI bhagavatIsUtra meM "arihaMtANaM" hI zabdAnuzAsana ke aSTamAdhyAya meM vistArapUrvaka prAkRta bhASA ke likhA hai| zrI AvazyakasUtra meM tathA zrI vizeSAvazyakabhASya meM vyAkaraNa ko samajhAyA hai, vaise anya vaiyAkAraNoM ne nhiiN| ataH zrI bhadrabAha svAmI aura zrI jinabhadragaNi kSamAzramaNa ne 'arihaMtANaM' yahA~ jahA~-jahA~ bhI zabdoM kI saMskRta meM siddhi kI gaI hai, vahA~ vahA~ zrI siddhahema-prAkata-vyAkaraNa ke satroM ko hI liyA hai| isa pada ko hI vyAkhyA kI hai| saMskRtasiddhi laghusiddhAntakaumudI (pANinIya vyAkaraNa) ke anusAra dasarA pada "Namo siddhANaM" hai| yaha sarvatra eka samAna hI ma savatra eka samAna hA kI hai; kyoMki merA praveza (adhyayana) pANini-vyAkaraNa kA hai| likhA milatA hai| isameM kisI prakAra kA vikalpa nahIM hai| yahA~ hama kramaza: arihaMta siddhAdi pA~coM padoM kA pUrvAcArya tIsarA pada "Namo AyariyANaM" hai| isa pada ko 'AyariyANaM, -sammata artha cAla meM aura pA~coM padoM kI prakriyA yathAsthAna AyarIyANaM, AiriyANaM aura AirIyANaM' isa prakAra cAra taraha pAdaTippaNiyoM meM likha rahe haiN| se likhA jAtA hai, parantu vAstava meM 'AyariyANaM' hI likhanA cAhie, na ki AyarIyANaM, AiriyANaM yA aairiiyaannN| zrI orahata kA artha: mahAnizIthasUtra ke tIsare adhyAya meM aura bhagavatIsUtra meM 'arihaMta'3 zabda kA artha zrIbhadrabAhu svAmI ne 'AyariyANaM' hI Alekhita hai| Avazyakaniyukti meM isa prakAra kiyA hai : cauthA pada 'Namo uvajjhAyANaM' hai| lekhana-doSa ke kAraNa "indiya visaya kasAye, parisahe veyaNA uvsgge| yaha pada do prakAra se likhA milatA hai - Namo uvajjhAyANaM aura ee ariNo haMtA, arihaMtA teNa uccati / / "
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ - yatIndrasUri smAraka grantha : jaina-dharma - "aTThavihaM pi ya kammaM, aribhUyaM hoi savva jIvANaM / anuttara vimAna meM madhyabhava karake punaH manuSyaloka meM zubhakarmA taMkammamarihaMtA, arihaMtA teNa vuccNtii|| mAtA-pitA ke yahA~ janma lekara jinakA surAsurendroM ne cyavana, arihaMti vaMdaNa namasaNANi arihaMti pUya saskAraM / janma, dIkSA, kalyANaka-mahotsava manAyA hai, aisA cAritra dharma siddhi gamaNaMca arihA, arihaMtA teNa vuccaMti / / aMgIkAra karake AtmA ke jo zAnAvaraNIyAdi Abhyantara zatra haiM, devAsuramaNue suya, arihA puyA suruttamA jamhA / unako nijabala-parAkrama se parAsta karake kevalajJAna-kevaladarzana AriNo haMtA arihaMtA, arihaMtA teNa vaccaMti / / " prApta karake sarvajJa, sarvadarzI, vItarAga banatI haiM, jinheM hama arihaMta, aprazasta bhAvoM meM ramaNa karatI indriyoM dvArA kAma-bhogoM jina, jinendra Adi aneka guNa-niSpanna nAmoM se pahacAnate haiN| kI cAhanA ko tathA krodha, mAna, mAyA aura lobhAdi kaSAyoM, aise zrI tIrthaMkara-arihaMtoM ke cAra mukhya atizaya, ATha kSudhA, tRSAdi bAIsa parISahoM, zArIrika aura mAnasika vedanAo~ mahAprAtihArya, cauMtIsa atizaya tathA unakI vANI ke paiMtIsa ke upasargoM kA nAza karane vAle, saba jIvoM ke zatrubhUta uttara atizaya hote haiM, jo kramazaH isa prakAra haiM : prakRtiyoM sahita jJAnAvaraNIyAdi ATha karmoM kA nAza karane vAle, vandana aura namaskAra, pUjA aura satkAra ke yogya hoM aura siddhi cAra mUla (mukhya) atizaya - (mokSa)-gamana ke yogya hoM, surAsuranaravAsavapUjita tathA Abhyantara 1. jJAnAtizaya - arihaMta bhagavAna janma se hI matizrata ariyoM ko mArane vAle jo hoM, ve arihaMta kahalAte haiN| aura avadhijJAna se yukta hote haiN| dIkSA grahaNa karate hI cauthA zrImad jinabhadragaNi kSamAzramaNa bhI vizeSAvazyakabhASya meM / mana:paryAya jJAna aura ghanaghAtI karmoM kA kSaya hone para kevala likhate haiM ki: jJAna prApta ho jAtA hai, jisase vizva ke saba padArthoM ko dekhakara, "rAgaddosa kasAe ya, indiyANI paMca vi parisahe / bhUta, bhaviSya aura vartamAna ke samasta bhAvoM ko yathAvat jAnanA uvasagge nAmayaMtA, namo'rihA teNa vuccaMti / / '' tathA unakA yathArtha vyAkhyAna karanA jJAnAtizaya hai| 2. vacanAtizaya - sura, manuSya, tiryaMcAdi samasta jIvoM rAga-dveSa aura cAra kaSAya, pA~coM indriyA~ tathA parISahoM ko ke samagra saMzayoM ko eka sAtha dUra karane vAlI parama madhura zAMtiprada jhukAne vAle arthAt inake sAmane svayaM na jhukane vAle, apitu upAdeya tattvoM se yukta aisI vANI, jisake zravaNa se karmoM se inheM hI jhukAne vAle arihaMta kahalAte haiN| unako namaskAra ho| santrasta jIva parama AhlAda evaM sukha ko binA parizrama prApta "sarvajJo jitarAgAdidoSastrailokyapUjitaH / kara sakate haiM, yAnI saba prakAra se uttama tathA jo jisa bhASA kA yathAsthitArthavAdI ca, devo'rhan paramezvaraH / / 4 / / " bhASI ho, usako apanI usI bhASA meM samajha par3a jAe, aisI jo jo sarvajJa haiM, jinhoMne rAgAdi doSoM ko jItA hai, jo trailokya bhagavad vANI usake atizaya ko vacanAtizaya kahate haiN| pUjita haiM, jo padArtha jaise haiM, unakA yathArtha vivecana karate haiM, ve 3. pUjAtizaya - surAsura, nara aura unake svAmI (indra deva "arhan" paramezvara kahalAte haiN| rAjA) jina kI pUjA karake apane pApa dhote haiN| vaha pUjAtizaya hai| (zrImad hemacandrasUri - yogazAstra, dvi. pra.) - isa prakAra bahuzruta pUrvAcAyoM ne vividha prakAra se arihaMta 4. apAyApagamAtizaya - zrI arihaMta bhagavAna jahA~zabda kA artha aneka granthoM meM kiyA hai| arihaMta banane vAlI jahA~ vicaraNa karate haiM, vahA~-vahA~ se prAyaH savA sau yojana taka AtmA parvabhavoM meM apane jaisI hI sAmAnya AtmA hotI hai. kisI ko kisI prakAra ke kaSTa prApta na hoM aura jo hoM ve bhI naSTa parantu arihaMta banane se pUrva yoM to aneka bhavoM se ve Atma - ho jAe~ tathA ativRSTi, anAvRSTi evaM paracakra bhayAdi samasta sAdhanA meM magna rahatI haiN| tathApi arihaMta vItarAga banane se tIsare upadrava dUra hote haiN| vaha apAyApagamAtizaya hai| parvabhava meM viMzatisthAnaka mahAtapa kI ArAdhanA karake tIrthaMkara zALapAtihArya. nAmakarma nikAcita rUpa se bA~dhakara devaloka. graiveyaka athavA __ azokavRkSaHsurapuSpavRSTirdivyadhvanizcAmaramAsanaJca / sAta hA
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ - yatIndrasUri smAraka granya : jaina-dharma bhAmaNDalaM dundubhirAtapatraM, satprAtihAryANi jineshvraannaam|| 13. durbhikSa na honaa| 14 svacakra aura 15. paracakra kA bhaya na azokavRkSa devatAoM ke dvArA paJcavarNa sagaMdhita phUloM kI haanaa| ya gyAraha Atazaya cha kI honaa| ye gyAraha atizaya ghanaghAti cAra (jJAnAvaraNIya, varSA, divyadhvani, devoM dvArA ca~vaga kA DhonA. siMhAsana, bhAmaNDala. darzanAvaraNIya, vedanIya aura mohanIya) karmoM kA kSaya hone se hote dundubhi aura chatra, ye ATha prAtihArya jinezvaroM ke hote haiN| haiN| 16. AkAza meM dharma kA cln| 17. devoM dvArA aharniza cAmaroM kA ddhonaa| 18. ujjvala tathA paramazobhA se yukta pAdapITha cautIsa atizaya : sahita siMhAsana kA rhnaa| 19 mastaka para chatratraya rhnaa| 20 "teSAm ca devo'dbhutarUpagandho nirAmaya: svedamalojjhitazca / ratnamaya dharmadhvaja sAtha rhnaa| 21. vihAra meM calate samaya devoM zvAsopyagandhorudhirAmiSaM tu gokSIradhArAdhavalaMhyavistram / / 57 / / dvArA caraNoM ke nIce svarNa kamaloM kI racanA krnaa| 22. trigar3ha AhArAnIhAravidhistvadRzyazcatvAra ete'tizayA shotthaaH| kA honaa| 23 padmavaravedikA para virAjita bhagavAna kA cAroM kSetresthitiryojanamAtrake'pi, nRdevatiryagjanakoTikoTeH / / 58 / / dizAoM meM samAna rUpa se dikhnaa| 24. azoka vRkSa kI chAyA vANInRtiryaksuralokabhASA, saMvAdinI yojanagAminI c| kA niraMtara rhnaa| 25. kA~ToM kA adhomukha ho jaanaa| 26. vRkSoM bhAmaNDalaM cAru ca maulipRSThe, viDambitAharpatimaNDalathi / / 59 / / kA aise jhuka jAnA ki mAno ve bhagavAn ko namaskAra karate hoN| sAgre ca gavyUtizatadvaye,rujAvairetayomAryati vRSTaya-vRSTayaH / durbhikSamanyasvakacakrato bhayaM, syAnnaita ekAdazakarmaghAtajAH / / 6 / / 27. devoM dvArA bhuvanavyApI devadundubhi (vAdya vizeSa) kI dhvani khedharmacakracamarA: sapAdapIThaM, mRgendraasnmssttrjjvlNc| krnaa| 28. anukUla havA clnaa| 29. pakSiyoM dvArA prabhu ko chatratrayaM ratnamayadhvajo'GighranyAseca cAmIkarapaGkajAni / / 61 / / vandana krnaa| 30. sugaMdhayukta jala kI varSA honaa| 31. bahuvapratrayaM cAru caturmukhAGgatA, caityadrumo'dhovadanAzvakaNTakAH / varNaphUloM kI vRSTi honaa| 33. bAla, dAr3hI aura mUMcha nakhAdi kA gumAnatidundubhinAda uccakairvAtAnukUlA zakunAH pradakSiNAH / / 62 / / vardhana na honaa| 34 kama se kama karor3a devoM kA sadaiva bhagavAna gandhAmbuvarSa bahuvarNapuSpavRSTiH, kacazmazrunakhApravRddhiH / ke sAtha rhnaa| 34. chahoM RtuoM kA anakala honaa| ye (4+11+19 caturvidhAmaya'nikAya koTirjaghanyabhAvAdapi pArzvadeze / / 63 / / = 34) cautIsa atizaya arihaMta bhagavAna ke hote haiN| samavAyAMgasUtra RtUnAmindriyArthAnAmanukUla tvmitymii| kI 35vIM samavAya meM bhI atizayoM kA varNana hai| ekonaviMzatirdivyAzcatustriMzacca mIlitAH / / 64 / / bhagavAna ke cAra mUla atizayoM meM se jo vacanAtizaya hai, (zrIabhidhAnacintAmaNi, devAdhidevakANDa) vaha paiMtIsa guNoM se yukta hotA hai| vANI ke gaNa isa prakAra haiM - 1. lokottara tathA adbhuta rUpavAlA, mala aura sveda se rahita shriir| 2. kamaloM kI saurabha ke samAna parama sugaMdhavAlA, saMskAravatvamaudAtyamupacAraparItatA / meghagambhIraghoSatvaM, pratinAdavidhAyitA / / 65 / / shvaasocchvaas| 3. rakta aura mA~sa donoM dUdha ke samAna shvet| dakSiNatvamupanitarAgatvaM ca mahArthatA / 4. AhAra aura nIhAra-vidhi kA carmacakSavAloM ko nahIM dikhnaa| avyAhatatvaM ziSTatvaM, saMzayAnAmasaMbhavAH / / 66 / / ye cAra atizaya janma se hI hote haiN| 5. yojana pramANa kSetra meM nirAkRtAnyottaratvaM, hRdayaGgamatApi ca / devoM tathA devendroM dvArA racita samavasaraNa (vyAkhyAnasabhA) meM mithaH sAkAMkSatA, prastAvaucityaM tattvaniSThatA / / 67 / / asaMkhya devoM, manuSyoM aura tiryaMcoM kA binA kisI kaSTa ke aprakIrNaprasRtatvamasvazlAghAnyaninditA / samAveza ho jaanaa| 6. manuSya, deva tathA tiryaMca saba ko nija AbhijAtyamatisnigdhamadhuratvaM prazasyatA / / 68 / / nija bhASA meM yojana pramANa bhUmi meM samAna rUpa se sukhapUrvaka amarmavedhitaudAleM, dharmArthapratibaddhatA / sunAI denaa| 7. mastaka ke pRSThabhAga meM apane manohara saundarya se kArakAdyaviparyAso, vibhramAdiviyuktatA / / 69 / / sUrya kI zobhA kI bhI viDambanA karane vAle bhAmaNDala kA citrakRtvamadbhutatvaM, tathAnativilambitA / rhnaa| 8. savA sau yojana-pramANa kSetra meM upadrava na honaa| 9. anekajAtivaicitryamAropitavizeSatA / / 7 / / samasta prakAra kI ItiyoM kA shmn| 10. mArI Adi mahAbhayaMkara satvapradhAnatA vrnnpdvaakyvivikttaa| rogoM kA shmn| 11. ativRSTi na honaa| 12. anAvRSTi na honaa| avyacchittirakheditvaM paMcatriMzacca vAgguNA / / 71 / /
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ - yatIndrasUri smAraka granya : jaina-dharma 1. saMskAravatva - vyAkaraNIya niyamoM se yukta (bhASA satvapradhAnatA - satvapradhAna evaM sAhasikapana se yukt| 33. kI dRSTi se saba prakAra ke doSoM se rhit)| 2. audAtya - ucca varNapadavAkyaviviktatA- varNa, pada, vAkyoM kA viveka (pRthaksvara se uccaarit| 3. upacAraparItatA - grAmINa doSoM se rhit| pRthk) karane vaalii| 34. avyucchitti-pratipAdya viSaya ko apUrNa 4. meghagambhIraghoSatva - megha ke jaise gambhIra ghossyukt| 5. na rakhane vaalii| 35. akheditva - kisI bhI prakAra ke mAnasika, pratinAdavidhAyitA-pratidhvani se yukta (cAroM ora dUra taka guMjita vAcika athavA kAyika kheda se rhit| isa prakAra bhagavAn cAra hone vaalii)| 6. dakSiNatva - srltaayukt| 7. upanItarAgatva - mUlAtizaya, ATha prAtihArya, cautIsa atizayoM se aura paiMtIsa mAlakozAdi rAgoM se yukta arthAt saMgIta kI pradhAnatA vaalii| vANI ke atizayoM se yukta hote haiN| ye sAta atizaya zabda kI apekSA se hote haiN| 8. mahArthatA - arihaMta bhagavAn kI ukta lokottara evaM citta ko camatkRta dIrghArtha vaalii| 9. avyAhatatva - pUrvApara virodha se rahita (pahale karane vAlI vibhUtiyoM ke viSaya meM hamako yaha AzaMkA ho kahA tathA bAda meM kahA - usameM kisI prakAra kA virodha nahIM sakatI hai ki vItarAga arihaMta bhagavAn itanI vibhUtiyoM se yukta honaa)| 10. ziSTatva - abhimata siddhAMta-pratipAdaka aura vktaa| the, aisA kaise mAna liyA jAe? isakA nirAkaraNa hai ki hama kI ziSTatA kI suuck| 11. saMzayAnAmasambhavaH - jisake loga karmAvaraNa se Avarita hone se apane svayaM ke hI balazravaNa se zrotAjanoM kA saMzaya paidA hI na ho| 12. parAkrama ko nahIM samajhate hue aisI bAtoM ko sunakara AzcaryAnvita nirAkRto'nyottaratva - kisI bhI prakAra ke doSa se rahita (jisa ho caTa se kaha dete haiM ki ye to asambhava hai. paranta parama yogIndroM kathana meM kisI prakAra kA dUSaNa na ho aura na bhagavAn ko vahI meM itanI vibhUtiyA~ honA asambhava nahIM hai| jisa prakAra hama dUsarI bAra kahanA pdd'e)| 13. hRdayaMgamatA - zrotA ke aMtaHkaraNa viSaya-vAsanA ke dAsa aura svArtha meM magna haiM, vaise ve nahIM hote| ko pramudita karane vaalii| 14. mitha:sAkAMkSatA - padoM aura / ata: unheM viSaya-vAsanA apanI ora nahIM khIMca sktii| ve meru vAkyoM kI sApekSatA se yukt| 15. prastAvaucitya-yathAvasara ke samAna aprakampya hote haiN| unake pAsa ukta vibhUtiyoM kA dezakAla bhAva ke anukuul| 16. tattvaniSThatA - tattvoM ke vAstavika nAma honA koI Azcarya nahIM hai| vartamAna yuga meM bhI sAmAnya yogasvarUpa ko dhAraNa karane vaalii| 17. apakIrNaprasRtatva - bahu sAdhanA ke sAdhaka bhI hamako AzcaryAnvita karane vAlI mahimA vistAra aura viSayAntara doSa se rhit| 18. asvazlAghAnyaninditA vAle hote haiN| to bhalA jo AtmA kI sarvoccatama dazA ko prApta - apanI prazaMsA aura dUsaroM ka nindA ityAdi durguNoM se rahita ho gae haiM, jinake nikaTa kisI prakAra kI vAsanA nahIM hai, unake 19. AbhijAtya - pratipAdya viSaya ke anurUpa bhuumikaanusaarii| samIpa aisI Azcaryajanya vibhUtiyoM kA honA koI asambhava 20. astisnigdha-madhuratva - ghRtAdi ke samAna snigdha aura , bAta nahIM hai| zarkarAdi ke samAna mdhur| 21. prazasyatA - prazaMsA ke yogy| 22. amarmavedhitA - dUsaroM ke marma athavA gopya ko na prakAzita prazna - aise mahimAzAlI arihaMtoM ko ari yAnI zatruo karane vaalii| 23. audArya - prakAzanayogya artha ko yogyatA se ko aura haMtANaM yAnI mArane vAle, isa sambodhana se kyoM sambodhita prakAzita karane vaalii| 24. dharmArthapratibaddhatA - dharma aura artha kiyA jAtA hai ? yadi apane zatruoM ko mArane vAle ko arihaMta se yukt| 25. kArakAdyaviparyAsa - kAraka, kAla, liMga, vacana kahA jAtA hai, to saMsAra ke saba jIva isa saMjJA ko prApta hoMge aura kriyA Adi ke doSoM se rhit| 26. vibhramAdiviyuktatA - aura jo DAkU tathA cora Adi jitane bhI atyAcArI haiM, ve saba vibhrama vikSepa Adi citta ke doSoM se rhit| 27. citrakRtva - ke saba bhI isa saMjJA ko prApta kyoM nahIM hoMge? kyoMki ve bhI to zrotAjanoM meM niraMtara Azcarya paidA karane vaalii| 28. adbhutatva __ apane zatruoM kA hI saMhAra karate haiM aura mitroM kA pAlana karate - ashrutpuurv| 29. anativilambitA - ati vilamba doSa se haiN| ata: isa hisAba se unheM bhI hamArI samajha se to arihaMta isa rhit| 30. anekajAtivaicitrya - nAnA prakAra ke padArthoM kA saMjJA se hI sambodhita karanA caahie| vividha prakAra se nirUpaNa karane vaalii| 31. Aropita vizeSatA uttara - dhanyavAda mahodaya, ApakA evaM Apake socane ke - anya ke vacanoM kI apekSA vizeSatA dikhalAne vaalii| 32 prakAra kA abhinndn| Apane to aisI bAta karake apanI baddhi
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ yatIndrasUri smAraka grantha : jaina-dharma kA pradarzana hI kara ddaalaa| kyA zatruoM kA nAza karane vAlA atyAcArI bhI arihaMta saMjJA ko prApta hogA ? para vAstava meM Apake dvArA pradarzita yaha artha arihaMta se nikalatA hI nahIM hai| hamane Age jo zrI Avazyakaniryukti aura zrIvizeSAvazyaka kI gAthAe~ uddhRta kI haiN| unameM spaSTa rUpa se kahA gayA hai ki AtmA ke karma rUpa jo zatru unakA atyaMtAbhAva karane vAle (parAjaya karane vAle) ko arihaMta kahA jAtA hai| unako hama namaskAra karate haiN| kahA~ Ama aura kahA~ Aka ? kyA kabhI Aka bhI Amra kahalAegA ? kahA~ sarvajJa sarvadarzI vItarAga arihaMta aura kahA~ atyAcArI AtAtAI DAkU ? ciMtAmaNi aura pASANa ko eka samAna kaise ginA jA sakatA hai ? jo loga isa prakAra manacAhA artha likhakara apanA abhimata siddha karane ke lie bekAra kA bhrama khar3A karate haiM ve jJAta hotA hai, mamatva ke jhUThe moha meM karmoM kA baMdha hI prApta karate haiN| zrutakevalI bhadrabAhusvAmI, zrI jinabhadragaNi kSamAzramaNa, vidvaziromaNi zrI haribhadrasUri, vRttikAra zrI malayagirIjI Adi aneka pUrvAcAryoM ne bhI arihaMta kA yahI artha kiyA hai| kyA vaha asatya hai ? nahIM vaha asatya nahIM satya hai| hama apane abhimata kI puSTi karane ke lie jo kapolakalpita artha karate haiM, vaha aprAmANika hai| jo loga arihaMta zabda kA manamAnA artha kara usameM apane avAstavika tarkoM kA kSepana karate haiN| unako pUrvAcAryoM ke zAstroM kA manana karanA cAhie / manana karate samaya mamatva aura dRSTirAga kA paTala A~khoM haTA lenA cAhie, kyoMki kAmarAga aura sneharAga ko haTAnA to sarala hai, parantu dRSTirAga bar3I kaThinatA se dUra hotA hai| tabhI to zrImad hemacandrasUrijI ne vItarAgastotra meM likhA hai ki kAmarAgasneharAgAnISatkaranivAraNau / dRSTirAgastu pApIyAn, durucchedaH satAmapi / / 10 / / yadi ukta sthiti vAle hokara satya kA avalokana kiyA jAe, to avazya hI satya kI prApti ho jAtI hai| prazna - arihaMta, aruhaMta aura arahaMta aise tIna pada vyAkaraNa se 'arha' dhAtu se banate haiM, to phira una tInoM meM se yahA~ arihaMta hI kyoM liyA ? arahaMta aura aruhaMta kyoM nahIM lie ? kA hI prayoga hai, namaskAra ke upadhAna ke adhikAra meM / arahaMta aura aruhaMta kA artha isa prakAra hai 'arhanti devAdikRtAM pUjAmityarhantaH ' arahaMta yAnI devAdi dvArA puujit| na rohati bhUyaH saMsAre samutpadyate ityaruH, saMsArakArakAnAM karmaNAM nirmUlaH karSitatvAt / ajanmani siddhe / saMsAra meM punaH jo utpanna nahIM hote haiM, unheM aruha kahate haiN| * karmoM kA samUla nAza karane se unakA punarjanma nahIM hotA / - ukta donoM pAThoM se yaha siddha hotA hai ki arahaMta yAnI pUjA ke yogya aura jinhoMne samasta karmoM ko nirmUla kara diyA hai, ve aruha yAnI siddha haiN| yahA~ jarA mamatva ko chor3akara soco ki jo AtmA kucha kAla pUrva hamAre jaise hI sakarmA evaM saMsArI AtmA thI / vahI pUjA ke yogya kaise bana gaI ? taba hama isake uttara meM jhaTa kaha deMge ki - anAdikAla se AtmA ke sAtha jo karmoM kA maila thA, yAnI AtmA ke guNoM ke ghAtaka jo karma the, unako samyag kriyAnuSThAnoM dvArA AtmA se dUra kara diyA gayA, jisase ve pUjana ke yogya ho jAtI haiN| karma AtmA ke duzmana thor3e hI haiM, jo unakA hanana kiyA jAtA hai ? kyA hama AtmA ke jJAnAdi guNoM ke ghAtaka karmoM ko ghAtaka nahIM mAnate ? jo kaha diyA jAtA hai ki karma AtmA ke duzmana nahIM hai / kaise nahIM haiM ? zAstrakAroM ne to karmoM ko AtmA ke duzmana kahA hI hai, kyoMki karma AtmA ke jJAnAdi guNoM ko avatarita jo karate haiN| zAstroM meM likhA hai ki "kammarivu jaeNa sAmAiyaM labbhati" zrI Avazyaka sUtracUrNi 1 : a. "kAmakrodhalobhamAnamohAkhye AntarazatraSaTke " zrIsUyagaDAMgasUtra' / "rAgadveSa kaSAyendriyaparISahopasargaghAtikarmazatrUn jitayanto jinaH " zrI jIvAbhigamasUtra', 2 pratipatti, nighnanparISahacamUmupasargAn pratikSipan / prAso'si zamasauhitya, mahatAM kApi vaiduSI / / 1 / / arakto bhuktavAnmuktimadviSTo hatavAndviSaH aho ? mahAtmanAM ko'pi, mahimA lokadurlabhaH || 2 || zrIvItarAgastotra 11vA~ prakAza / uttara - arahaMta aura aruhaMta ina do padoM kA pAThabheda ke rUpa meM kahIM-kahIM upayoga huA hai, parantu vaha anya arthoM meN| na ki isa artha meM aura navakAra meN| mahAnizIthasUtra meM arihaMtANaM m{ 6 ] For Private Personal Use Only - p
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ yadi hamAre yahA~ karma AtmA ke zatru nahIM mAne jAte, to u. pramANa Ate kahA~ se ? ina zatruoM ko parAjita karane vAlI AtmA ko hama arihaMta kahate haiN| jo AtmA kabhI saMsAra meM utpanna hone vAlI nahIM hai| jisane saMsAra ke kAraNa bhUta karmoM ko nirmUla kara diyA hai, vaha ajanmA arthAt siddha hai| yAnI aruha hai | aruha yaha nAma siddha bhagavAna kA hone se aghanaghAti cAra karma zeSa haiM jinake, aise arihaMta kA yaha nAma nahIM ho sakatA / nAma guNaniSpanna honA caahie| ataH isI niyamAnusAra arihaMtoM kA arihaMta yaha nAma guNaniSpanna aura sArthaka hone se namaskAra maMtra ke Adi ke pada meM yahI AyA hai na ki arahaMtANaM aura aruhaMtANaM / yatIndrasUri smAraka grantha : jaina-dharma prazna - arihaMtoM kI apekSA siddha bhagavAn AThoM karmoM para vijaya karake carama Adarza ko prApta kara cuke haiN| ataH arihaMtoM se pahale siddhoM ko namaskAra karanA cAhie ? to phira arihaMtoM ko pahale namaskAra kyoM kiyA gayA ? uttara - siddha bhagavantoM se pahale arihaMta bhagavAn ko namaskAra karane kA matalaba yaha hai ki zrIarihaMta bhagavAn kA upakAra siddha bhagavAn kI apekSA adhika hai| zrIarihaMta bhagavAn hI hamako siddha bhagavAn kI pahacAna karavAte haiN| siddha bhagavAn ATha karmoM kA sarvathA kSaya karake mokSa meM (lokAgra para) jAkara virAjamAna ho gae haiM aura arihaMta bhagavAn sazarIrI avasthA meM vicaraNa kara dharmatIrtha kA pravartana karate haiM, jisake dvArA karmoM se saMtapta prANI vItarAga zAsana ko prApta kara Atma kalyANa sAdhate haiN| ataH sarvaprathama arihaMtoM ko namaskAra kiyA gayA hai| arihaMtoM ko namaskAra karane ke pazcAt siddhoM ko namaskAra kiyA jAnA isa rahasya kA dyotaka hai ki pahale arihaMtoM ko namaskAra karake ve zeSa rahe aghanaghAti cAra karmoM (Ayu, nAma, gotra aura antarAya) kA kSaya karake jisa avasthA ko prApta hone vAle haiM, usa siddhAvasthA ko namaskAra kiyA jAtA hai| - zrI arihaMta bhagavAn saMsArI jIvoM ke lie dharma - sArthavAha haiM, yAnI jisa prakAra sArthavAha apane sAtha ke logoM ko unakI AjIvikopArjana ke lie samasta prakAra kI suvidhAe~ juTA detA hai / usI prakAra saMsAra meM nija Atma-sAdhanA se jo cyuta ho gae haiM, unheM AtmasAdhanA meM lagA dete haiN| ve saMsAra se tirate haiM aura dUsaroM ko tirAte haiM / ataH unheM tinnANaM- tArayANaM vizeSaNa diyA tt tt{ o For Private gayA hai| siddha bhagavAn azarIrI hone se lokAgra para jAkara virAjamAna ho gae haiM, ataH ve hamako kisI prakAra kA upadeza nahIM dete, ataH hama siddha bhagavaMtoM se pahale arihaMta bhagavAn ko namaskAra karate haiN| isameM siddha bhagavantoM kI kisI prakAra se AzAtanA bhI nahIM hotI / prazna - zrI arihaMta bhagavAna kaise hote haiM ? uttara zrI arihaMta bhagavAna jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, vedanIya aura mohanIya ina cAra ghanaghAtI karmoM kA nAza karake kevaladarzana kevalajJAna ko prApta kara sarvajJa bane hue| tIrtha kA pravartana karane vAle, dvAdaza guNoM se virAjita, cauMtIsa atishyvNt| paiMtIsa guNayukta vANI ke prakAzaka, bhavya jIvoM ko jJAnazraddhA rUpa cakSu ke dene vAle / prazasta mArga dikhalAne vaale| svayaM karmoM ko jItane vAle aura dUsaroM ko jitAne vAle zrI arihaMta bhagavAna hote haiN| zrImaharibhadrasUrIzakRta aSTaka prakaraNa kI zrI abhayadeva sUrikRta TIkA ke pR. 2 para likhA hai. - - - rAgoGganAsaGgamanAnumeyo dveSodviSaddAraNa hetugmyH| mohaH kuvRttAgama doSasAdhyo no yasya devaH satusatyAmarhan / / jisa deva ko strI saMga se anumAna karane yogya rAga nahIM hai, jisa deva ko zatru ke nAza karane vAle zastra ke saMga anumAna karane yogya dveSa nahIM hai, jisa deva ko duzcaritra doSa se anumAna karane yogya moha nahIM hai, vaha hI saccA deva arhan (arihaMta) hai| arthAt rAga-dveSa aura moha se jo rahita hai, vahI deva banane yogya hai| zrI arihaMta bhagavAna ke svarUpa kA vizeSa vivaraNa zrI Avazyaka sUtra zrIvizeSAvazyakabhASya aura zrIvItarAgastotra Adi se jAnanA caahie| arihaMta ke nAma - arhan jinaH pAragatastrikAlavid kSINASTakarmA parameSThyadhIzvaraH / / zambhuH svayambhUrbhagavAn jagatprabhustIrthaGkarastIrthakaro jinezvaraH ||24|| syAdvAdyamayadasArvAH sarvajJaH sarvadarzi kevalinau / devAdhidevavodhida puruSottamavItarAgAptAH / / 25 / / Personal Use Only arhan, jina, pAragata, trikAlavid, kSINASTakarmA, parameSThi, adhIzvara, zambhu, svayaMbhU, bhagavAn, jagatprabhu, tIrthaMkara, tIrthakara,
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ jinezvara, syAdvAdi, abhayada, sArva, sarvajJa, sarvadarzI, kevalI, devAdhideva, bodhida, puruSottama, vItarAga aura Apta / yatIndrasUri smAraka grantha : jaina-dharma aise parama mahimAvanta zrI arihaMta bhagavAna kI mahimA kA gAna karate hue jainAcAryavarya zrImad rAjendra sUrIzvarajI mahArAja zrI siddhacakra - pUjA meM likhA hai - titthayaraM nAma pasiddhijAyaM, NarAmarehiM paNayaM hi pAyaM / saMpuNNanANaM payaDaM visuddhaM, namAmi sohaM arihantabuddhaM / / 1 / / (tIrthaMkaranAmnA prasiddhi prAptaM narAmaraiH yasya praNataM hi pAdam / sampUrNajJAnayuktaM vizuddhaM namAmi so'hamarihantaM buddham / / ) tIrthaMkara isa nAma se jo prasiddha ko prApta hue haiM, jinake caraNakamaloM ko manuSya aura devatA praNAma karate haiN| jo sampUrNa jJAnI haiM, svayaM vizuddha haiM, ve hI arihaMta buddha haiN| unhIM ko maiM namaskAra karatA huuN| siddha" ghyAtaM sitaM yena purANakarma yo vA gato nirvRttisaudhamUrdhina, khyAtonuzAstA pariniSThitArtho, yaH so'stu siddhaH kRtamaMgalo me / / : jisane bahuta bhavoM ke paribhramaNa se bA~dhe hue purAne karma bhasmIbhUta kie haiM, jo mukti rUpa mahala ke ucca bhAga para jA cuke haiM yA jo prakhyAta haiM, zAstA haiM, kRtakRtya haiM, ve siddha mujhe maMgalakArI hoN| jinhoMne saMsAra - bhramaNa - mUlaka samasta karma parAjita kara die haiN| jo mokSa ko prApta ho gae haiM, jinakA punarjanma nahIM hotA, ve siddha kahe gae haiN| aise siddha bhagavAna namaskAra maMtra ke dvitIya pada para virAjita haiN| zrI Avazyakaniyukti meM gyAraha prakAra ke siddha isa prakAra ginAe gaye haiM - kamma sippe ya vijjAe, mante joge ya Agame / attha jattA abhippAe, tave kammakkhae iya / / 1. karmasiddha, 2. zilpasiddha, 3. vidyAsiddha, 4. maMtrasiddha, 5. yogasiddha, 6. Agamasiddha, 7. arthasiddha, 8. yAtrA - siddha, 9. abhiprAyasiddha, 10. tapasiddha aura 11 krmkssysiddh| ina saba siddhoM meM se yahA~ karmakSayasiddha hI liye gaye haiM / na ki karmasiddhAdi anya / siddha bhagavAna jJAnAvaraNIyAdi cAra ghanaghAti aura Ayu Adi cAra aghanaghAti karmoM kA sarvathA kSaya karake sampUrNarUpeNa muktAtmA haiN| unake ATha guNa isa prakAra haiM nANaM ca dasaNaM ciya avvArAha taheva sammataM / akkhaya Thii aruvI agurulahuvIriyaM havai / / 1. anantajJAna : - jJAnAvaraNIya karma kA sarvathA kSaya hone para AtmA ko kevala jJAna prApta hotA hai, jisase vaha saMsAra ke samasta carAcara padArthoM ko hastAmalakavat pratyakSa jAna sakatA hai| jo apratipAtijJAna bhI kahalAtA hai / 2. anantadarzana - pA~coM prakRtiyoM sahita darzanAvaraNIya karma kA kSaya hone para AtmA ko kevala darzana prApta hotA hai. jisase vaha loka ke samasta padArthoM ko dekha sakatA hai| 3. ananta avyAbAdha sukha vedanIya karma kA sarvathaiva prakAreNa kSaya hone se AtmA anirvacanIya ananta sukha prApta karatI hai| use ananta avyAbAdha sukha kahA jAtA hai| yAnI jo sukha paudgali saMyoga se milatA hai, usako sAMyogika sukha kahA jAtA hai| isameM kisI na kisI prakAra kI vighna- paramparA kA AnA ho sakatA hai, kintu jo sukha paudgalika saMyoga ke binA prApta huA hai, usameM kadApi kisI prakAra ke vighnoM kA AnA sambhava hI nahIM hone se vaha ananta avyAbAdha sukha kahA jAtA hai| 4. ananta cAritra - darzana - mohanIya aura cAritra - mohanIya (jo ki AtmA ke tattvazraddhAna guNa aura vItarAgatva - prApti meM vighna rUpa haiM) ke kSaya hone para AtmA ananta cAritra ko prApta karatI hai / usako ananta cAritra kahate haiN| - 5. akSaya sthiti AyuSya-karma kI sthiti kA pUrNa rUpa se kSaya hone para siddha jIvoM kA janma evaM maraNa nahIM hone se ve sadA svasthiti meM hI rahate haiN| use akSaya sthiti kahate haiN| - 6. agurulaghutva - gotrakarma kA aMta hone para AtmA meM na gurutva aura na laghutva hI rahatA hai| isalie use agurulaghu kahate haiN| 7. arUpitva - nAmakarma kA aMta hone para AtmA saba prakAra ke sthUla aura sUkSma rUpoM se mukta hokara arUpitva prApta karatI hai| arUpitva atIndriya yAnI indriyA~ jise grahaNa karane meM asamartha rahatI haiM, aisI agrAhya vastu ko arUpI kahate haiN| For Private Personal Use Only maadmorarambam pormonomerkepbembudm?aybebememadmbembamberes
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ - yatIndrasUri ramAraka grantha : jaina-dharma 8. anantavIrya - vighna rUpa antarAya karma kA kSaya hone (unake pAlanArtha utsargApavAdAdi vidhimAgoM ke gaDhArthoM ko se AtmA anantavIrya prApta karatI hai| . prayatnapUrvaka samajhAne) vAle 'AcArya'99 mahArAja kahalAte haiN| ina ATha guNoM se yukta AtmA siddha kahalAtI hai| arihaMta bhagavAna ke dvArA prakAzita tattvoM kA janatA meM siddhAtmAoM kA saMsAra meM punarAgamana nahIM hotA, kyoMki saMsAra kazalatApUrvaka prasAra karanA, saMgha ko unake dikhalAe mArga para bhramaNa ke kAraNabhUta AThoM karmoM kA AtmA se sarvathA judApana calAnA, AtmasAdhaka manivaroM ko sAraNA. vAraNA, coyaNA va jo ho gayA hai| vAcakamukhya zrImad umAsvAtijI mahArAja ne paDicoyaNA dvArA zikSA denA yaha kArya AcArya mahArAja kA hotA tattvArthAdhigamasatra ke svopajJabhASya ke aMta meM jo karikAe~ likhI hai| AcArya mahArAja sva-para siddhAMtanipaNa samayajJa AcAravAna haiM, unhIM meM pharamAyA hai - dravya-kSetra-kAla-bhAva ke jJAtA aura prakRti se saumya hote haiN| dagdhe bIje yathAtyantaM, prAdurbhavati naaNkurH| sAMsArika prANiyoM ke lie AcArya mahArAja bhAva-vaidya haiN| jisa karmabIje tathA dagdhe, na rohati bhavAMkuraH / / prakAra bhayaMkara se bhayaMkara rogoM se AkrAMta rogI kuzala vaidya se roga kI upazamanakartA auSadhi lekara pathyApathya kA jaisA vaidya jisa AtmA ne eka bAra karmamala se mukta hokara mokSa . ne kahA, vaisA pAlana kara AhAra-vihAra meM sAvadhAnatA rakhakara prApta kara liyA hai, vaha punaH saMsAra meM kaise A sakatI hai ? jisa thor3e samaya meM hI roga se mukta hotA hai| usI prakAra mithyAtva prakAra dhAnyakaNa dagdha hone para punaH vaha nahIM ugatA, usI prakAra rUpa bhayaMkara roga se AkrAMta prANiyoM ko bhAvavaidya AcArya mahArAja karmabIja ke bhasma hone para AtmA bhI punaH utpatti aura nAza ko samyaktva rUpa auSadha, dharmarUpa (jinavacana rUpa) dhAroSNa dUdha meM yAnI janma-maraNa ko nahIM krtii| Avazyakaniyukti meM siddh| milAkara dete haiN| rAga-dveSa, krodha, mAna, mAyA aura lobha se bhagavAna kA varNana isa prakAra AyA hai - bacane rUpa pathya dikhalA kara unheM karma rUpa roga se mukta karatenicchinna savva dukkhA jAijarAmaraNabaMdha vimukkaa| karavAte haiN| karmoM ke AvaraNa se Avarita sAMsArika prANiyoM avvAbAhaM sukkhaM aNu havaMtI sAsayaM siddhaa|| ko jina-vItarAga-bhASita tattva rUpa dIpaka dekara sanmArgagAmI banAte haiN| jIvana meM jahA~ kaTutA, kalaha, vikAra, IrSyA drohAdi saba duHkhoM kA nAza karake, janma-jarAmaraNa aura karmabandha ghusa kara mahAnatama anarthoM kA jAla phailAte haiM, vahA~ AcArya se mukta hue tathA kisI bhI prakAra kI bAdhAoM se rahita zAzvata mahArAja ina vicAroM ke dvArA utpanna azAnti kI jvAlA ko sukha kA anubhava karane vAle siddha kahalAte haiN| vItarAgaprakAzita tattvauSadha dekara zAMta karate haiN| aise siddhoM ke nAma - jinendravacanAnusAra cAritra dharma ke pAlaka saddharma ke nirbhaya vaktA, siddhi tti ya baddha tti ya, pAragaya tti ya paraMparagaya ti| samayajJa evaM sva-para samayanipuNa AcArya ko zrI gacchAcAra ummukka kamma kavayA, ajarA amarA asaMgAya / / payannA meM tIrthaMkara kI upamA dI gaI hai - 'titthayara samo sUri, sammaM jo jiNamayaM payAser3a' siddha, buddha, pAragata, paramparAgata karmaviconmukta, ajara, amara aura asaMgata ye nAma siddha bhagavantoM ke haiN| AcArya :- yAnI jo AcArya bhalI prakAra se jinendradharma kI prarUpaNA caramaMzrutakevalI zrIbhadrabAhu svAmI ne Avazyaka-sUtraniyukti / karatA hai, vaha tIrthaMkara ke samAna hai| mahAnizIthasUtra ke pA~caveM meM AcArya kA lakSaNa likhA hai - . adhyayana meM isI Azaya kA kathana AyA hai - paMca vihaM AyAraM, AyaramANA tahA pabhAyA sNtaa| se bhayavaM ? kiM titthayara saMtiyaM ANaM nAikkamijjA AyAraM daMsaMtA, AyariyA teNa vuccanti / / udAha Ayariya saMtiyaM ? goyamA ? cauviMhA AyariyA bhavanti, pA~ca prakAra ke AcAra kA svayaM pAlana karane vAle, taM jahA - nAmAyariyA, ThavaNAyariyA, davvAyariyA, bhAvAyariyA tattha NaM je te bhAvAyariyA te titthayara samAceva daTThavvA, tesiM prayatnapUrvaka dUsaroM ke sAmane una AcAroM ko prakAzita karane saMtiya ANaM nAikkamejja ti'| vAle tathA zramaNoM ko una pA~ca prakAra ke AcAroM ko dikhalAne
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ he bhagavan ? tIrthaMkara - sambandhI AjJA kA ullaMghana nahIM karatA ki AcArya sambandhI ? gautama ? nAmAcArya, sthApanAcArya, dravyAcArya aura bhAvAcArya isa prakAra cAra prakAra ke AcArya kahe gaye haiN| unameM se bhAvAcArya tIrthaMkarasamAna hone se unakI AjJA kA kadApi ullaMghana nahIM karanA / isa prakAra AcArya zAsana ke AdhArastambha evaM parama mAnanIya haiN| AcArya mahArAja ke chattIsa guNa zAstroM meM isa prakAra Aye haiM - yatIndrasUri smAraka grantha : jaina-dharma paMciMdiya - saMvaraNo, taha navaviha bambhacera guttidharo / caviha kasAya mukko, ia aThThArasa guNehiM saMjutto // 1 // paMca mahavvaya jutto, paMcavihAyAra pAlaNa samattho / paMca samio ti gutto, chattIsa guNo guru majjha ||2|| pA~coM indriyoM ko vaza meM rakhane vAle arthAt sparzendriya, rasanendriya, ghrANendriya, cakSurindriya aura zrotrendriya ina pA~coM ko 22 vikAroM se saMvRta karane vAle, nava prakAra kI brahmacarya-guptI ke dhaark| cAroM kaSAyoM se mukt| ina aThAraha guNoM se yukta tathA sarvataH prANAtipAta viramaNa, sarvataH mRSAvAda - viramaNa, sarvataH adattAdAna - viramaNa, sarvataH maithuna - viramaNa aura sarvataH parigraha - viramaNa ina pA~coM mahAvratoM se yukta pA~ca prakAra ke AcAroM kA pAlana karane meM samartha pA~ca samitiyoM tathA tIna guptiyoM se yukta isa prakAra chattIsa guNoM ke dhAraka guru arthAt AcArya mahArAja hamAre guru haiN| 1444 grantha- praNetA jaina zAsana- nabhomaNi AcArya-varya zrImad haribhadra sUrijI mahArAja ne saMbodha prakaraNa meM AcArya ke 36 guNoM kA varNana aneka prakAra se tathA gurupada kA vivecana bhI vistArapUrvaka kiyA hai| gacchAcAra payannA meM bhI AcArya ke atizayoM tathA yogyAyogyatva para vistRta vivecana kiyA hai| prazna namo AyariyANaM ke sthAna para namo AiriyANaM kyoM nahIM bolA jAtA hai ? - uttara - mahAnizItha - sUtra ke tIsare adhyayana meM, paMcamAMga bhagavatIsUtra ke maMgalAcaraNa meM, AvazyakasUtraniryukti aura gacchAcAra payannA Adi aneka AgamagranthoM meM AyariyANaM hI likhA hai| na ki AiriyANaM / arthazuddhi kI dRSTi se bhI AyariyANa hI likhanA ThIka hai| prazna - AcArya sarvajJa nahIM haiM, phira bhI unako "titthayara samo sUri' kahakara tIrthaMkara kI upamA kyoM dI gaI hai ? kyA yaha anucita nahIM hai ? uttara - zramaNa bhagavAna mahAvIra deva ne zrI gautama svAmI prazna ke uttara meM jo bhAvAcArya ko tIrthaMkara ke samAna kahA hai, vaha anucita nahIM, apitu ucita hai, kyoMki bhAvAcArya AgamajJa evaM samayajJa hote haiN| pratyeka prakAra kI AcaraNA kA AcaraNa ve AgamAnusAra hI kahate haiM / Agamokta vastu tatva ko nirbhayatApUrvaka janatA meM tarkayukta rIti se prakAzita karate haiN| karma roga se AkrAMta jIvoM ko jinendrazaraNa dekara zuddha deva guru aura dharma rUpa upAsyatrayI, samyag jJAna, samyag darzana aura samyag caritra rUpa tattvatrayI kA darzana karAkara jIvanotkarSa kA mArga dikhalAte haiN| ataH ve apane lie to tIrthaMkara ke samAna hI haiN| isI se una bhAvAcArya mahArAja ko yaha upamA dI gaI hai| zeSa nAmAcArya, dravyAcArya aura sthApanAcArya ko nahIM / AcAryavarya zrImad rAjendrasUrIzvarajI mahArAja ne bhI navapadapUjA meM likhA hai - jiNANa ANammi maNaM hi jassa Namo Namo sUri divAyarassa / chattIsa vaggeNa guNAyarassa, AyAramaggaM supayAsayassa / / sUrivarA titthayarA sarIsA, jiNindamaggaM miNayaMti sissaa| sutattha bhAvANa samaM payAsI, mamaM maNaMsI vasiyo NirAsI / / (jinasya AjJAyAM yasya mano vartate tasmai sUridivAkarAya namo namaH SaTtrizadvargeNa guNAkarAya AcAramArgasya suprakAzakAya - sUrivarAchaH tIrthaMkarAH sadRzAH jinendramArgaM vahanti zirasA / sUtrArtha bhAvAnAM samameva prakAzakaH mama manasi vasito'nirAzI / ) jina kA antaHkaraNa jinezvaroM kI AjJA meM rata hai| una AcAryavaryoM ko bAra-bAra namaskAra ho jo AcArya chattIsa guNoM dhAraka haiN| AcArakA mArga jinhoMne dikhalAyA hai| ve AcArya tIrthaMkara ke samAna hai, jo jinendra bhagavAna ke zAsana ko zirasA vahana karate haiN| jo sUtroM ke artha ko evaM marma ko janatA ke sAmane rakhate haiN| aise AcArya mahArAja mere (hamAre) hRdaya meM vAsa kreN| upAdhyAya zrI bhadrabAhu svAmI ne Avazyakaniryukti meM kahA hai - bAra saMgo jiNakkhAo, sajjhAo kahiyo buhehiM / taM vasanti jamhA, uvajjhAyA teNa vuJcati / / ONG TON CONG ? Toi con O TO TO SC GC C TON G For Private Personal Use Only
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ - yatIndrasUri smAraka grantha : jaina-dharma zrI jinezvara bhagavAna dvArA prarUpita bAraha aMgoM (dvAdazAMgI) caraNa-sittarI aura karaNa-sittarI ko zrIupAdhyAyajI ko paNDita puruSa svAdhyAya kahate haiN| unakA upadeza karane vAle mahArAja svayaM pAlate haiM aura zramaNa-saMgha ko palAvAte hue vicaraNa upAdhyAya kahalAte haiN| arthAt "upa samIpe adhi vasanAt zrutasyAyo karate haiN| koI zramaNa yadi caritra-pAlana meM zithila hotA hai, to lAbho bhavati yebhyaste upAdhyAyAH" yAnI jinake pAsa nivAsa use sAraNA, vAraNA, coyaNA aura paDicoyaNA dvArA samajhA kara karane se zruta (jJAna) kA Aya yAnI lAbha ho unheM upAdhyAya 2 / punaH use aMgIkRta saMyama-dharmapAlana meM prayatnazIla karate haiN| kahate haiN| yadi koI parasamaya kA paNDita kisI prakAra kI carcA-vArtA zrIzramaNa-saMgha meM AcArya mahArAja ke pazcAta mahattvaparNa sthAna karane ke lie AtA hai, to use Apa apane jJAna-bala se niruttara zrIupAdhyAyajI mahArAja kA hotA hai| ve saMghastha maniyoM ko dvAdazAMgI karate haiM aura svasamaya ke mahattva ko bar3hAte haiN| aise aneka kA mUla se artha se aura bhAvArtha se jJAna karavAte haiN| zramaNoM ko AcAra-vicAra meM pravINa karate aura caritra-pAlana ke samasta pahaluoM ___ karate hue, AcAryapravara zrImadrAjendrasUrijI mahArAja ne zrIsiddhicakra tathA utsarga-apavAda kA jJAna karAte haiN| yau~ to zrIupAdhyAyajI (navapada) pUjana meM pharamAyA hai - mahArAja sAdhu hone se sAdhu ke sattAIsa guNoM ke dhAraka haiM hI, suttANa pAThaM suparaMparAo, jahAgayaM taM bhaviNaM ciraao| suttANa pATha suparaparAA tathApi unake paccIsa guNa isa prakAra dikhalAe gaye haiM je sAhagA te uvajhAya rAyA, namo namo tassa padassa pAyA / / 1 / / gIyatthatA jassa avassa atthi, vihAra jesiM suya vajjaNatthi / AcArAMga, sUtrakRtAMgAdi gyAraha aMga, aupapAtikAdi bAraha ussaggiyareNa samaggabhAsI, dita sahaM vAyagaNANa rAsI / / 2 / / aMga, ina teIsa AgamoM ke marma ko jAnane vAle tathA unakA (sUtrANAM pAThaM suparaMparAtaH yathAgataM taM bhavyAnAM nivedayanti / vidhipUrvaka munivaroM ko adhyayana karAne vAle aura caraNa-sittarI ye sAdhakAH te upAdhyAyarAjA: namo namaH teSAM padbhyaH / / tathA karaNa-sittarI ina paccIsa guNoM ke dhAraka zrIupAdhyAyajI gItArthatA yasyAvazyamasti vicArAH yeSAM zrutavarjitAH na santi / mahArAja hote haiN| 11 aMga aura 12 upAMgoM kA varNana abhidhAna upasargApavAdAbhyAmsanmArgaprakAzIdadAtusukhaM vAcakagaNAnAM raashiH||) rAjendra koSa ke prathama bhAga kI prastAvanA meM AyA hai / vahIM jo paramparA se Ae hue sUtroM ke artha ko yathArtha rUpa se dekhanA caahiye| caraNa-sittarI aura karaNa-sittarI isa prakAra haiM- bhavya janoM ko kahate haiN| jo sAdhaka haiM, ve upAdhyAya rAjA haiM, caraNa-sittarI : unhIM ke caraNa-kamaloM meM bAra-bAra namaskAra ho| gItArthatA jinake vaya samaNa saMjama veyAvaccaM ca bNbhguttio| vaza meM hai| jinake AcAra-vicAra zAstrAnugAmI haiN| jo utsarga nANAi tiyaM taba kohaM, niggahAiM caraNameyaM / / aura apavAda ko dhyAna meM rakhakara sanmArga kA bodha dete haiN| ve 5 mahAvrata, 10 prakAra (kSamA, mArdava, Arjava, nirlobhatA, upAdhyAya mahArAja hama ko saba sukha / tapa, saMyama, satya, zauca, akiMcana aura brahmacarya) kA yatidharma, sAdhu:17 prakAra kA saMyama, 10 prakAra kA vaiyAvRtya, 9 prakAra kA brahmacarya, 3 prakAra kA jJAna, 12 prakAra kA tapa tathA 4 kaSAya zrI namaskAra-maMtra ke pA~caveM pada para zrIsAdhu mahArAja nigrh| isa prakAra sattara bheda caraNa-sittarI ke hote haiN| virAjamAna haiN| saMsAra ke samasta prapaMcoM ko chor3akara pApajanya kriyAkalApoM kA tyAga karake, pA~ca mahAvrata-pAlana rUpa vIra karaNa-sittarI : pratijJA kara samasta jIvoM para sama bhAvavRtti dhAraNa karane vAle, piMDavisohi samiI, bhAvaya paDimAya indiya niroho| saba ko nijAtmavat samajha kara kisI ko bhI kisI prakAra kA paDilehaNa guttio abhiggahaM ceva karaNaM tu / / kaSTa nahIM ho, isa prakAra se calane vAle, manasA-vAcA-karmaNA 4 piMDavizuddhi, 5 samiti, 12 bhAvanA, 12 pratimA, 5 kisI kA bhI aniSTa nahIM cAhane vAle evaM samabhAva-sAdhanA meM indriyoM kA nigraha, 25 paDilehaNa, 3 gupti tathA 4 abhigrh| saMlagna, bhAraMDa pakSI ke samAna apramatta dazA meM rahane vAle, pramAda isa prakAra sattara bheda karaNa-sittarI ke hote haiN| - sthAnoM asamAdhi-sthAnoM tathA kaSAyoM ke Agamana kAraNoM aataasaarN caarurururudrevarovar gaaruurudduuruguru gaaru rNgugrNloo
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ se sarvathA pare rahane vAle / unake lie yadi kisI ne kucha bhI banAyA, to usakA tyAga karane vAle, citta se bhI usakI cAhanA nahIM karane vAle, madhukarI-vRtti se bhikSA grahaNa karane vAle, choTIbar3I saba striyoM ko mA~-bahana samajhane vAle, brahmacaryavrata ke bAdhaka samasta sthAnoM kA tyAga karane vAle / bAhyAbhyantara parigrahoM kA tyAga karane vAle munirAja ko sAdhu athavA zramaNa kahate haiN| zrInamaskAramaMtra ke pA~caveM pada para aisI anumodanIya vandanIya sAdhutA ke dhAraka bAIsa parISahoM ko jItane vAle tathA zAstroM ke arthoM ke ciMtana-manana va adhyayana-adhyApana meM jIvana yApana karane vAle munirAja ko namaskAra kiyA gayA hai| antima zrutakevalI bhagavAn zrI bhadrabAhu svAmI ne Avazyakaniryukti meM likhA hai - yatIndrasUri smAraka grantha : jaina-dharma 1 nivvANa sAhae joge, jamhA sAhanti sAhuNo / samaya savvabhUye, tamhA ve bhAva sAhuNo / / nirvANa - sAdhaka yogoM kI kriyAoM ko jo sAdhate haiM aura saba prANiyoM para samabhAva dhAraNa karate haiM, ve bhAvasAdhu haiM / 13 dazAzrutaskandhasUtra meM sAdhu kA vyutpatyartha tIna prakAra se kiyA gayA hai| - " " sAdhayati jJAnAdizaktibhirmokSamiti sAdhuH ' "samatAM ca sarvabhUte dhyAyatIti niruktanyAyAt sAdhuH " "sahAyako vA saMyamakAriNaM sAdhayatIti sAdhuH ' jo jJAna, darzana ityAdi zaktiyoM se mokSa kI sAdhanA karate haiM yA saba prANiyoM ke viSaya meM samatA kA ciMtana karate haiM athavA saMyama pAlane vAle ke sahAyaka hote haiM, ve sAdhu haiN| aisI anumodanIya evaM stutya sAdhutA ke dhAraka munivaroM sattAIsa guNa hote haiM, jo isa prakAra haiM- sarvataH prANAtipAta viramaNAdi pA~ca mahAvrata aura rAtribhojana - viramaNa vrata 6, pRthvIkAyAdi SaTkAya ke saMrakSaNa 6, indriyanigraha 5, bhAvavizuddhi 1, kaSAyanigraha 4, akuzala mana, vacana aura kAyA kA nirodha 3, parISahoM kA sahana 1 aura upasargoM meM samatA 1 ye 27 guNa athavA bAhyAbhyantara tapa 12, nirdoSa AhAra - grahaNa 1, atikramAdi doSa-tyAga 4, dravyAdi abhigraha 4 aura vrata 6 Adi 27 guNa haiN| bhAvadayA jina ke hRdapadma meM virAjamAna hai, aise sAdhu munirAja nitya Atma-sAdhanA karate hue 'karma se saMtrasta jIva kisa prakAra se baceM ?' isa upAya ko socate hue krodha, mAna, mAyA aura lobha rAga-dveSAdi Abhyantara zatruoM ko parAsta karane ke kArya meM lage, bhUmaMDala para vicaraNa kara saMsArI jIvoM ko sanmArgArUr3ha kara mokSanagara jAne ke lie dharma rUpa mArga kA pAtheya dene vAle, pApAzramoM kA tyAga karane vAle, aMgIkRta mahAvratoM kA nirdoSatApUrvaka pAlana karane vAle munirAja kI AdaraNIya evaM prazaMsanIya sAdhuvRtti ko namaskAra karate hue zrImad munisundara sUrIzvarajI mahArAja ne zrI AdhyAtma - kalpadruma meM likhA hai ye tIrNA bhavavAridhiM munivarAstebhyo namaskurmahe / yeSAM no viSayeSu gRdhyati mano no vA kaSAyaiH yutam // rAga-dveSavimukprazAntakaluSaM sAmyAptazarmAdvayaM / nityaM khelati cAtmasaMyamaguNA krIDe bhajadbhAvanA / / 1 / / jina mahAmunivaroM kA mana indriyoM ke viSayoM meM Asakta nahIM hotA, kaSAyoM se vyApta nahIM hotA, jo rAga-dveSa se mukta rahate haiM, pApa-karmoM (vyApAroM) kA tyAga kiyA hai jinhoMne / samatA dvArA akhilAnanda prApta kiyA hai, jinhoMne aura jinakA mana AtmasaMyama rUpa udyAna meM khelatA hai| saMsAra se tira jAne vAle aise munirAjoM ko hama namaskAra karate haiN| zrImad rAjendrasUrijI mahArAja bhI zrInavapada - pUjA meM likhate haiM saMsAra chaMr3I ddaDha mukti maMDI, kupakSa moDI bhava pAsa toDI / niggaMtha bhAve jasu citta Atthi, Namo bhavi te sAhu jaNatthi / / 1 / / je sAhagA mukkha pahe damaNaM, Namo Namo ho bhavite muNiNaM / mohe nahI jeha paDaMti dhIrA, muNiNa majjhe guNavaMta vIrA / / 2 / / jaisA ki Upara likhA jA cukA hai ki namaskAra maMtra meM do vibhAga haiM, namaskAra aura namaskAra - cUlikA / 'namo loe savva sAhUNaM' yahA~ taka ke padoM se paJcaparameSThI ko alaga-alaga namaskAra kiyA gayA hai| "eso paJca (paMca) namukkAro savva pAvappaNAsaNo, maMgalANaM ca savvesiM, paDhamaM havai maMgalaM" yaha cUlikA namaskAra phala darzaka hai| jo namaskAra maMtra ke Adi ke pA~ca padoM ke sAtha nitya smaraNIya hai| kucha loga kahate haiM ki cUlikA nitya paThanIya nahIM, apitu jAnane yogya hai, parantu unakA yaha kathana tatthyAMzahIna hai| zAstrAkAroM kI AjJA hai ki - 'trayastriMzadakSarapramANacUlAsahito namaskAro bhaNanIyaH ' (abhidhAnarAjendrakoza, bhA. 4, pRSTha 1836) ataH paiMtIsa akSarapramANa maMtra aura teMtIsa akSara cUlA donoM ko milAkara ar3asaTha akSarapramANa zrI namaskAra maMtra kA smaraNa karanA cAhie, nyUnAdhika par3hanA doSamUlaka hai| ind 1 2 pm For Private Personal Use Only
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ - yatIndrasUri smAraka grantha : jaina-dharma - prazna - namaskAramaMtra meM arihaMta, siddha, AcArya, upAdhyAya cauthA namaskAra zrI upAdhyAyajI mahArAja ko kiyA gayA aura sAdhu yaha namaskAra kA krama kyoM rakhA gayA hai? hai| isakA matalaba hai ki- tIrtha ke nirmAtA zrI arihaMta bhagavAn uttara - zrI arihaMta bhagavAna ko sarvaprathama namaskAra isalie kahA nA ke dvArA uccArita tathA gaNadhara bhagavantoM ke dvArA sUtra rUpa meM kiyA jAtA hai ki ve hamAre sarvazreSTha upakAraka haiN| zrIsiddha grAthata zruta kA yAgAdvahanapUrvaka grathita zruta kA yogodvahanapUrvaka aura paramakAruNika zrI pUrvAcAryavayoM bhagavantoM kI apekSA arihaMta bhagavantoM kA upakAra nikaTa kA 4 se sambaddha zAstroM kA svayaM adhyayana karake saMghastha choTe-bar3e sa jo hai, kyoMki zrI arihaMta bhagavAna tIrtha ke pravartaka hote haiN| tIrtha muni mana muniyoM ko, jo jisake yogya hai, use usI kA abhyAsa karavA ke dvArA dharmamArga kI pravRtti hotI hai| ata: tIrtha ke nirmAtA sarvajJa kara svAdhyAyadhyAna kA prazasta mArga batAne vAle cAritra-pAlana sarvadarzI bhagavAn vItarAga zrI arihaMta ko hI sarvaprathama namaskAra kI vidhiyoM-prakAroM ke darzaka zrI upAdhyAyajI mahArAja hote haiN| kiyA jAtA hai| arihaMta bhagavAn hI hamako siddha bhagavantoM kI AgamoM kA rahasya jinhoMne pAyA hai aise zrI upAdhyAyajI mahArAja sthiti Adi samajhAte haiM aura unake dvArA hI hama siddha bhagavAna ko cauthA namaskAra kiyA gayA hai| ko jAnate haiN| ataH sarvaprathama namaskAra arihaMta bhagavAna ko pA~cavA~ namaskAra sAdhu mahArAja ko kiyA gayA hai, jisakA kiyA jAtA hai, jo yogya hI hai| hetu yaha hai ki-AcArya aura upAdhyAya mahArAja se sarvajJa sarvadarzI dasarA namaskAra jo AThoM karmoM kA sarvathA kSaya karake vItarAga bhagavAn zrI arihaMta deva dvArA prarUpita dharmamArga kA lokAgra para virAjamAna ho gae haiM, una zrIsiddha bhagavantoM ko zravaNa karaka usa AtmAhatakara jAna kara agAkAra karaka cAritrakiyA jAtA hai| jisakA tAtparya hai ki - arihaMtoM ko namaskAra dharma ke pratipAlana meM dattacitta munirAjoM ko namaskAra karake hama karane ke pazcAt ve (arihaMta) cAra aghanaghAtI karmoM kA kSaya (namaska (namaskArakartA), bhI samatA ko prApta kara, mamatA ko tyAga karake jisa siddhAvasthA ko prApta hone vAle haiM use dUsarA namaskAra kara, karmoM ke tApa se AtmA ko zAMta kara sakeM, isIlie pA~caveM kiyA jAtA hai| yadyapi karmakSaya kI apekSA se zrI siddha bhagavAna pada se sAdhu-munirAjoM ko namaskAra kiyA gayA hai| pada sa sAdhu-munirAja arihaMtoM kI apekSA adhika mahattAvanta haiM, tathApi vyAvahArika prazna - ina pA~coM ko namaskAra karane se kyA lAbha hotA hai ? dRSTi se siddhoM kI apekSA arihaMta gine jAte haiM, kyoMki parokSa uttara - paJca parameSThI ko namaskAra karane se hama ko zrIsiddha bhagavAna kA jJAna arihaMta hI karavAte haiN| ata: vyAvahArika samyagdarzana - jJAna aura cAritra kA lAbha hotA hai tathA vItarAga dRSTi ko dhyAna meM rakhakara hI prathama namakAra arihaMta ko aura aura vItarAgopAsaka zramaNavaroM kI vandanA karane se hama bhI dUsarA namaskAra siddhoM ko kiyA jAtA hai| vItarAgadazA prApta karane meM saphala ho jAte haiN| jaba hamArI bhAvanA tIsarA namaskAra chattIsa guNoM ke dhAraka prakRtisaumya bhAva vItarAgopAsanA kI ora pravAhita hotI hai, taba hama acche aura -vaidya bhAvAcArya bhagavAn AcArya mahArAja ko kiyA gayA hai| kharAba kA viveka prApta karake AsravadvAroM kA avarodha karake jisakA rahasya hai ki - zrI arihaMtoM ke dvArA pravartita dharmamArga saMvara aura nirjarA bhAvanA ko prApta karake, Atma-sAdhanA meM kA, tattvamArga kA, jIvanotkarSamArga kA evaM AcAramArga kA yathArtha pravRtta hote haiM tathA anta meM Ipsita kI prApti bhI kara sakane meM prakAra se janatA meM prakAzana kara svayaM AtmasAdhanA meM lage rahate samartha ho jAte haiN| yaha lokottara lAbha hamako sakalAgamarahasyabhUta haiM aura dUsaroM ko bodha dekara AtmasAdhanA meM lagAte haiN| tIrtha kA zrInamaskAramaMtra kA smaraNa karane se prApta hotA hai| taiMtIsa akSararakSaNa karate haiM, karavAte haiN| zrIsaMgha kI yathA prakAra se unnati kA pramANa namaskAra-cUlikA meM yahI to dikhalAyA gayA hai| mArga pradarzita karate haiN| sAdhanA se vicalita sAdhakoM ko sAdhanA prazra - "namo'rhatsiddhAcAryopAdhyAyasarvasAdhabhyaH" aura kI upAdeyatA samajhAkara saMyama-mArga meM pravRtta karate haiN| aise ___ "a-si-A-u-sA-ya namaH" ye maMtra kyA haiM? , mahadupakArI zAsana ke AdhArastambha munijana mAnasasarahaMsa AcArya mahArAja ko isalie tIsarA namaskAra kiyA gayA hai| uttara - tArkika-ziromaNi AcAryapravara zrI siddhasena divAkarasUrijI mahArAja dvArA kiyA gayA namaskAra-maMtra kA indihotsvirovarovarovardarorarotoraviordindinboxia 13/6dowirordinovodeoraditoriandrodairagonomiamiride
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkSiptIkaraNa "namo'rhatsiddhAcAryopAdhyAyasarvasAdhubhyaH " hai aura a-si- A-u-sA-ya namaH" yaha maMtra arihaMta kA 'a siddha' kI 'si' AcArya kA 'A' upAdhyAya kA 'u' sAdhu kA 'sA' ye saba milakara 'asi -A-u-sA-ya namaH' yaha atyanta saMkSipta svarUpa bhI namaskAramaMtra kA hI hai| jo AdaraNIya evaM smaraNIya hai| kitane hI loga aise hote haiM ki jinheM "kaur3I kI kamAI nahIM aura kSaNa mAtra kA samaya nahIM" unake lie thor3A samaya lagane vAle pada smaraNIya haiN| jinheM samaya bahuta milatA hai, parantu ve Alasya ke kAraNa aise laghu maMtroM kA smaraNa karate haiN| unheM to pramAda ko chor3akara mUla maMtra kA hI smaraNa karanA cAhie / prazna - zrI namaskAra maMtra kA jApa kisa prakAra cAhie ? karanA yatIndrasUri smAraka grantha : jaina-dharma uttara - kalikAla - sarvajJa zrIhemacandrasUrIzvarajI mahArAja ne yogazAstra meM zrInamaskAramaMtra ke jApa kA vidhAna vistArapUrvaka batalAyA hai| ataH isa viSaya ke lie yogazAstra ke AThaveM prakAza kA hI avalokana karanA cAhie / zrImad pAdaliptasUrijI ne zrI nirvANakalikA meM jApa ke bhASya, upAMzu aura mAnasa, ye tInoM prakAra dikhalAye haiN| jo isa prakAra haiM - namaskAra smaraNa karane vAloM se anya loga bhalI prakAra se suna sakeM, vaise spaSTa uccAraNapUrvaka, jo jApa hotA hai, use 'bhASya' 14 jApa kahate haiN| bhASya jApa kI siddhi ho jAne para smaraNa karane vAlA kaNThagatA vANI se; dUsare loga suna to na sakeM parantu unako yaha jJAta ho jAya ki jApakarttA jApa kara rahA hai; jo jApa karatA hai use upAMzajApa15 kahate haiN| upAMzujApa kI siddhi ho jAne para jApa karane vAlA svayaM hI anubhava karatA hai parantu dUsaroM ko jJAta nahIM ho sakatA, usa jApa ko 'mAnasa6' jApa kahate haiN| isa prakAra bhASya, upAMzu aura mAnasa jApa karane vAloM meM koI sampUrNa navakAra kA aura koI a-si-A-sA-u-ya namaH kA to koI namo'rhatsiddhAcAryopAdhyAyasarvasAdhuyaH kA to koI OM arhannamaH isa atyanta saMkSipta parameSThI - maMtra kA smaraNa karate haiN| --- OM arhannamaH maMtra meM paMca parameSThi kA samAveza isa prakAra hotA hai arihaMtA asarIrA AyariyA uvajjhAyA tahA muNiNo / paDhakkhara nippaNNo OMkAro paMca paramiTThI // tttt tt arihaMta kA a, azarIrI siddha kA a, AcArya kA A, upAdhyAya kA u aura muni kA ma ina sabako paraspara milAne se OMkAra niSpanna hotA hai, jo paMca parameSThI kA vAcaka hai - a + a = A, A + A = A, A + u = o, o + m = om (OM) isa prakAra OM paMca parameSThI kA vAcaka hai hI aura arham kI bhI mahimA aparampAra hai| zrIhemacandrasUrijI ma. ne siddhahemazabdAnuzAsana kI vRhad vRtti meM likhA hai "arhamityetadakSaraM paramezvarasya parameSThino vAcakaM siddhacakrasyAdibIjaM sakalAgamopaniSadbhUtamazeSavighna vighAtanighnamakhiladRSTAdRSTa saMkalpakalpadrumopamaM, shaastraadhyynaadhyaapnaavdhiprnnidhym|" 'arham' ye akSara paramezvara parameSThI ke vAcaka haiN| siddhacakra ke Adi bIja haiN| sakalAgamoM ke rahasyabhUta haiM, saba vighna - samUhoM kA nAza karane vAle haiN| saba dRSTa yAnI rAjyAdi sukha aura adRSTa yAnI saMkalpita apavarga-sukha kA abhilaSita phala dene meM kalpadruma ke samAna haiN| zAstroM ke adhyayana aura adhyApana ke Adi meM isakA prANidhAna karanA cAhie / arhat kA mahatva dikhalAte hue AcAryazrI ne yogazAstra meM bhI pharamAyA hai| akArAdihakArAntaM, rephamadhyaM savindukam / tadeva paramaM tattvaM, yo jAnAti satattva vit / mahAtattvamidaM yogI, yadaiva dhyAyati sthiraH / tadaivAnandasaMpadmumukti zrIrupatiSThate / / jisake Adi meM akAra hai| jisake aMta meM hakAra hai| bindu sahita repha jisake madhya meM hai| aisA arham maMtra - pada hai| vahI parama tattva hai| usako jo jAnatA hai samajhatA hai, vahI tattvajJa hai| jaba yogI sthiracitta hokara isa mahAtattva kA dhyAna karatA hai, taba pUrNa AnandasvarUpa utpattisthAna rUpa mokSa - * vibhUti usake Age Akara prApta hotI hai| - paapaa?]uurmoohr - vAcakapravara zrImadyazovijayajI bhI pharamAte haiM arhamityakSaraM yasya citte sphurati sarvadA / paraM brahma tataH zabdabrAhmaNaH so'dhigacchati / / 27 / / paraH sahasrAH zaradAM, pare yogamupAsatAm / hantArhantamanAsevya, gantAro na paraM padam / / 28 / / AtmAyamarhato dhyAnAt paramAtmatvamaznute / rasaviddhaM yathAtAmraM svarNatvamadhigacchati / / 29 / / (dvAtriMzadvAtriMzikA ) For Private Personal Use Only
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ yatIndrasUri smAraka grantha : jaina-dharma arham pada ke akSara jisake citta meM hamezA sphurAyamAna rahate haiN| vaha isa zabdabrahma se parabrahma (mokSa) kI prApti kara sakatA hai| hajAroM varSoM paryanta yoga kI upAsanA karane vAle itara jana vAstava meM arihaMta kI sevA lie binA parama pada kI prApti nahIM kara skte| jisa prakAra rasa se lipta tA~bA sonA banatA hai| usI prakAra arihaMta ke dhyAna se apanI AtmA paramAtmA banatI hai| kitane hI loga 'namo arihaMtANaM' yaha saptAkSarI maMtra aura kitane hI loga arihaMta, siddha, Ayariya uvajjhAya sAhU isa SoDazAkSarI maMtra kA smaraNa karate haiN| saptAkSarI (namo arihaMtANaM) ke lie yogazAstra ke AThaveM prakAza meM likhA hai - yadIcched bhavadAvAgneH samucchedaM kSamAdapi / smarettadAdimaMtrasya varNasaptakamAdimam / / yadi saMsAra rUpa dAvAnala kA kSaNa mAtra meM uccheda karane kI icchA ho, to Adi maMtra (namaskAra) ke Adi ke sAta akSara ( namo arihaMtANaM) kA smaraNa karanA caahie| SoDazAkSarI maMtra kI mahattA ke viSaya meM kahA gayA hai - yaduccAraNamAtreNa, pApasaMgha: pralIyate / AtmAdeyaH zirodeyaH na deyaH SoDazAkSarI || zarIra kA nAza kara denA, mastaka de denA, parantu jisake uccAraNa mAtra se hI pApoM kA saMgha (samUha) naSTa ho jAtA hai, aisA SoDazAkSarI maMtra kisI ko bhI nahIM denA cAhie / merI sabhI cAhanAe~ pUrNa ho jAe~ / munirAja bahuta samajhAte haiM, parantu ve nahIM smjhte| ve maMtroM ke lobha se lubdha mugdha jIva yaha nahIM jAnate ki kyA ye devI-devatA hamAre pUrvakRta karmoM ko miTA sakane meM samartha haiM ? ve bhI to karmapAza meM ba~dhe haiN| svayaM ba~dhA huA dUsare ko baMdhanoM se kaise chur3A sakatA hai ? devI-devatA hamako dhana - putra kalatrAdi dekara sukhI kara deNge| unakI prasannatA se hamArA sArA kA sArA kArya cuTakI bajAte hI ho jaaegaa| isa bhrAMta dhAraNA ne hamako puruSArthahIna banA diyA hai| jarA-sA duHkha AyA arihaMta yAda nahIM Ate, apitu ye sakAmI devI-devatA yAda Ate haiN| mujhe Azcarya to taba hotA hai jaba aise loga cikitsakoM ke auSadhopacAra se rogamukta hote haiM tathA akasmAt kahIM yA kisI ora se kucha lAbha hotA hai, to caTa se aisA kahe jAte sunatA hU~, - "maiMne amuka deva kI yA devI kI mAnatA lI thI, unhoMne kRpA karake mujhe roga se mukta kara diyA, merA yaha kAma saphala kara diyaa| yadi una kI kRpA nahIM hotI, to maiM roga se mara jAtA / merA yaha kAma saphala nahIM hotaa| aba unake sthAna para jAyeMge, unheM tela-sindUra car3hAyeMge, juhAra kreNge| aba kI bAra pUjA acchI taraha kareMge, to phira kabhI ve hamArA kAma jhaTa kara deMge yA prArthanA karane para svapna meM Akara phIcara kA aMka batA ko deMge, to hama lakhapati ho jaayeNge|" aise bhrAmaka evaM vRthApralApa sunakara maiM socatA hU~, 'hA ? kyA ajJAna kI lIlA hai| ina bhrAMta dhAraNAoM ke bartula meM pha~sa kara hama apane jIvana ko kalaMkita karate haiN| prApta dhana evaM zakti kA apavyaya karate haiN| Atma-sAdhanA se bhI vaMcita rahate haiM / vItarAga ko apanA ArAdhya mAnane vAloM evaM sudeva, suguru aura sudharma ko mAnane vAloM kI yaha vicAradhArA ! Azcarya ? mahadAzcarya ??" isa prakAra ke mahAmahimAzAlI sakala zrutAgama-rahasyabhUta zrImaMtrAdhirAja mahAmaMtra namaskAra ko prApta karake bhI nAma to jaina rakhate haiM aura atyaMta lAbhapradAtA maMtra ko chor3akara anya maMtroM ke lie idhara-udhara bhaTakate dekhe jAte haiN| maMtroM ke lobha se lubdha hokara bhaTakane vAle ijjata, dhana evaM dharma taka se hAtha dhote dekhe gae haiN| saba ora se luTa jAne ke pazcAt ve maMtrecchu sAdhuoM ke pAsa unase maMtra prApta kara binA mehanata ke zrImaMta banane kI icchA se Ate haiN| unakI sevAsuzrUSA karate haiN| akAraNa dayAvAn ve munirAja unheM mahAmaMgalakArI zrInavakAra maMtra dete haiN| to ve kahate haiM- mahArAja ? isameM kyA dharA hai| yaha to hamAre nanhe-munne baccoM ko bhI AtA hai| isakA smaraNa karake kitane hI varSa pUre ho gae, parantu kucha bhI nahIM milA kRpA kara ke anya devI-devatA kI ArAdhanA batalAie, jisake sAdhana - smaraNa se panile kamile to 15 hama maMtroM ke lie tathAkathita maMtravAdiyoM se prArthanA karane se pahale una maMtravAdiyoM ke jIvana kA avalokana kareMge, to unakA jIvana ina bhrAmaka DhakosaloM se papatita huA hI dikhegaa| ve udarapoSaNa ke lie kaSTapUrvaka anna juTAte hoNge| pA~ca-dasa rupayoM meM bhaktoM ko maMtra-yaMtra dene vAle ve bhaktoM ke zatruoM ko parAsta karane kI vRthA DIMga hA~kate haiN| bhaktoM ko dhanadhAnya se pramudita karane vAle ve kyoM pA~ca-dasa rupayoM ke mUlya meM maMtra becate haiM ? unheM kyA AvazyakatA hai, pA~ca-dasa kI ? kyoM na ve maMtroM ke bala se AkAza se sonA barasAte haiM ? kyoM ve rogoM se AkrAMta hote haiM ? For Private Personal Use Only meembembordare
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ - yatIndrasUri smAraka grantha : jaina-dharma ukta prazroM ke ucita evaM saMtoSaprada uttara maMtravAdiyoM ke re mAnava ? dekha yaha kathana hama jaise vyakti kA nahIM, pAsa nahIM hai| yadi hama hI svayameva ina praznoM kA samAdhAna prApta kintu jisane apanI Atmazakti ke AdhAra para hI avalambita karane kI pravRtti karate haiM to hamako cintana kA navanIta yahI hokara AtmavikAsa kiyA hai, usa sarvajJa sarvadarzI vItarAga kA milegA ki jo bala, jo zraddhA, jo sAmarthya hamArI bhAvanA meM hai, hai| 'vItarAgapravacana' meM kahA gayA hai ki mAnava yadi prayatna karatA vaha kisI meM bhI nhiiN| hama socate rahe jagabhara kI burAI to hamArI hai, to vaha dhana, putra to kyA kevalajJAna bhI prApta kara sakatA hai| bhalAI hogI kaise ? samudra ke vizAlakAya matsyoM kI bhoMhoM meM svarga ke sukhoM meM AkaNTha DUbe hue, avirati-bhogAsakta devayA kAnoM para cAvaloM ke dAne jitanI kAyA vAlA tandula nAma devI kucha bhI pradAna karane meM samartha nahIM haiN| tIrthakara, cakravartI kA ati choTA matsya hotA hai| vaha apane nanhe se jIvana meM Adi bhI to manuSya hI the, unhoMne kabhI kisI kI ora AzA rattIbhara mA~sa nahIM khAtA aura na khuna kI eka ba~da pItA hai| vaha rakhakara dekhA ho, aisA huA hI nhiiN| zrIpAla jI ne kaba siddhacakra kisI ko kisI prakAra kA duHkha bhI nahIM detA, parantu una ko chor3akara anya kI ArAdhanA kI thI? navapadArAdhana se hI vizAlakAya matsyoM kI bhoMhoM para baiThA, vaha hiMsra vicAroM mAtra se unake saba kArya siddha hue the| vimalezvara deva svata: hI unakI hI naraka jaisA mahAbhayaMkara yAtanA-sthAna prApta ho, vaisA baMdha sevA ke lie AyA thaa| ve bhI to mAnava the aura hama bhI mAnava prApta karatA hai aura antarmuhUrta kA jIvana samApta kara usa sthAna haiN| mAnava ke dvArA amAnavIya kArya honA svayaM ke hAthoM svayaM ko prApta bhI ho jAtA hai| hamAre zAstrakAroM ne tabhI to udghoSaNA kA apamAna hai| prazna ho sakatA hai ki devI-devatA hamAre vighnoM kI hai ki - "appA kattA vikattA ya" yAnI AtmA hI kartA hai ko dUra karate haiN| ataH hama unakI ArAdhanA karate haiN| samAdhAna aura AtmA hI bhoktA hai aura "yAdRzI bhAvanA yasya, siddhirbhavati bhI taiyAra hai| acchA bhAI, mAnA ki ve hamAre vighnoM ko dUra karate taadRshii"| apane hI hAthoM hI apane paira ko kATakara socanA ki haiM, ataH hama unakI ArAdhanA karate haiN| isake sAtha yaha bhI to pIr3A kA anubhava koI anya kare, yaha kaise sambhava ho sakatA hai? sarvasatya hai ki - kahIM phUloM kI aura kahIM kaMka kI barasAta jisane jaise karma kie haiM, usako tadanusAra hI phala prApta hotA hai| ho, to ArAdhakoM ke mata se ye devI-devatA A jAte haiM, parantu kheda kA viSaya hai ki hama zAstroM aura zAstrakAroM dvArA jaba paradharmI loga dharma ke jUnUna se unmatta hokara upAsakoM para nirdiSTa mArga ko chor3akara jisa prakAra pAgala vAstavika ko hamalA karate haiM, unakA dhana lUTate haiM, maMdira aura mUrtiyoM ke Tukar3e karate haiM aura unake sAmane hI unakI mA~-bahanoM kI ijjata para chor3akara avAstavika kI ora jAtA hai, vaise hI unmArgagAmI hote hAtha DAlate haiN| una AtatAiyoM ko zikSA dene ke lie ye devIjA rahe haiM, kintu yAda rakho asalI hIrA dekhane meM bhale bhaddA ho devatA kyoM nahIM Ate ? na jAne kisa gahvara meM ghusa jAte haiM, jaba aura kA~ca kA Tukar3A dekhane meM sundara ho, kintu mUlya to hIre kA unakI jIvanaparyanta sevA karane vAloM para hamalA hotA hai| samajha hI hogA kA~ca kA nhiiN| parantu ! zAstrakAroM ke kathana meM hamako meM nahIM AtA, ananta zakti kA bhaMDAra mAnava isa bhrAMta dhAraNA vizvAsa nahIM aura na zraddhA hI hai| hamako to cAhie mAtra dhana aura ke pravAha meM kaise baha jAtA hai ? bhrama se bhUle loga kahate haiM - dhn| sadaiva isa vicAraNA meM rahakara jIvana naSTa kara diyaa| bhale "jIvana ko pragatizIla banAne ke lie yaMtra-maMtra aura taMtra eka loga samajhAte haiM, kintu akla nahIM aatii| Aye kahA~ se dhana mahattvapUrNa Alambana hai aura hamAre pUrvAcAryoM ne amuka-amuka saMcaya kA bhUta jo savAra hai| rAjAoM ko devI-devatAoM kI ArAdhanA ke bala para jaina banA isa prakAra ke mAMtrika aura maMtrecchuoM ko socanA cAhie ki diyA. maMtrIzvara vimala zAha ne ambikA kI ArAdhanA karake - "hamane kisI mahatpuNyodaya se yaha manuSyAvatAra pAyA, jinendra saMsAra ko AzcaryAnvita karane vAle AbU ke prasiddha mandiroM kA dharma bhI pAyA aura tattva-svarUpa bhI samajhA hai ? to phira hama kyoM nirmANa karavA diyaa|" aisI saba bAteM vRthA haiN| usase parAGmukha haiM? vItarAga-pravacana meM mAnava ko mahAn zakti loga svayaM bhUla karate haiM aura use apane pUrvAcAryoM para kA svAmI, devoM kA priya tathA devoM kA vandanIya bhI kahA gayA hai| lAdane kA viphala prayAsa karate haiN| zrIjambukumAra ne kisakA "devA vi taM namasaMti jassa dhamme sayA maNo" smaraNa karake prabhava cora ko hataprabha kiyA thA ? zrIsiddhasena saarsaagrtaargaarurururururu rurururururNgaarsaagrmen
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ divAkarasUri ne kisa deva kI ArAdhanA karake zrIpArzvanAtha bhagavAn kI pratimA ko prakaTa kiyA thA ? zrI mAnatuMgasUrIzvara ne kisakI stuti karake zarIra kI (44) cavAlIsa ber3iyoM ko tor3A thA ? zrIhIravijaya sUri ne kisake prabhAva se akabara ko prabhAvita kiyA thA ? bAlaka nAgaketu ne kaba dharaNendra kA smaraNa kiyA thA ? bAlaka amara kumAra ne kisakA smaraNa kara apane Apako mRtyu ke mukha se bacAyA thA ? zreSThipravara sudarzana ne zUlI para kisakA smaraNa kiyA thA ? satI subhadrA ne kisakA smaraNa karake campA ke dvAra khole the ? ina saba praznoM kA uttara mAtra itanA hI hai ki sabane kisI devI athavA deva kI ArAdhanA nahIM kI thI, apitu unhoMne zrIvItarAga kA avalambana lekara zrInavakAra maMtra kA ArAdhana kiyA athavA anya prakAra se vItarAga kI ArAdhanA kI thii| hamAre pUrvAcAryoM ne devI-devatAoM ke bala para zAsana prabhAvanA nahIM kI, kintu pUrvAcArya bhagavantoM ne apanI vidvattA evaM cAritrika bala ke dvArA hI zAsana - prabhAvanA kI hai| yadi Aja bhI zraddhApUrvaka vItarAga bhagavAn kA avalambana lekara zrInamaskAra maMtra kI ArAdhanA kI jAe, to avazya hI icchita kI prApti meM kisI prakAra kA avarodha nahIM A sakatA / yatIndrasUri smAraka grantha : jaina-dharma prazna Apane anya pratyakSa devI-devatAoM kI ArAdhanA kA niSedha kara sarvajJa sarvadarzI vItarAga kI hI upAsanA ko yogya kahA, kintu vItarAga deva to kRtakRtya ho gae haiN| ve na to bhakta anurAga karate haiM aura na zatru se dveSa / aise vItarAga kI upAsanA se hamako kyA lAbha prApta hone kI AzA hai ? jo hama unakI upAsanA kareM ? - tt uttara - vItarAga avazya hI rAga-dveSajanya prapaMcoM se para haiN| tabhI to unakA nAma vItarAga hai| ve na to kucha dete haiM aura na bhakta se rAga aura zatru se dveSa hI karate haiM, kintu zrIvItarAga kI upAsanA karane se hama upAsakoM ko vItarAgatva kI prApti hotI hai, kyoMki jaise upAsya kI upAsanA kI jAtI hai, vaisA hI phala upAsaka ko prApta hotA hai| upAsya yadi krodha, mAna, mAyA aura lobha se yukta ho aura upAsaka usase apanI paryupAsanA ke badale meM vItarAgatva kI prApti kI AzA rakhe, to vaha vRthA hai / manovaijJAnika tathya bhI hai ki upAsya jaisA ho, usakI upAsanA se upAsaka bhI vaisA hI ho jAnA cAhie / AcAryapravara zrImAnatuMga sUri ne zrI bhaktAmara stotra ke dasaveM padya meM isI Azaya ko prakAzita kiyA hai - nAtyadbhutaM bhuvanabhUSaNa bhUtanAtha, bhUtairguNairbhuvi bhavantamabhiSTuvantaH / tu tayA bhavanti bhavato nanu tena kiMvA, bhUtyAzritaM ya iha nAtmasamaM karoti / / 10 / / he jagadbhUSaNa, he prANiyoM ke svAmI bhagavAn ? Apake satya aura mahAn guNoM kI stuti karane vAle manuSya Apake hI samAna ho jAte haiN| isameM kucha bhI Azcarya nahIM hai, kyoMki yadi koI svAmI apane upAsaka ko apane samAna nahIM banA letA to usake svAmIpana se kyA lAbha ? arthAt kucha nhiiN| hA~ to anya devI-devatA sakAmI sakrodhI lobhI evaM rAgadveSa se yukta haiM aura vItarAga inase rhit| anya devI-devatAoM kI upAsanA se hamako vahI prApta hogA, jo unameM hai yAnI kAmakrodha, lobha, rAga-dveSAdi hI prApta hoMge aura vItarAga kI upAsanA se upAsaka kAma-krodha, mAnA- mAyA aura rAga dveSAdi se dUra hokara vItarAgatva ko prApta karake svayaM bhI vItarAga bana jAegA / munipravara zrIyazovijayI ne bhI kahA hai - ilikA bhramarIdhyAnAt bhramarItvaM yathA zrute / tathA dhyAyan paramAtmAnaM, paramAtmatvamApnuyAt / / bha~varI kA niraMtara dhyAna karane se jisa prakAra ilikAe~ bhramarItva ko prApta hotI haiM, usI prakAra paramAtmA (vItarAga) kA niraMtara dhyAna karane se AtmA bhI paramAtmA bana jAtI hai| vItarAga kI samyak upAsanA karane se jaba hamArI AtmA vItarAgatva ko bhI prApta kara letI hai, to anya sAmAnya vastuoM kA prApta honA koI Azcarya kA kAraNa nahIM hai| ataH saba prapaMcoM kA tyAga kara zrIvItarAga kI upAsanA ke bIjabhUta sakalAgama - rahasyabhUta mahAmaMtrAdhirAja zrInamaskAra mahAmaMtra kA niSkAma bhakti se smaraNa karanA hI hamAre lie lAbhaprada hai| anta meM, nibaMdha meM yadi kucha bhI ayukta likhA gayA ho, to usake lie trikaraNa - triyoga se mithyA duSkRtya kI cAhanA karate hue vAcakoM se nivedana hai ki apane hAthoM apanI zakti aura samaya kA vRthA sAdhanAoM meM vyaya na karate hue satya kI niSpakSa bhAva se gaveSaNA karake tathA usako satya mAna kara AtmasAdhanA ke mArga meM Age bar3heM yahI AzA hai / ityalam vistareNa / 17] For Private Personal Use Only
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ - yatIndrasUri smAraka grantha : jaina-dharma sandarbha abhidhAnarAjendrakoza, bhAga 2, pRSTha 1050 jisa prakAra eka mAtA kA vAtsalya apane putra para hone se putra bahuta abhidhAnarAjendrakoza, bhAga 4, pRSTha 1835 varSoM ke pazcAt jaba mAtA ke pAsa Akara use namaskAra karatA hai, taba 'arha' dhAtu se vartamAnakAlIna kartA artha meM zatR pratyaya lagAne se sneha ke vaza mAtA ke stanoM se dUdha jharatA hai athavA stanoM meM dUdha saMskRta-vyAkaraNAnusAra 'arhat' zabda isa prakAra banatA hai : arha + AtA hai| yadi usI mAtA ke sAmane anya ke putra ko lAyA jAtA to zat / lazakvataddhite' 1 / 3 / 8 sUtra ke zatR ke za kI it saMjJA aura usake stanoM meM kadApi dUdha na to AyegA hI aura na jharegA hii| usI 'tasyalopaH' 139 sUtra se zakAra kA lopa huaa| taba arha + atR prakAra jinakI AtmA meM sAre jagat ke jIvoM ke lie isa prakAra vAtsalya rahA / yahA~ 'upadeze'janunAsika it 113 / 2 sUtra se RkAra kI it kA sAgara laharAtA ho, mAno samudra meM jl| to bhalA socie kyoM na, saMjJA aura 'tasyalopaH' sUtra se RkAra kA lopa hone para 'arha + unake zarIra kA rakta aura mAMsa dugdhavat zveta hogA? avazya hogaa| at rhaa| ajjhInaM pareNa saMyojyam' nyAya se sabakA sammelana karane isameM saMdeha ko lezamAtra bhI sthAna nahIM hai| para arhat' yaha rUpa siddha hotA hai| abhidhAnarAjendrakoza, tRtIya, bhAga, pR. 341 'arhat' kA prAkRtarUpa arihaMtANaM' isa prakAra banatA hai : 8. abhidhAnarAjendrakoza, prathama bhAga, pR.761 arhat zabda ko 'uccArhati' 8 / 2 / 111 sUtra se hakAra se pUrva 'it' 9. abhidhAnarAjendrakoza, cauthA bhAga, pR. 1459 / huA taba aihat' banA, repha meM ikAra ko milAne para arihat bnaa| 10. sidh dhAtu se niSThA 3 / 2 / 102 / sUtra se kta pratyaya Ane para ugidacAMsarvanAmasthAne dhAtoH 7 / 170 (pANini ke) sUtra se num sidh + kta bnaa| lazakvataddhite / 1 / 6 / 8 / sUtra se kakAra kI it saMjJA tathA hokara anubaMdha kA lopa hone para 'arihanta rhaa| 'Ga baNano vyaJjane tasya lopaH sUtra se kakAra kA lopa hone para sidha+ ta rhaa| jhaSastatho?rdhaH 18 / 1 / 25 / sUtra se nakAra kA anusvAra aura prAkRta meM svararahita 8 / 2 / 40 / sUtra se takAra kA dhakAra tathA jhalAM jaz jhazi 8 / 4 / 53 sUtra se vyaJjana nahIM rhtaa| ata: antya hala takAra meM akAra AyA, taba zaktArthavaSaD namaH svastisvAhAsvAdhAbhiH / 2 / 2 / 25 / sUtra se nama: ke yoga banA arihNt| meM caturthI vibhakti hotI hai| ata: caturthI kA bhyas pratyaya AyA aura caturthyAH 'zaktArtavaSaDnamaH svastisvAhAsvadhAmiH' 2 / 2 / 25 sUtra se namaH ke SaSThI 8 / 3 / 131 se bhyas ke sthAna para Am AyA siddha + Ama yoga meM caturthI vibhakti hotI hai| ataH yahA~ bhI namaH ke yoga meM jaszasGasittodo dvAmi dIrghaH 8 / 3 / 12 sUtra se ajantAMga ko dIrgha tathA TA caturthI bahuvacana kA pratyaya dhyasa AyA, taba arihaMta+bhyasa bnaa| AmorNaH sUtra se akAra kA NakAra tathA mo'nusvAraH / 8 / 1 / 23 / se makAra 'caturthyAH SaSThIH' 8 / 3 / 131 sUtra se SaSThI bahuvacana kA pratyaya Am __ kA anusvAra hone para siddhANaM banatA hai| aayaa| taba arihaMta + Am bnaa| 'jaszasGasittodo dvAmi dIrghaH 11. 1. AyariyANaM (AcAryebhyaH) 8 / 3 / 12 sUtra se ajantAGga ko dIrgha huaa| 'TA AmoNaH' 8 / 3 / 6 car dhAtu se AG upasarga lagane para AG + car bnaa| sUtra se Am ke A kA Na tathA 'mo'nusvAraH / 8 / 1 / 23 / sUtra se lazakvatAdvite sUtra se GkI it saMjJA aura 'tasyalopaH' satrase GkA lopa makAra kA anusvAra hone para arihaMtANaM yaha rUpa siddha huaa| A + car bnaa| 'RhalorNyat' 3 / 1 / 224 sUtra se Nyat pratyaya huA Acar 4-5. teSAmeva svasvabhASApariNAmamanoharam / + Nyat bnaa| 'cuTU' 137 se N kI it saMjJA tathA t kI "halantyatam" apyekarUpaM vacanaM, yatte dharmAvabodhakRt / / 3 / / 7 / 2 / 116 sUtra se vRddhi hone para tathA sabakA sammelana karane para sA'grepi yojanazate, pUrvotpannA gdaambudaaH| 'jalatumbikAnyAyena rephasyordhvagamanam' nyAya se repha kA Urdhvagamana hone para siddha rUpa AcArya banatA hai| yadaJcasA vilIyante, tvadvihArAnilormibhiH / / 4 / / "syAd bhavyacaityacauryasameSu yAt" 8 / 2 / 107 sUtra se yakAra se pUrva (vItarAgastotra, tRtIyaprakAza) it kA Agama tathA anubandha kA lopa hone para iko reph meM milAne se kama samajha vAle loga yaha pUcha baiThate haiM ki - "bhagavAn ke mAMsa aura AcAriya bnaa| "ka-ga-ca-ja-ta-da payavAM prAyo luk" 8 / 1 / 177 sUtra ze rakta kisa prakAra se sapheda ho sakate haiM? yaha to bhagavAn kI mahattA cakArakA lopa "AcAryecocca" 81173 satra se A ke lopa hone para zeSa kA vaiziSTya dikhalAne ke lie ukti mAtra hai| isameM koI tathyAMza rahe A ke sthAna para at| avarNoyaH zrati 8 / 1 / 180 sUtra se a ke sthAna para dikhAI hI nahIM detaa|" isakA samAdhAna hai ki - paramakaruNAmUrti yakAra hone para Ayariya banatA hai| phira namaH ke yoga meM 'zaktArthabaSaD namaH bhagavAna ke rakta aura mAMsa kA sapheda honA koI Azcarya evaM unakA svasti svAtA svadhAmi 25 saba me catarthI kA dhyasa AyA aura vaziSTya siddha karane ke lie kahI gaI ukta mAtra nahIM hai| janazAsana caturthyAH SaSThIH sUtra se bhyas ke sthAna para Am AyA Ayariya + Am huaa| meM jo vastu jaisI hai, vaisI hI kahI gaI hai| astu hama dekhate haiM ki Parowardwaroordarbrowd Gibrariwordroidalord--18Poordinatororitoriwondironidminironird-orderbirdwood 6.
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ - yatIndrasUri smAraka grantha : jaina-dharma - jasa-zas-Gasitto-do-dvAni diirghH| sUtra se ajantAMga ko diirgh| TA AmorNaH 13. 'namo loe savva sAhUNaM' loka zabda se saptamI ekavacana kA sUtra se Am ke A kA Na aura mo'nusvAraH se makAra kA anusvAra hone para pratyaya Gi aayaa| loka + Gi bnaa| lazakvataddhite sUtra se kI itsaMjJA aura AyariyANaM siddha hotA hai| tasyalopa: sUtra se lopa hone para loka + i rhaa| taba AdguNaH 6 / 186 sUtra se 12. uvajjhAyANaM (upAdhyAyebhyaH) sabhIpAthIM upa aura adhi parvaM meM pUrva-para ke sthAna meM guNAdeza hone para loke bnaa| phira kagacajatadapayavAM prAyo laka hai jisake aise iG (adhyayane dhAtoH) dhAtu se dhab pratyaya hone para upa + 8 / 1 / 177 sUtra se kakAra kA lopa hone para loe yaha prAkRta rUpa bnaa| adhi + i + ghaJ bnaa| upa + adhi meM akaH savarNe dIrghaH 6 / 1 / 101 sUtra sarva zabda se prathamA bahuvacana kA pratyaya jas AyA jasaH zI 7 / 1 / 17 se pUrva-para ke sthAna meM dIrghAdeza hone para upAdhi + i + dhaJ bnaa| dhaJ kI sUtra se jas ke sthAna para zI huaa| zakAra kI lazakvataddhite sUtra se it saMjJA lazakvataddhite sUtra se it saMjJA va J kI halantyam sUtra se itsaMjJA aura aura tasyalopaH sUtra se zakAra kA lopa hone se sarva+ i rhaa| AdguNaH sUtra tasyalopaH sUtra se lopa huaa| taba upAdhi + i + a rhaa| acoNiti se pUrva-para ke sthAna para e guNAdeza hone para sarve bnaa| usako sarvatra lava 7 / 2 / 115 sUtra se ajatAMga ko vRddhi| upAdhi + ha + a bnaa| iko yaNaci rAmacandre 8 / 2 / 79 sUtra se reph kA lopa tathA vakAra kA dvitva hone se savva sUtra se ynn| upAdhyai+ A eco'yvaayaavH6|178 sUtra se ai ke sthAna para siddha hotA hai| Aya huA A milA dhy meM ya milA dhaJ ke zeSa rahe a meM taba banA sAdhU saMsidhdhau dhAtu se kRdanta ke kriyAdibhyo uN sUtra se uN pratyaya upaadhyaay| upAdhyAya kA uvajjhAyANaM isa prakAra banatA hai - AyA, taba sAdhu + uN banA / vuDhU / 1 / 3 / 7 / sUtra se N kI it saMjJA hokara povaH 8 / 1 / 231 sUtra se pakAra kA bakAra huaa| sAdhyasadhyahyAM jhaH tasyalopa: sUtra se lopa hone para pUrva-para ko milAne para sAdhu siddha hotA hai| 8 / 2 / 26 sUtra se dhyA ke sthAna para jjhA huA taba uvajjhAya bnaa| uvajjhAya sAdha kA khaghathaghabhAm / 8 / 1 / 187 / sUtra se dhakAra ke sthAna para se namaH ke yoga se zaktArthavaSDa namaH svastisvAhA-svadhAmi: 2 / 2 / 25 sUtra hakAra haA taba sAha bnaa| sAha zabda ke zaktArtha vaSaDanamaH se caturthI kA bhyas kA bhyas pratyaya aayaa| caturthyAH sssstthiiH| sUtra se bhyas ke svastisvAhAsvadhAbhiH sUtra se nama: ke yoga meM caturthI bahuvacana kA pratyaya sthAna para Ama aayaa| uvajjhAya + Am jas-zasa-Gasi-tto-do-dvAmi bhyasa aayaa| catAH SaSThI satra se bhyasa ke sthAna para Ama aayaa| taba sAha diirghH| sUtra se ajantAMga ko dIrgha huA 'TA AmorNaH' satra se Am ke AkAra + aam| jas-zas-GasittododvAmi dIrghaH sUtra se ajantAMga ko diirgh| TA kA Na aura antya makAra kA mo'nusvAra 8 / 123 se anusvAra hone para AmoNa: satra se Ama ke AkAra kA Na huA aura mo'nusvAraH sUtra se antya uvajjhAyANaM banatA hai| hal makAra kA anusvAra huA, taba banA saahuunnN| saba ko kramazaH likhA, taba banA Namo loe savva saahuunnN| dadodaradwdodowanciationsibinita 19fodaridroidrordorabbinirdodardnadridda