Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ D DA0 deva koThArI [ upanidezaka - sAhityasaMsthAna, rAjasthAna vidyApITha, udayapura] mevAr3a rAjya kI rakSA meM jainiyoM kI bhUmikA ---- mevAr3a kI rAjanIti meM jainoM kA yogadAna avismaraNIya hai| bhAmAzAha kA vizvavizruta samapaNa tathA anya aneka jaina mahAmaMtriyoM, vIroM aura dAniyoM kA balidAna mevAr3a kI gauravagAthA meM vaise hI jur3e haiM- jaise phUla meM saurabha / mevAr3a meM jainadharma ke prAdurbhAva kA prathama ullekha IsA kI pAMcavIM zatAbdI pUrva se milatA hai / bhagavAna mahAvIra ke nirvANa ke 84 varSa pazcAt hI utkIrNa bar3alI ke zilAlekha meM mevAr3a pradeza kI 'majjhamikA' nagarI kA sandarbha hai / maurya samrATa azoka ke pautra evaM avanti ke zAsaka samprati ke samakAlIna AcArya Arya suhastI ke dvitIya ziSya priyagrantha ne IsA pUrva tIsarI zatAbdI meM 'kalpasUtra sthavirAvalI' ke anusAra jaina zramaNa saMgha kI 'majjhamiA ' zAkhA kI yahIM sthApanA kI thI / mathurA se prApta prastara lekhoM meM bhI 'majjhami AzAkhA' ke sAdhuoM ke ullekha upalabdha hote haiM / mauryakAla meM jaina saMskRti ke suprasiddha kendra ke rUpa meM pratiSThita yaha majjhamikA nagarI kAlAntara meM videzI AkramaNoM se kramazaH dhvasta hotI gaI, kintu jainadharma apane astitva kI rakSA evaM prasAra ke prayAsa meM nirantara saMgharSazIla rahA, pariNAmasvarUpa nAgarika se lekara zAsaka varga taka vaha vikAsa aura zrI vRddhi kI zreNiyoM ko pAra karatA gayA / nAgadA, AhAr3a, cittaur3agar3ha, delavAr3A, kuMbhalagar3ha, jAvara, dhuleva, rANakapura, udayapura Adi sthAna jaina dharma aura saMskRti ke prasiddha pratIka bana gaye / yahA~ kA choTA se choTA gA~va bhI tIrtha sadRza pUjanIya bana gayA tathA manISI jaina santoM tathA nispRhI zrAvakoM ne apane vyaktitva aura kRtitva ke dvArA mevAr3a ko jaina dharma, samAja evaM saMskRti kA agraNI kendra prasthApita kara diyA / vibhinna sthAnoM se prApta purAtAttvika evaM purAbhilekhIya sAmagrI isakA puSTa pramANa hai / mevAr3a ke ki sAmAjika, sAMskRtika evaM Arthika vikAsa meM jainadharma ke amUlya aura atula yogadAna kA taTastha sarvekSaNa evaM vizleSaNAtmaka mUlyAMkana zodha kA eka alaga viSaya hai, kintu jainadharmAnuyAyI zrAvakoM ke rAjanItika yogadAna ko hI ekIkRta kara agara lipibaddha kiyA jAya to mevAr3a ke itihAsa kI aneka vilupta zrRMkhalAe~ jur3a sakatI haiM / mevAr3a rAjya ke zAsakoM ke samparka meM jainadharma kaba AyA, isa bAre meM vidvAnoM meM mataikya nahIM hai / vikrama saMvat 76 meM jainAcArya devaguptasUri tathA vikrama saMvat 215 meM pU0 yajJadevasUri kA isa kSetra meM vicaraNa karane kA ullekha upalabdha hotA hai| tatpazcAt siddhasenadivAkara evaM AcArya haribhadrasUri ke vyApaka prabhAva ke pramANa kramaza: draSTavya- - nAhara jaina lekhasaMgraha, bhAga-1, pRSTha 67, lekha saMkhyA 402 / - 1 2 vartamAna meM cittaur3agaDha se sAta mIla uttara meM sthita hai| 3 (1) sekrIDa buksa Ava da IsTa, vA0 22, pRSTha 263 / (2) samadarzI AcArya haribhadrasUri pRSTha 6 4 vijayamUrti jaina lekhasaMgraha, bhAga-2, lekha saMkhyA 66 / 5 (1) draSTavya - pataMjali kRta mahAbhASya 32 // (2) majjhamikA (patrikA) pRSTha 2 ( prveshaaNk)| 6 somAnI vIrabhUmi citaur3agar3ha, pRSTha 152 / ise aba 'nagarI' nAma se abhihita kiyA jAtA hai / The * 000000000000 000000000000 000000000
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ oooooooo0000 dera 000000000000 100000000 114 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja - abhinandana grantha vikrama kI chaThI aura AThavIM zatAbdI meM milate haiM / kintu jainadharma ke sarvAdhika puSTa pramANa rANA bhartR bhaTTa ke kAla meM milatA hai, jaba vikrama saMvat dvArA guhila bihAra meM AdinAtha bhagavAna kI mUrti kI pratiSThA karAI gii| mahArAvala jaitrasiMha, mahArANA tejasiMha, samarasiMha Adi ke kAla meM meM AyA / tian International mevAr3a ke zAsakoM ke samparka meM Ane kA 1000 meM caitrapurIya gaccha ke bUdagaNi ke usake bAda to martR bhaTTa ke putra allaTa, 3 jainadharma yahA~ ke zAsakoM ke sIdhe samparka rAjagharAne ke samparka meM Ane ke pazcAt jainadharma ko vyApaka saMrakSaNa prApta huA, phalasvarUpa jainadharmAnuyAyiyoM ne bhI apane bAhubala, dUradarzitA, kUTanIti aura prazAsana yogyatA ke dvArA mevAr3a rAjya ko surakSA aura sthAyitva diyA aise bhI avasara Aye jaba mevAr3a ke sUryavaMzI guhila arthAt sisodiyA zAsakoM ke hAtha se zAsana kI bAgaDora muslima zAsakoM ke hAtha meM calI gaI athavA anya rAjanItika kAraNoM se zAsana para unakA prabhutva nahIM rahA kintu jainamatAvalambI sapUtoM ne khoye hue zAsana-sUtra apane kUTanItika dA~va-peca evaM bAhubala ke mAdhyama se unheM punaH dilAye / ve cAhate to paristhitiyoM kA lAbha uThAkara mevAr3a rAjya kI sattA ko svayaM hastagata kara aura vIra vasundharA mevAr3a kI gauravazAlI rAjagaddI para ArUr3ha ho, apanA rAjya sthApita kara lete kintu sacce dezabhakta, svAmibhakta tathA saccaritra jaina narapuMgavoM ne aisA nahIM kiyA / apane rakta kI nadiyA~ bahAkara bhI ve mevAr3a ke paramparAgata rAjya ko surakSA, sthAyitva evaM ekatA ke sUtra meM Abaddha karane ke lie prANa-praNa se saMgharSazIla rahe / ahiMsA ke pujArI hone ke kAraNa yadyapi jainiyoM para kAyara va dharmabhIru hone ke lAMchana lagAye jAte rahe haiM / eka vyApArika, sUdakhora tathA sainika guNoM se rikta hone kA Aropa una para mar3hA jAtA rahA hai, kintu yaha saba nitAnta ekapakSIya aura ajJAnatA se yukta hai / samaya-samaya para tatkAlIna zAsakoM dvArA unheM diye gaye paTTe - paravAne, rukke, tAmrapatra isake pramANa haiM / zilAlekha, kAvya grantha khyAta, vAta, vaMzAvaliyA~, DiMgala gIta Adi isa tathya va satya ke prabala sandarbha haiM / mevAr3a rAjya kI rakSA meM jainiyoM ne zAsana- prabandha ke vibhinna padoM para rahakara apane dAyitvoM kA nirvAha kiyA / inameM pradhAna, dIvAna, phaujabakSI, mutsaddI, hAkima, kAmadAra evaM ahalakAra pada pramukha haiM / ina padoM para jaina samAja kI vibhinna jAtiyoM ke vyakti kAryarata the, jinameM mehatA, kAvar3iyA, gAMdhI, boliyA, galUMDiyA, koThArI Adi sammilita haiM / mevAr3a rAjya kI rakSArthaM inameM se aneka jainiyoM ne apane prANoM kA utsarga kiyaa| pratyeka kA vivaraNa * prastuta karanA nibandha kI kalevara sImA ke kAraNa sambhava nahIM hai| yahA~ katipaya pramukha jaina vibhUtiyoM kA atyanta saMkSipta varNana hI diyA jA rahA hai jAlasI mehatA - alAuddIna khilajI se hue yuddha aura mahArAnI padaminI ke jauhara ke pazcAt guhilavaMzI zAsakoM ke hAtha se cittaur3a nikala gayA aura usa para alAuddIna kA adhikAra ho gyaa| usane pahale khijrakhA~ ko cittaur3a para niyukta kiyA kintu bAda meM jAlaura ke mAladeva sonagarA ko cittaur3a kA durga supurda kara diyaa| aisI viSama sthiti meM vikrama kI caudahavIM zatAbdI meM jAlasI mehatA mevAr3a rAjya ke prathama uddhAraka evaM ananya svAmIbhakta ke rUpa meM prakaTa hotA hai / alAuddIna se hue isa bhayaMkara yuddha meM sisode gA~va kA svAmI hamIra hI guhilavaMzI zAsakoM kA ekamAtra pratinidhi jIvita baca gayA thaa| hamIra apane paitRka durga cittaur3a ko punaH hastagata karane ke lie lAlAyita thA, isI uddezya se vaha mAladeva ke adhInastha pradeza ko lUTane va ujAr3ane lagA / alAuddIna kI mRtyu ke pazcAt jaba dillI 1 (1) jaina saMskRti aura rAjasthAna, pRSTha 127-28 / ( 2 ) vIrabhUmi cittaur3agar3ha, pRSTha 112-15 / 2 jaina satyaprakAza, varSa 7, ( dIpotsavAMka), pRSTha 146-47 / 3 DA0 kailAzacandra jaina (jainijma ina rAjasthAna ), pRSTha 26 / 4 jaina sAhityano saMkSipta itihAsa, pRSTha 193 / 5 enyuala riporTa Apha di rAjapUtAnA myujiyama, ajamera (1922-23), pRSTha 8 / 6 vahI, pRSTha 9 / ROFKTha
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ mevAr3a rAjya kI rakSA meM jainiyoM kI bhUmikA | 115 000000000000 000000000000 saltanata kI sattA kamajora hone lagI to mAladeva ne udhara se kisI bhI prakAra kI sainika madada kI AzA na dekha, usane apanI putrI kA vivAha hamIra se kara diyA tAki vaha usake adhInastha mevAr3a ko lUTanA va ujAr3anA banda kara de| hamIra ne apanI navavivAhitA patnI kI salAha se vivAha ke isa zubha avasara para koI jAgIra yA dravya nahIM mAMga kara mAladeva se usake dUradarzI kAmadAra jAlasI mehatA ko mAMga liyA, tAki jAlasI ke sahayoga se hamIra kI manokAmanA pUrI hI sake / ' hamIra kI isa rANI se kSetrasiMha nAmaka putra huaa| jyotiSiyoM kI salAha ke anusAra cittaur3agar3ha ke kSetrapAla kI pUjA (bolavAM) ke nimitta mahArANI ko apane putra kSetrasiMha ke sAtha cittaur3a jAnA pdd'aa| isa avasara para jAlasI mehatA bhI sAtha meM thaa| mAladeva kI mRtyu ke pazcAt usakA putra jaisA sonagarA cittaur3a kA zAsaka thaa| jAlasI mehatA ne sampUrNa sthiti kA avalokana karake kUTanIti evaM dUradarzitA se vahA~ ke sAmanta-saradAroM ko jaisA sonagarA ke viruddha ubhAranA Aramma kiyaa| jaba use vizvAsa ho gayA ki cittaur3a kA vAtAvaraNa hamIra ke pakSa meM hai to hamIra ko gupta sandeza bhejakara vizvasta sainikoM ke sAtha use cittaur3a bulaayaa| yojanAnusAra kile kA daravAjA khola diyA gayA aura ghamAsAna yuddha ke pazcAt hamIra kA cittaur3a para adhikAra ho gyaa| isa prakAra jAlasI ke sampUrNa sahayoga se hamIra vi0 saM0 1383 meM mevAr3a kA mahArANA banA aura usake bAda deza ke svatantra hone taka mevAr3a para sisode5 ke isa hamIra ke vaMzajoM kA hI Adhipatya rahA, jisameM mahArANA kumA, sAMgA, pratApa aura rAjasiMha jaise mahAna pratApI va itihAsa prasiddha zAsaka hue| jAlasI mehatA kI isa svAmImakti, kUTanIti evaM dUradarzitA se prabhAvita hokara mahArANA hamIra ne use acchI jAgIra dI, sammAna diyA tathA usakI pratiSThA bddh'aaii| rAmadeva evaM sahanapAla mahArANA hamIra ke bAda kramaza: kSetrasiMha (vi0 saM0 1421-1436) evaM lakSasiMha arthAt lAkhA (vi0 saM0 1436-1454) mevAr3a ke mahArANA bane / inake rAjyakAla meM devakulapATaka (delavAr3A) nivAsI navalakhA lAdhu kA putra rAmadeva mevAr3a kA rAjyamantrI thaa| isakI patnI kA nAma melAdevI thA, jisake do putra kramazaH sahaNa evaM sAraMga the / mahArANA maukala (saM0 1454-1460) evaM mahArANA kumbhA ke rAjyakAla (vi0 1460-1525) meM isakA putra sahaNapAla rAjyamantrI thaa| ise zilAlekhoM meM 'rAjamantrI dhurAdhaurayaH' ke sambodhana se sambodhita kiyA gayA hai| tatkAlIna jainAcArya jJAnahaMsagaNi kRta 'sandeha dohAvalI' kI prazasti meM isakI prazaMsA kI gaI hai| rAmadeva evaM sahaNapAla kA lambe samaya taka mevAr3a kA rAjyamantrI rahanA nizcita hI unake dUradarzI va kuzala vyaktitva ke kAraNa sambhava huA hogaa| mevAr3a meM jainadharma ke utthAna meM donoM ne mahattvapUrNa yoga diyA thaa| jisakA ullekha kaI zilAlekhoM evaM hastalikhita granthoM meM milatA hai| 1 (ka) karnala jemsa TADa-enalsa eNDa eNTikviTIja Ava rAjasthAna (hi0 saM0) pRSTha 156 / (kha) kavirAjA zyAmaladAsa ne vIravinoda, prathama bhAga, pRSTha 295 para jAlasI kA nAma maujIrAma mehatA diyA hai, jise go0 hI0 ojhA ne azuddha batAyA hai, draSTavya-ojhA kRta 'rAjapUtAne kA itihAsa', prathama bhAga, pRSTha 506 / 2 jo hamIra ke bAda mevAr3a kA zAsaka banA aura mahArANA khetA ke nAma ne prasiddha huaa| 3 bAbU rAmanArAyaNa dUgar3a-mevAr3a kA itihAsa, prakaraNa cauthA, pRSTha 68 / 4 enalsa eNDa enTikviTIja Ava rAjasthAna (hindI), pRSTha 159-60 / 5 hamIra, sisode gA~va kA rahane vAlA thA, isI kAraNa guhilavaMzI zAsaka hamIra ke samaya se hI sisodiyA khlaae| ojhA-rAjapUtAne kA itihAsa, dvitIya bhAga (udayapura) pRSTha 1324 / 7 zrI rAmavallabha somAnI kRta (a) mahArANA ku'bhA, pRSTha 305 / (ba) vIrabhUmi cittaur3a, pRSTha 161 / 8 (a) vahI, pRSTha 158, 156 va 305 evaM (ba) vahI, pRSTha 162 /
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 000000000000 000000000000 00000000 000088 116 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja - abhinandana grantha tolAzAha evaM karmAzAha talAzAha mahArANA sAMgA ( vi0 saM0 1566 - 1584) ke samaya mevAr3a kA dIvAna thA / 1 isa para mahArANA sAMgA kA pUrNa vizvAsa thA aura vaha usakA mitra bhI thaa| mahArANA sAMgA dvArA kiye gaye mevAr3a rAjya ke vistAra meM tolAzAha ke avismaraNIya yogadAna ko bhulAyA nahIM jA sktaa| tolAzAha kA putra karmAzAha mahArANA ratnasiMha dvitIya (vi0 saM 1564-1588) kA mantrI thA / ratnasiMha ke alpa zAsanakAla meM karmAzAha ke kAryoM kA saMkSipta paricaya zatruMjaya tIrtha ke zilAlekha meM milatA hai / mehatA cIlajI jAlasI mehatA kA vaMzaja mehatA cIlajI mahArANA sAMgA ke samaya se hI cittaur3agar3ha kA kiledAra thA / usa kAla meM svAmIbhakta evaM vIra prakRti ke dUradarzI yoddhA ko hI kiledAra banAyA jAtA thaa| banavIra ( vi0 saM0 1563 - 1567 ) ke samaya meM bhI yahI kiledAra thA, kintu ise banavIra kA cittaur3a para Adhipatya khaTaka rahA thA / udhara mahArANA udayasiMha (vi0 saM0 1564-162= ) apane paitRka adhikAroM evaM durga ko prApta karane ke lie taiyArI kara rahe the / avasara dekhakara cIlajI mehatA evaM kumbhalagar3ha kA kiledAra AzA depurA ke madhya udayasiMha ko cittaur3a vApasa dilAne kA gupta samajhautA ho gayA / yojanAnusAra cIlajI ne banavIra ko sujhAva diyA ki "kile meM khAdya sAmagrI kama hai, rAtri meM kile kA daravAjA kholakara ma~gAnA caahie|" banavIra ne svIkRti de dI / eka dina rAtri ko kile kA daravAjA khola diyA gayA, kucha bailoM evaM bhaiMsoM para sAmAna lAdakara udayasiMha kucha sainikoM ke sAtha kile meM ghusa AyA / chuTapuTa lar3AI ke bAda mahArANA udayasiMha kA kile para adhikAra ho gayA / 7 cIlajI mehatA kI isa sUjha-bUjha evaM kUTanIti ke pariNAmasvarUpa hI cittaur3a arthAt mevAr3a para usake vAstavika adhikArI udayasiMha kA adhikAra ho sakA / kAvar3iyA bhAramala prasiddha yoddhA kAvar3iyA bhAramala va usake pUrvaja alavara ke rahane vAle the| mahArANA sAMgA bhAramala kI sainika yogyatA evaM rAjanItika dUradarzitA se kAphI prasanna the| isI kAraNa use tatkAlIna sainika dRSTi se mahattvapUrNa raNa-thambhaura ke kile kA kiledAra niyukta kiyaa| bAda meM jaba bUMdI ke hAr3A sUrajamala ko raNathaMbhaura kI kiledArI milI, usa samaya bhI mAramala ke hAtha meM etabArI naukarI aura kile kA kula kArobAra rahA / 10 yaha mahArANA kI usa para vizvasanIyatA kA dyotaka thaa| mahArANA udayasiMha ne bhAramala kI sevAoM se prasanna hokara vi0 saM0 1610 meM use 1 osavAla jAti kA itihAsa, pRSTha 70 / 2 rAjasthAna bhAratI ( traimAsika) bhAga - 12, aMka 1, pRSTha 53-54 para zrI rAmavallabha somAnI kA lekha - 'zatru'jaya tIrthoddhAra prabandha meM aitihAsika sAmagrI' / 3 ojhA - rAjapUtAne kA itihAsa, bhAga 2, pRSTha 703 / 4 epigrAphiyA inDikA, mAga-2, pRSTha 42-47 / 5 kavirAjA zyAmaladAsa - vIra vinoda, dvitIya bhAga, pRSTha 64 / 6 AzA depurA mAhezvarI jAti kA thA evaM mahArANA sAMgA ke samaya se hI kuMbhalagar3ha kA kiledAra thA / (draSTavyavIra vinoda, dvitIya bhAga, pRSTha 62 ) / vIra vinoda, dvitIya bhAga, pRSTha 64 / 7 8 vahI, pRSTha 252 // 6 ojhA - rAjapUtAne kA itihAsa, bhAga-2, pRSTha 672 evaM 1302 / 10 vIra vinoda, dvitIya bhAga, pRSTha 252 / kaTha
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ mevAr3a rAjya kI rakSA meM jainiyoM kI bhUmikA | 117 000000000000 000000000000 kA apanA pramukha sAmanta banAyA aura eka lAkha kA paTTA diyaa| isa prakAra eka kiledAra ke pada se sAmanta ke ucca pada para pahuMcanA bhAramala kI sainika yogyatA, cAturya evaM svAmibhakti kA pramANa thA / bhAmAzAha evaM tArAcanda ye donoM bhAI kAvar3iyA bhAramala ke putra the / haldIghATI ke yuddha meM mahArANA pratApa (vi0 saM0 16281653) kI senA ke harAvala ke dAhine bhAga kI senA kA netRtva karate hue lar3e the evaM akabara kI senA ko zikasta dI thii| bhAmAzAha kI rAjanaitika evaM sainika yogyatA ko dekhakara mahArANA pratApa ne use apanA pradhAna bnaayaa| isane pratApa kI sainika Tukar3iyoM kA netRtva karate hue gujarAta, mAlavA, mAlapurA Adi ilAkoM para AkramaNa kiye evaM lUTapATa kara pratApa ko Arthika sahAyatA kii| lUTapATa ke prApta dhana kA byaurA vaha eka bahI meM rakhatA thA aura usa dhana se rAjya kharca calAtA thaa| usake isa dUradarzI evaM kuzala Arthika prabandha ke kAraNa hI pratApa itane lambe samaya taka akabara ke zaktizAlI sAmrAjya se saMgharSa kara sake the / mahArANA amarasiMha (vi0 saM0 1653-1676) ke rAjyakAla meM bhAmAzAha tIta varSa taka pradhAna pada para rahA aura anta meM pradhAna pada para rahate hue hI isakI mRtyu huii| __ tArAcanda bhI eka kuzala sainika evaM acchA prazAsaka thaa| yaha bhI mAlavA kI ora pratApa kI senA lekara zatruoM ko dabAne evaM lUTapATa kara AtaMka paidA karane ke lie gayA thA / punaH mevAr3a kI ora lauTate hue use va usake sAtha ke sainikoM ko akabara ke senApati zAhabAja khAM va usakI senA ne ghera liyaa| tArAcanda inase lar3atA huA bassI (cittaur3a ke pAsa) taka AyA kintu yahA~ vaha ghAyala hokara gira par3A / bassI kA svAmI devar3A sAIdAsa ise apane kile meM le gayA, vahA~ ghAvoM kI marahama paTTI kI evaM ilAja kiyaa| pratApa ne tArAcanda ko gor3avAr3a paragane meM sthita sAdar3I gA~va kA hAkima niyukta kiyA, jahAM rahakara isane nagara ko aisI vyavasthA kI ki zAhabAja khA~ jaisA khUkhAra yoddhA bhI nagara para kabjA na kara sakA / isI taraha nADola kI ora se hone vAle akabara kI senA ke AkramaNoM kA bhI vaha barAbara mukAbalA karatA rahA / ' sAdar3I meM isane aneka nirmANa kArya karAye evaM prasiddha jaina muni hemaratnasUri se 'gorA bAdala padminI caupaI' kI racanA kraaii| jIvAzAha bhAmAzAha kI mRtyu ke bAda usake putra kAvar3iyA jIvAzAha ko mahArANA amarasiMha (vi0 saM0 16531676) ne pradhAna pada para niyukta kiyA / yaha bhAmAzAha dvArA likhI huI bahI ke anusAra gupta sthAnoM se dhana nikAlanikAla kara senA kA va rAjya kA kharca calAtA thA / ' bAdazAha jahA~gIra se jaba amarasiMha kI sulaha ho gaI, usake bAda Ji .....DA pa 1 (a) 'mahArANA pratApa smRti grantha' meM zrI balavantasiMha mehatA kA lekha-'karmavIra bhAmAzAha', pRSTha 114 / (ba) 'osavAla jAti kA itihAsa' meM pRSTha 72 para bhAramala ko mahArANA udayasiMha dvArA pradhAna banAne kA ullekha hai| bhAramala ko yogyatA evaM mahattA kA pramANa isa bAta se bhI milatA hai ki usa samaya cittaur3a kile kI pADanapola ke sAmane usakI hastIzAlA thI evaM kile para bahuta bar3I havelI thii| (draSTavya-pratApa smRti grantha pRSTha 114) / 3 'mahArANA pratApa smRti grantha' meM zrI balavantasiMha mehatA kA lekha-'karmavIra bhAmAzAha', pR0 114 / 4 vahI, pR0 115 / * 5 ojhA-rAjapUtAne kA itihAsa, dvitIya bhAga, pR0 1303 / 6 marUdhara kesarI abhinandana grantha meM zrI rAmavallama somAnI kA lekha-'dAnavIra bhAmAzAha kA parivAra, pR0 175-76 / 7 draSTavya-hemaratnasUri kRta-'gorA bAdala padminI caupaI' kI prazasti / 8 vIra vinoda, bhAga-2, pR0 251 / 6 (a) vIra vinoda, bhAga-2, pR0 251 / (ba) ojhA-rAjapUtAne kA itihAsa, mAga-2, pR0 133 / PANORM Sam Education international
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 kuMvara karNasiMha ke sAtha jIvAzAha ko bhI bAdazAha ke pAsa ajamera bhejA gayA / ' tAki vaha mevAr3a ke svAbhimAna va rAjanItika sthiti kA dhyAna rakha kara tadnukUla ku~vara karNasiMha kA mArgadarzana kara ske| raMgojI boliyA mahArANA amarasiMha kI rAjya sevA meM niyukta raMgojI boliyA ne amarasiMha evaM bAdazAha jahA~gIra ke madhya prasiddha sandhi karAne meM pramukha bhUmikA nibhAI tathA mevAr3a evaM mugala sAmrAjya ke bIca cala rahe lambe saMgharSa ko sammAnajanaka DhaMga se banda kraayaa| sandhi sampanna ho jAne ke bAda mahArANA amarasiMha ne prasanna hokara raMgojI ko cAra gAMva, hAthI, pAlakI Adi bheMTa diye va maMtrI pada para AsIna kiyA / isa pada para rahate hue isane mevAr3a ke gAMvoM kA sImAMkana karAyA aura jAgIradAroM ke gAMvoM kI rekha bhI nizcita kii| jahA~gIra ne bhI prasanna hokara raMgojI ko 53 bIghA jamIna dekara sammAnita kiyaa| raMgojI ne mevAr3a evaM mUgala sAmrAjya ke madhya saMdhi karAne meM jo bhUmikA nibhAI, usa sandarbha meM DiMgala gIta tathA hastalikhita sAmagrI DaoN0 brajamohana jAvaliyA (udayapura) ke nijI saMgraha meM vidyamAna hai| akSayarAja bhAmAzAha ke putra jIvAzAha kI mRtyu ke bAda jIvAzAha ke putra kAvar3iyA akSayarAja ko mahArANA karNasiMha (vi0 saM01676-1684) ne mevAr3a rAjya kA pradhAna banAyA / mahArANA jagatasiMha (vi0 saM0 1684-1706) ke zAsanakAla meM akSayarAja ke netRtva meM senA dekara DUMgarapura ke svAmI rAvala pUjA ko mevAr3a kI adhInatA svIkAra karAne ke lie bhejA gayA, kyoMki DUMgarapura ke svAmI mahArANA pratApa ke samaya se hI zAhI adhInatA meM cale gaye the / akSayarAja kA sasainya DUMgarapura pahuMcane para rAvala pUMjA pahAr3oM meM bhAga gayA / akSayarAja kI AjJA se senA ne DUMgarapura zahara ko lUTA, naSTa-bhraSTa kiyA evaM rAvala pUMjA ke mahaloM ko girA diyaa| siMghavI dayAladAsa yaha mevAr3a ke prasiddha vyApArI saMghavI rAjAjI evaM mAtA rayaNAde kA caturtha putra thA / eka bAra mahArANA rAjasiMha (vi0 saM0 1706-1737) kI eka rANI ne apane pati (mahArANA rAjasiMha) kI hatyA karavA kara apane putra ko mevAr3a kA mahArANA banAne kA Sar3ayantra racA / Sar3ayantra kA eka kAgaja dayAladAsa ko mila gyaa| usane tatkAla mahArANA rAjasiMha se samparka kara unakI jAna bcaaii| dayAladAsa kI isa vaphAdArI se prasanna hokara mahArANA ne ise apanI sevA meM rakhA tathA apanI yogyatA se bar3hate-bar3hate yaha mevAr3a kA pradhAna bana gayA / jaba auraMgajeba ne vi0 saM0 1736 meM mevAr3a para car3hAI kara saikar3oM mandira tur3avA diye aura bahuta Arthika nukasAna pahuMcAyA to isa ghaTanA ke kucha samaya pazcAt mahArANA rAjasiMha ne isako bahuta-sI senA dekara badalA lene ke lie mAlavA kI ora bhejA, dayAladAsa ne acAnaka dhAra nagara para AkramaNa kara use lUTA, mAlave ke aneka zAhI thAnoM ko naSTa kiyA, Aga lagAI aura unake sthAna para mevAr3a ke thAne biThA diye / lUTa se prApta dhana ko prajA meM bA~TA evaM bahuta-sI sAmagrI U~ToM para lAda kara sakuzala mevAr3a lauTa AyA tathA mahArANA ko najara kii| AUTTARY 1 (a) vIra vinoda, bhAga-2, pRSTha 251 / (ba) ojhA-rAjapUtAne kA itihAsa bhAga-2, pRSTha 133 / 2 varadA (traimAsika) bhAga-12, aMka 3, pRSTha 41-47 para prakAzita DA0 brajamohana jAvaliyA kA lekha-'bAdazAha . jahA~gIra aura mahArANA amarasiMha kI sandhi ke pramukha sUtradhAra-raMgojI boliyaa|' 3 (a) vIra vinoda, bhAga-2, pRSTha 251 (ba) ojhA-rAjapUtAne kA itihAsa bhAga-2, pRSTha 133 / 4 (a) raNachor3abhaTTa kRta rAjaprazasti : mahAkAvyam, sarga 5, zloka 1816 / (ba) jagadIza mandira kI prazasti, zloka saM0 54 / 5 ojhA-rAjapUtAne kA itihAsa, bhAga-2, pRSTha 1305 / 6 vahI, pRSTha 870-71 / 7 jatI mAna-kRta rAjavilAsa (mahAkAvya), vilAsa-7, chanda 38 / 00066 MORE DOMETROD Sammeducationeinter memorya
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ mevAr3a rAjya kI rakSA meM jainiyoM kI bhUmikA | 116 mahArANA jayasiMha (vi0 saM0 1737-1755 ) ke zAsanakAla meM vi0 saM0 1737 meM cittaur3agar3ha ke pAsa zAhajAdA Ajama evaM mugala senApati dilAvara khA~ kI senA para rAtri ke samaya dayAladAsa ne bhISaNa AkramaNa kiyA, kintu mugala senA saMkhyA meM adhika thI, dayAladAsa bar3I bahAdurI se lar3A parantu jaba usane dekhA ki usakI vijaya sambhava nahIM hai to musalamAnoM ke hAtha par3ane se bacAne ke lie apanI patnI ko apane hI hAthoM talavAra se mauta ke ghATa utAra diyA aura udayapura lauTa AyA, phira bhI usakI eka lar3akI, kucha rAjapUta tathA bahuta-sA sAmAna musalamAnoM ke hAtha laga gyaa| mevAr3a kI rakSA ke khAtira apane parivAra ko hI zahIda kara dene vAle aise vIra parAkramI, mahAna dezabhakta, svAmibhakta tathA kuzala prazAsaka dayAladAsa kI yogyatA, vIratA evaM kUTanItijJatA kA vistRta varNana rAjapUta itihAsa ke granthoM ke atirikta phArasI bhASA ke samakAlIna granthoM, yathA- 'vAkayA sarakAra raNathammIra' evaM 'auraMgajebanAmA' meM bhI milatA hai / jainadharma ke utthAna meM bhI dayAladAsa dvArA sampanna kiye gaye mahAn kAryoM kA vizAla varNana jaina hastalikhita granthoM va zilAlekhoM meM upalabdha hotA hai / zAha devakaraNa mahArANA saMgrAmasiMha dvitIya (vi0 saM0 1767-60) ke zAsanakAla meM devakaraNa Arthika mAmaloM kA mutsaddI thaa| isake pUrvaja bIkAnera ke rahane vAle DAgA jAti ke mahAjana the| eka bAra mahArANA ne IDara ke paragane meM tathA DUMgarapura va bA~savAr3A ke ilAke ke mIla va mevAsI logoM meM phaila rahI azAnti ko dabAne ke lie senA ke sAtha ise bhejA / devakaraNa ne IDara para AkramaNa kara usa para kabjA kara liyA tathA vahA~ se paune pA~ca lAkha rupaye kA khajAnA mahArANA saMgrAmasiMha dvitIya ke pAsa bhejA / mevAsI va bhIla logoM ko bhI dbaayaa| DUMgarapura, bA~savAr3A, devaliyA evaM rAmapurA ke zAsakoM ko bhI mevAr3a kI adhInatA mevAr3a ke tatkAlIna pradhAna paMcolI bihArIdAsa ke sAtha rahakara svIkAra karavAI / vi0 saM0 1775 meM mevAr3a meM bhayaMkara akAla par3A, usa samaya bhI devakaraNa evaM usake bhAiyoM ne mahArANA kA kAphI sahayoga kiyA / 5 mehatA agaracanda mahArANA arisiMha dvitIya (vi0 saM0 1817-29 ) kA zAsanakAla mevAr3a ke itihAsa meM gRhakalaha tathA saMgharSa kA kAla mAnA jAtA hai| aise saMkaTamaya samaya meM mehatA pRthvIrAja ke sabase bar3e putra mehatA agaracanda ne mevAr3a rAjya kI jo sevAeM kIM, ve advitIya haiN| agaracanda kI dUradarzitA, kAryakuzalatA tathA sainika guNoM se prabhAvita hokara mahArANA arisiMha ne ise mAMDalagar3ha (jilA bhIlavAr3A) jaise sAmarika mahattva ke kile kA kiledAra evaM usa jile kA hAkima niyukta kiyaa| isakI yogyatA ko dekhakara ise mahArANA ne apanA salAhakAra tathA tatpazcAt dIvAna ke pada para ArUr3ha kiyA aura bahuta bar3I jAgIra dekara sammAnita kiyaa| mevAr3a isa samaya marAThoM ke AkramaNoM se trasta tathA viSama Arthika sthiti se grasta thA / agaracanda ne apanI prazAsanika yogyatA va kUTanIti ke bAla para ina vikaTa paristhi 1 (a) vIra vinoda, dvitIya bhAga, pR0 650 / (ba) ojhA - rAjapUtAne kA itihAsa, dvitIya bhAga (udayapura). pR0 895 / 2 (a) rAjasamanda kI pahAr3I para isane AdinAtha kA vizAla jaina mandira banavAyA thaa| dayAlazAha ke kile ke nAma se vaha Aja bhI prasiddha hai / (ba) draSTavya - bar3odA ke pAsa chANI gA~va ke jinAlaya kA zilAlekha / (sa) jatI mAna ko bhI mahArANA rAjasiMha se isane kucha gA~va dAna meM dilavAye / draSTavya - zodha patrikA, varSa 19, aMka 2, pR0 26-35 para prakAzita merA lekha - guNamAla zAha devakaraNa rI' / ( a ) vahI, pR0 26-35 (ba) vIra vinoda, bhAga 2, pR0 1010 / 5 zodha patrikA, varSa 16, aMka 2, pR0 26-35 para prakAzita uparyukta lekha / 6 ozA rAjapUtAne kA itihAsa, dvitIya bhAga (udayapura), pR0 1314 / 3 4 21 prais 000000000000 000000000000 2000DCCCDD
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 mANa MINIL ...... SPREAKS CONTHURE tiyoM para bahuta kucha saphalatA prApta kii| mahArANA arisiMha kI mAdhavarAva sindhiyA ke sAtha ujjaina meM huI lar3AI meM agaracanda vIratApUrvaka lar3atA huA ghAyala huA evaM kaida kara liyA gyaa| bAda meM rUpAhelI ke ThAkura zivasiMha dvArA bheje gaye bAvariyoM ne use chur3avAyA / mAdhavarAva sindhiyA dvArA udayapura ko gherane ke samaya tathA TopalamagarI va gaMgAra kI lar3AiyoM meM bhI agaracanda mahArANA ke sAtha rahA / arisiMha kI mRtyu ke pazcAt mahArANA hamIrasiMha dvitIya (vi0 saM 1826-34) ke samaya mevAr3a kI vikaTa sthiti saMbhAlane meM yaha bar3avA agaracanda ke sAtha rhaa| mahArANA bhImasiMha (vi0 saM0 1834-85) ne ise pradhAna ke pada para niyukta kiyaa| ambAjI iMgaliyA ke pratinidhi gaNezapanta ke sAtha mevAr3a kI huI vibhinna lar3AiyoM meM bhI agaracanda ne bhAga liyaa| amaracanda dvArA mevAr3a ke mahArANAoM evaM lambe samaya taka mevAr3a rAjya ke lie kI gaI sevAoM se prasanna hokara uparyukta tInoM mahArANAoM ne samaya-samaya para agara canda ko vibhinna rukke pradAna kiye, unase evaM marAThoM, mevAr3a ke mahArANAoM evaM anya zAsakoM se hue usake patra vyavahAra se tathA 'mehatAoM kI tavArIkha' se agaracanda ke sainika va rAjanItika yogadAna aura mevAr3a rAjya kI rakSA hetu usakI kurbAnI kI puSTi hotI hai / somacanda gA~dhI mahArANA bhImasiMha (vi0 saM0 1834-85) kA zAsanakAla mevAr3a rAjya meM bhayaMkara uthala-puthala evaM arAjakatA ke kAla ke rUpa meM prasiddha hai / eka ora marAThoM ke AkramaNoM se mevAr3a trasta thA to dUsarI ora mevAr3a ke aneka sAmanta-saradAra mahArANA se bAgI ho gaye the| cUMDAvatoM evaM zaktAvatoM ke madhya bhI pArasparika vaimanasya carama sImA para pahu~ca gayA thaa| rAjya kArya meM cuDAvatoM kA prabhAvI dakhala thaa| salUmbara kA rAvata bhImasiMha, kurAbar3a kA rAvata arjunasiMha tathA AmeTa kA rAvata pratApasiMha mahArANA bhImasiMha ke pAsa rahakara rAjakAja dekhate the| ina viSama paristhitiyoM meM rAjakoSa bhI ekadama rikta thA / rAjya prabandha evaM anya sAdhAraNa kharca bhI karja lekara calAnA par3atA thA / vi0 saM0 1841 meM mahArANA ke janmotsava para rupayoM kI AvazyakatA huI / rAjamAtA ne uparyukta tInoM cUDAbata saradAroM se isakA prabandha karane ke lie kahA kintu inhoMne TAlamaTUla kI, phalasvarUpa rAjamAtA kAphI aprasanna huii| somacanda gAMdhI isa samaya janAnI Dyor3hI para niyukta thaa| anukUta sthiti dekhakara rAmapyArI ke mAdhyama se usane rAjamAtA ko kahalAyA ki agara use rAjya kA pradhAna banA diyA jAya to vaha janmotsava ke lie rupayoM kA prabandha kara sakatA hai| rAjamAtA ne usake prastAva ko svIkAra kara liyA aura use pradhAna banA diyaa| somacanda ne zaktAvata saradAroM se melajola bar3hAyA evaM rupayoM kA prabandha kara diyA / 5. pradhAna banate hI somacanda kA dAyitva bar3ha gayA / vaha atyanta yogya, nIti-nipuNa evaM kAryakuzala vyakti thA / sabase pahale usane mevAr3a ke saradAroM ke madhya vyApta ApasI vaimanasya ko samApta karane kA nizcaya kiyaa| kaI asantuSTa saradAroM ko khilaata va siropAva Adi bhejakara unheM prasanna karane kA prayAsa kiyA / koTA kA jhAlA jAlimasiMha usa samaya rAjasthAna kI rAjanIti meM sarvAdhika prabhAvazAlI thA, somacanda ne buddhimAnI se kAma lekara use apanI ora milA liyaa| bhINDara kA svAmI zaktAvata mohakamasiMha pichale bIsa varSoM se mevAr3a ke zAsakoM ke viruddha cala rahA thA, somacanda kI salAha para mahArANA svayaM bhINDara gaye, usa samaya jhAlA jAlimasiMha bhI pAMca hajAra kI phauja lekara bhINDara pahuMca gayA aura mohakamasiMha ko samajhAkara udayapura le Aye / mevAr3a ko zocanIya sthiti se ubArane ke lie AUTIL A RIY 1 zodha patrikA, varSa 18, aMka 2, pR081-82 / 2 ojhA-rAjapUtAne kA itihAsa, dvitIya bhAga, (udayapura), pR0 1314-15 / 3 ojhA-rAjapUtAne kA itihAsa, dvitIya bhAga (udayapura) pR0 683 / 4 vIra vinoda, bhAga 2, pR0 1706 / 5 ojhA--rAjapUtAne kA itihAsa, dvitIya bhAga (udayapura) pR0685 / 6 ojhA-rAjapUtAne kA itihAsa, dvitIya bhAga (udayapura), pR0 685 / 7 vIra vinoda, bhAga-do, pR0 1706 / MARO Amideaommenational TO Pivareta Personal use only www.janenbrary.org
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ mevAr3a rAjya kI rakSA meM jainiyoM kI bhUmikA | 121 000000000000 000000000000 somacanda dvArA kiye jA rahe ina prayAsoM se cUDAvata nArAja ho gaye kyoMki ina ghaTanAoM se unakA mevAr3a kI rAjanIti meM dakhala kama ho gayA thaa| marAThoM ke upadravoM ko rokane aura unake dvArA mevAr3a ke chIne gaye bhAga ko vApasa prApta karane ke lie somacanda ne eka yojanA banAI, kintu isakI pUrNa saphalatA ke lie cUDAvatoM kA sahayoga Avazyaka thA, ata: usane rAmapyArI ko bhejakara salUmbara se bhImasiMha ko udayapura bulvaayaa| idhara somacanda ne jayapura, jodhapura Adi ke mahArAjAoM ko marAThoM ke viruddha taiyAra kiyA / jayapura va jodhapura ke sammilita sahayoga se vi0 saM0 1844 kI lAlasoTa kI lar3AI meM marAThe parAjita ho gaye / isa avasara kA lAbha uThAkara somacanda ne mehatA mAladAsa kI adhyakSatA meM mevAr3a evaM koTA kI saMyukta senA marAThoM ke viruddha bhejI / isa taraha nimbAher3A, nikumbha, jIraNa, jAvada, rAmapurA Adi bhAgoM para punaH mevAr3a kA adhikAra ho gyaa| idhara somacanda kA dhyAna mevAr3a ke uddhAra meM vyasta thA to udhara mevAr3a kI rAjanIti meM zaktAvatoM kA prabhAva bar3ha jAne se cUDAvata, somacanda se andara hI andara nArAja the| Upara se be usake sAtha mitravat rahate the kintu antaHkaraNa se use mAra DAlane kA avasara dekha rahe the / vi0 saM0 1846 kI kArtika sudi 6 ko kurAvar3a kA rAvata arjunasiMha aura cAMvaDa kA rAvata saradArasiMha kisI kAraNavaza mahaloM meM gaye, somacanda usa samaya akelA thA, donoM ne bAta karane ke bahAne somacanda ke pAsa jAkara kaTAra ghoMpa kara usakI hatyA kara dii| isa prakAra aTala rAjabhakta, lokapriya, dUradarzI, nIti-nipuNa evaM mevAr3a rAjya kA saccA uddhAraka somacanda zahIda ho gyaa| bAda meM usake bhAI satIdAsa tathA zivadAsa gAMdhI ne apane bhAI kI hatyA kA badalA liyA / mehatA mAladAsa marAThoM ke viruddha mevAr3a kI senA kA netRtva karane ke sandarbha meM mehatA mAladAsa kA ullekha Upara A cukA hai| ise Dyor3hI vAle mehatA vaMza meM mehatA megharAja kI gyArahavIM pIr3hI meM eka kuzala yoddhA, vIra senApati evaM sAhasI puruSa ke rUpa meM mevAr3a ke itihAsa meM sadA smaraNa kiyA jaayegaa| mahArANA bhImasiMha ke rAjyakAla meM marAThoM ke AtaMka ko samApta karane ke lie pradhAna somacanda gAndhI ne jaba marAThoM para car3hAI karane kA nirNaya liyA to isa abhiyAna ke dUragAmI mahattva ko anubhava kara mevAr3a evaM koTA kI saMyukta senA kA senApatitva mehatA mAladAsa ko sauMpA gayA / udayapura se kUca kara yaha senA nimbAher3A, nikumbha, jIraNa Adi sthAnoM ko jItatI aura marAThoM ko parAsta karatI huI jAvada pahuMcI, jahA~ para nAnA sadAzivarAva ne pahale to isa saMyukta senA kA pratirodha kiyA kintu bAda meM kucha zartoM ke sAtha vaha jAvada chor3a kara calA gyaa| holkara rAjamAtA ahilyAbAI ko mevAr3a ke isa abhiyAna kA patA calA to usane tulAjI siMdhiyA evaM zrIbhAU ke adhIna pA~ca hajAra sainika jAvada kI ora bheje / nAnA sadAzivarAva ke sainika bhI ina sainikoM se A mile| mandasaura ke mArga se yaha sammilita senA mevAr3a kI ora bddh'ii| mehatA mAladAsa ke nirdezana meM bar3I sAdar3I kA rAjarANA sultAnasiMha, delavAr3e kA rAjarANA kalyANasiMha kAnor3a kA rAvata jAlimasiMha aura sanavAr3a kA bAbA daulatasiMha Adi rAjapUta yoddhA bhI mukAbalA karane ke lie Age bddh'e| vi0saM0 1844 ke mAgha mAha meM haDakyAkhAla ke pAsa bhISaNa bhiDanta huii| mAladAsa ne apanI senA sahita marAThoM ke sAtha ghamAsAna saMgharSa kiyA aura anta meM vIratApUrvaka lar3atA huA raNAMgaNa meM zahIda ho gyaa| mehatA mAladAsa ke isa HEEN AUTTOD MASTI 1 ojhA-rAjapUtAne kA itihAsa, dvitIya bhAga, (udayapura) pR0 686 / 2 vahI, pR0687| 3 vahI, pR0687 4 vIra vinoda, bhAga-2, pR0 1711 / 5 ojhA-rAjapUtAne kA itihAsa, dvitIya bhAga (udayapura) pR0 1011 / 6 zodha patrikA, varSa 23, aMka 1, pR0 65-66 / 7 ojhA-rAjapUtAne kA itihAsa, dvitIya bhAga (udayapura), pR0 187-88 / Si
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 parAkrama kI kathAe~ Aja bhI mevAr3a meM pracalita haiN| mAladAsa adamya yoddhA aura zreSTha senApati hI nahIM apitu yogya prazAsaka bhI thaa| samakAlIna kavi kizanA Ar3hA kRta 'bhIma vilAsa'2 tathA pIcholI evaM sIsAramA sthita suraha va zilAlekha meM mehatA mAladAsa ke kAryoM kA ullekha upalabdha hotA hai| mehatA rAmasiMha itihAsa prasiddha jAlasI mehatA kI vaMzaparamparA meM mehatA RSabhadAsa huA, mehatA rAmasiMha usI kA putra thaa| yaha apane samaya kA sarvAdhika prabhAvazAlI, kAryadakSa, svAmIbhakta, nItinipuNa, dUradarzI evaM buddhimAna thaa| isake inhIM guNoM se prasanna hokara mahArANA bhImasiMha ne vi0saM0 1875 zrAvaNAdi meM ASAr3ha sudI 3 ko badanaura paragane kA AraNA gA~va use jAgIra meM diyA / bhImasiMha ke kAla meM mevAr3a meM aMgrejoM kA hastakSepa Arambha ho gayA thA aura vi0saM0 1874 meM aMgrejoM ke / sAtha sandhi hone ke pazcAt to vahA~ dvedha zAsana kI sthiti paidA ho gaI, phalasvarUpa mevAr3a kI prajA parezAna ho gii| mevAr3a ke tatkAlIna poliTikala ejenTa kaptAna kaoNva ne isa parezAnI kA mUla kAraNa usa samaya ke pradhAna zivadayAla galUMDyA kI akuzala vyavasthA ko mAnA aura use isa pada se haTA kara vi0saM0 1885 ke bhAdrapada meM mehatA rAmasiMha ko mevAr3a rAjya kA pradhAna banA diyaa| rAmasiMha ne yogyatApUrvaka vyavasthA kI, jisake pariNAmasvarUpa mevAr3a kI Arthika sthiti kucha hI samaya meM sudhara gaI aura khirAja ke cAra lAkha rupaye evaM anya choTe-bar3e karja aMgrejoM ko cukA diye / rAmasiMha kI isa dakSatA se prasanna hokara mahArANA ne cAra gA~va kramaza: jayanagara, kakarola, daulatapurA aura baladarakhA use bakhzIsa meM diye / mahArANA javAnasiMha (vi0saM0 1885-65) ke samaya meM Arthika mAmaloM meM sandeha ke kAraNa kucha samaya ke lie ise pradhAna ke pada se haTA diyA, jisakA pariNAma yaha huA ki rAjya kI Arthika sthiti pahale se bhI adhika kharAba ho gaI, majabUra hokara ise puna: pradhAna banAyA gyaa| isane aMgreja sarakAra se likhA-par3hI karake karja ke do lAkha rupaye mApha karA diye aura car3hA huA khirAja bhI cukA diyaa| isa para isakI ImAnadArI kI kAphI prazaMsA huI aura mahArANA ne ise siropAva diyA, kintu rAmasiMha ke virodhI usake utkarSa ko sahana nahIM kara pA rahe the, ve mahArANA ke pAsa jAkara rAmasiMha ke viruddha kAna bharane lage / kaptAna kA~ba rAmasiMha kI yogyatA se kAphI prabhAvita thA, vaha jaba taka mevAr3a meM rahA, rAmasiMha pradhAna banA rahA lekina usake jAne ke bAda rAmasiMha ko istIphA dekara haTanA pdd'aa| mahArANA javAnasiMha kI vi0saM0 1865 meM mRtyu hone ke bAda unake uttarAdhikArI ke prazna para usa samaya ke pradhAna mehatA zerasiMha ko eka Sar3ayantra ke Aropa meM apane pada se haTanA par3A aura punaH use mevAr3a kA pradhAna banAyA gyaa| mahArANA bhImasiMha ke samaya se hI mahArANAoM evaM sAmanta saradAroM ke madhma chaTUMda va cAkarI ke sambandha meM vivAda cala rahA thA aura koI samajhautA nahIM ho pA rahA thA, rAmasiMha ne tatkAlIna poliTikala ejenTa raoNbinsana se eka nayA kaulanAmA vi0saM0 1896 meM taiyAra karA kara lAgU kraayaa| vi0saM0 1897 meM kheravAr3A meM bhIloM kI eka senA saMgaThita karane meM rAmasiMha ne kAphI udyoga kiyaa| isI varSa rAmasiMha kA putra bakhtAvarasiMha jaba bImAra huA to mahArANA saradArasiMha (vi0saM0 1865-66) usakI havelI para Aye evaM pUchatAcha kii| mahArANA sarUpasiMha (vi0saM0 1896-1918) bhI vi0saM0 1900 caitra vadI 2 ko rAmasiMha kI havelI para mehamAna hue, usakI mAnavRddhi kI, tAjIma dI tathA 'kAkAjI' kI upAdhi dekara use sammAnita kiyaa| itanA hote hue bhI vi0saM0 1601 meM usake virodhiyoM kI zikAyata para use pradhAna pada se pUnaH haTA diyA gayA aura 1903 meM to eka SaDayantra ke Aropa meM use mevAr3a chor3akara hI byAvara cale jAnA par3A / usake jAne ke bAda usakI jAyadAda jabta kara lI gaI tathA usake bAla MITHILITY DMATERI 1 TADa-enalsa eNDa enTikviTIja Apha rAjasthAna, pR0 350 / 2 bhIma vilAsa, chanda saM0 262-67, sAhitya saMsthAna, rA0vi0 udayapura kI hasta prati saM0 123 / 3 vIra vinoda, bhAga-2, pR0 1774-75 evaM 1777-78 / 4 udayapura sthita 'mAladAsa jI kI saharI' kA nAmakaraNa isI mAladAsa kI smRti meM rakhA gayA hai| 5 ojhA--rAjapUtAne kA itihAsa, dvitIya bhAga (udayapura) pR0 1324 / 6 vahI, pR0 1028 / MORRON TOBER & - Private P OS Wwwsanenbral yorg
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ mevAr3a rAjya kI rakSA meM jainiyoM kI bhUmikA | 123 000000000000 000000000000 baccoM ko bhI nikAla diyA gayA, yadyapi bIkAnera mahArAjA ne use apane yahA~ sasammAna Akara basane kA nimantraNa diyA, bAda meM mahArANA sarUpasiMha ne bhI sahI sthiti jJAta hone para punaH mevAr3a meM Ane kA bulAvA bhejA, kintu usake pahale hI usakI mRtyu ho gii| seTha jorAvaramala bApanA paTavA gotra ke seTha jorAvaramala bApanA ke pUrvajoM kA mUla nivAsasthAna jaisalamera thA / inake pitA gumAnacanda the, jinake pA~ca putra the, jorAvaramala caturtha putra thaa| mevAr3a rAjya ke zAsana-prabandha meM jorAvaramala yadyapi kisI pada para nahIM rahA, yaha zuddha rUpa se vyApArika pravRtti kA puruSa thA kintu karnala TADa kI salAha se mahArANA bhImasiMha ne ise jaba indaura se vi0saM0 1875 meM udayapura bulAyA evaM yahA~ dukAna kholane kI svIkRti dI to usake pazcAt isake kAryoM se mevAr3a kI rakSA meM pUrNa yoga milaa| isakI dukAna se rAjya kA sArA kharca jAtA thA tathA rAjya kI Aya isake yahA~ Akara jamA hotI thii| dukAna kholane ke bAda isane naye kher3e basAe, kisAnoM ko Arthika sahAyatA pradAna kI evaM coroM va luTeroM ko rAjya se daNDa dilAkara mevAr3a meM zAMti va vyavasthA kAyama rakhane meM pUrNa sahayoga diyA / jorAvaramala kI ina sevAoM se prasanna hokara vi0 saM0 1883 kI jyeSTha sudI 1 ko mahArANA ne isako pAlakI va char3I kA sammAna diyA, badanora paragane kA pArasolI gA~va meMTa meM diyA evaM 'seTha' kI upAdhi pradAna kii| yaha dhanADhya hI nahIM apitu rAjanItijJa bhI thaa| tatkAlIna mevAr3a meM pradhAna se bhI adhika sammAna seTha jorAvaramala bApanA kA thaa| koThArI kesarIsiMha buddhi-cAturya evaM nIti-nipuNatA meM pravINa koThArI kesarIsiMha sarvaprathama vi0saM0 1602 meM mahArANA sarUpasiMha ke samaya meM 'rAvalI dukAna' kAyama hone para usakA hAkima niyukta huaa| isakI kAryadakSatA va caturatA se prasanna hokara vi0saM0 1608 meM mahakamA 'dANa' kA ise hAkima banAyA gayA aura mahArANAoM ke iSTadeva ekaliMgajI ke mandira kA sArA prabandha bhI ise supurda kiyA gayA / 2 kucha samaya pazcAt ise mahArANA kA vyaktigata salAhakAra bhI niyukta kiyaa| vi0saM0 1616 meM ise netAvala gA~va jAgIra meM pradAna kiyA, isakI havelI para mehamAna hokara mahArANA ne isakA sammAna bar3hAyA, mehatA gokulacanda ke sthAna para ise mevAr3a kA pradhAna banAyA, borAva gA~va bheMTa meM diyA aura pairoM meM pahanane ke sone ke tor3e pradAna kiye / / mahArANA zambhUsiMha (vi0saM0 1618-31) jaba taka nAbAliga thA, usa sthiti meM kAyama rIjensI kaunsila kA yaha bhI eka sadasya thaa| spaSTa vaktA evaM svAmIbhakta hone ke kAraNa isa kaunsila ke sadasya rahate hue isameM kisI bhI saradAra yA sAmanta ko kisI jAgIra para galata adhikAra nahIM karane diyaa| yaha tatkAlIna poliTikala ejenTa ko sahI salAha dekara zAsana sudhAra meM bhI ruci letA thaa| vi0saM0 1925 meM akAla par3ane para isane pUre rAjya meM anAja kA vyavasthita prabandha kiyaa| mahArANA ne vibhinna vibhAgoM kI vyavasthA va dekharekha kA jimmA bhI ise sauMpa rakhA thaa| isakA dattaka putra koThArI balavantasiMha ko bhI mahArANA sajjanasiMha ne vi0saM0 1938 meM devasthAna kA hAkima niyukta kiyaa| mahArANA phatahasiMha ne vi0saM0 1945 meM ise mahadrAjasabhA kA sadasya banAyA aura sone kA laMgara pradAna kiyaa| mevAr3a rAjya kI rakSA meM upayukta pramukha jaina vibhUtiyoM ke atirikta aneka anya mahApuruSoM ne bhI apane jIvana kA utsarga kiyA hai, yahA~ saba kA ullekha karanA sambhava nahIM hai, kintu uparilikhita varNana se hI spaSTa hai ki jainiyoM ne nispRha hokara kisa taraha mAtRbhUmi va apane rAjya kI anupama ba alaukika sevA kara jaina jAti ko gauravAnvita kiyA / 1 ojhA-rAjapUtAne kA itihAsa, dvitIya bhAga (udayapura) pR0 1331-33 / 2 ekaliMgajI ke mandira kA kAma samhAlane ke bAda jainadharmAnuyAyI hote hue bhI kesarIsiMha va usake uttarAdhikArI ne ekaliMgajI ko apanA iSTa deva mAnanA Arambha kiyaa| Jlaka ....- --.'.S INE