Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ manuSyatva : bar3hate hue hoza kI dhArA sattAisavAM pravacana 505
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturaMgIya-sUtra cattAri paramaMgANi, TullahANIha jNtunno| mANusattaM suI saddhA, saMjamammi ya viiriyN|| kammANaM tu pahANae, ANupuvI kyAI u| jIvA sohimaNuppattA, Ayayanri mnnussyN|| mANusattammi AyAo, jo dhammaM socca sddhe| tavassI vIriyaM larbu , saMbuDe nidbhuNe ryN|| saMsAra meM jIvoM ko ina cAra zreSTha aMgoM kA prApta honA bar3A durlabha hai-manuSyatva, dharma-zravaNa, zraddhA aura saMyama ke lie puruSArtha / saMsAra meM paribhramaNa karate-karate jaba kabhI bahuta kAla meM pApa karmoM kA vega kSINa hotA hai aura usake phalasvarUpa aMtarAtmA kramazaH zuddhi ko prApta karatA hai, taba kahIM manuSya kA janma milatA hai| yathArtha meM manuSya janma use hI prApta haA jo saddharma kA zravaNa kara usa para zraddhA lAtA hai aura tadanusAra puruSArtha kara Asrava rahita ho aMtarAtmA para se samasta karma-raja ko jhAr3akara pheMka detA hai| 506
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ pahale eka do prshn| ___ eka mitra ne pUchA hai- 'kahIM Apane kahA thA, koI bhI bAta, ApakA ciMtana aura buddhi se tAla-mela na baiTha sake to nahIM mAnanA, chor3a denaa| bAta cAhe kRSNa kI ho yA kisI kI bhI ho, yA merI ho|' ___ ApakI bahuta-sI bAteM prItikara, zreSThatara mAlUma hotI haiN| unase jIvana meM parivartana karane kA yathAzakti prayatna bhI karatA hUM, lekina ziSya-bhAva saMpUrNatayA grahaNa karane kI merI kSamatA nahIM hai| maiM ApakI sUcanAoM se phAyadA uThA rahA huuN| agara merI kucha pragati huI to kisI dina koI prArthanA lekara, agara ziSya-bhAva se rahita maiM Apake samakSa upasthita ho jAUM to Apa merI sahAyatA kareMge yA nahIM? satayuga meM kRSNa ne kahA thA, 'mAmekaM zaraNaM braja', saba chor3a kara merI zaraNa meM A jA, isa yuga meM aisA koI kahe to kahAM taka kAryakSama aura ucita hogA? isa saMbaMdha meM do cAra bAteM samajha lenI sAdhakoM ke lie upayogI haiN| pahalI bAta to yaha, aba bhI maiM yahI kahatA hUM ki jo bAta ApakI buddhi ko ucita mAlUma par3e, Apake viveka se tAla-mela khAye, use hI svIkAra karanA / jo na tAla-mela khAye use chor3a denA, pheMka denA / guru kI talAza meM bhI yaha bAta lAgU hai, lekina talAza ke bAda yaha bAta lAgU nahIM hai| saba taraha se viveka kI koziza karanA, saba taraha se buddhi kA upayoga karanA, socnaa-smjhnaa| lekina jaba koI garu vivekapUrNa rUpa se tAla-mela khA jAye aura ApakI buddhi kahane lage ki mila gayI vaha jagaha, jahAM saba chor3A jA sakatA hai, phira vahAM rukanA mt| phira chor3a denaa| lekina agara koI yaha socatA ho ki eka bAra kisI ke prati ziSya-bhAva lene para phira iMca-iMca apanI buddhi ko bIca meM lAnA hI hai, to usakI koI bhI gati na ho paayegii| usakI hAlata vaisI ho jAyegI jaise choTe bacce Ama kI goI ko jamIna meM gAr3a dete haiM, phira ghar3I-ghar3I jAkara dekhate haiM ki abhI taka aMkura phUTA yA nhiiN| khodate haiM, nikAlate kabhI bhI aMkara phaTegA nhiiN| phira jaba goI ko gADa diyA, to phira thoDA dhairya aura pratIkSA rakhanI hogii| phira bAra-bAra ukhAr3a kara dekhane se koI bhI gati aura koI aMkuraNa nahIM hogaa| ___ to kRSNa ne bhI jaba kahA hai, 'mAmekaM zaraNaM braja', to usakA matalaba yaha nahIM hai ki tU binA soce-samajhe kisI ke bhI caraNoM meM sira rakha denaa| saba soca-samajha, sArI buddhi kA upayoga kara lenaa| lekina jaba terI buddhi aura terA viveka kahe ki ThIka A gayI vaha 507
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra-vANI bhAga : 1 jagaha, jahAM sira jhukAyA jA sakatA hai, to phira sira jhukA denA / __ ina donoM bAtoM meM koI virodha nahIM hai| ina donoM bAtoM meM virodha dikhAyI par3atA hai, virodha nahIM hai| aura arjuna ne bhI aise hI sira nahIM jhukA diyA, nahIM to yaha sArI gItA paidA nahIM hotii| usane kRSNa kI saba taraha parIkSA kara lI, saba taraha, ciMtana, manana, prazna, jijJAsA kara lii| saba taraha ke prazna pUcha DAle, jo bhI pUchA jA sakatA thA, pacha liyaa| tabhI vaha unake caraNoM meM jhakA hai| lekina agara koI kahe ki yaha jArI hI rakhanI hai khoja, to phira jijJAsA taka hI bAta rukI rahegI aura yAtrA kabhI zurU na hogii| yAtrA zurU karane kA artha hI yaha hai ki jijJAsA pUrI huii| aba hama koI nirNaya lete haiM aura yAtrA zurU karate haiN| nahIM to yAtrA kabhI bhI nahIM ho sktii| ___ to, eka to dArzanika kA jagata hai, vahAM Apa jIvana bhara jijJAsA jArI rakha sakate haiN| dhArmika kA jagata bhinna hai, vahAM jijJAsA kI jagaha hai, lekina praathmik| aura jaba jijJAsA pUrI ho jAtI hai to yAtrA zurU hotI hai| dArzanika kabhI yAtrA para nahIM nikalatA, socatA hI rahatA hai| ___ dhArmika bhI socatA hai, lekina yAtrA para nikalane ke lie hI socatA hai| aura agara yAtrA para eka-eka kadama karake socate hI cale jAnA hai to yAtrA kabhI bhI nahIM ho paayegii| nirNaya ke pahale ciMtana, nirNaya ke bAda samarpaNa / __ina mitroM ne pUchA hai ki guru-pada kI ApakI paribhASA bar3I adabhuta aura hRdayaMgama pratIta huI, lekina ziSya-bhAva saMpUrNatayA grahaNa karane kI merI kSamatA nahIM hai| saMpUrNatayA, kisa bAta ko grahaNa karane kI kSamatA kisameM hai? AdamI kA mana to baMTA huA hai, isalie hama sirpha eka svara ko mAna kara jIte haiN| saMpUrNa svara to hamAre bhItara abhI paidA nahIM ho sktaa| vaha to hogA hI taba, jaba hamAre bhItara sAre mana ke khaMDa nAyeM aura eka cetanA kA janma ho| vaha cetanA abhI vahAM hai nahIM, isalie Apa saMpUrNatayA koI bhI nirNaya nahIM le skte| Apa jo bhI nirNaya lete haiM, vaha pratizata nirNaya hotA hai| Apa taya karate haiM, isa strI se vivAha karatA hUM, yaha saMpUrNatayA hai? sau pratizata hai? sattara pratizata hogA, sATha pratizata hogA, nabbe pratizata hogaa| lekina dasa pratizata hissA abhI bhI kahatA hai ki mata karo, patA nahIM, kyA sthiti bne| Apa jaba bhI koI nirNaya lete haiM. tabhI ApakA parA mana to sAtha nahIM ho sakatA kyoMki parA mana jaisI koI cIja hI Apake pAsa nahIM hai| ApakA mana baMTA huA hI hogaa| mana sadA hI baMTA huA hai| mana khaMDa-khaMDa hai| isalie buddhimAna AdamI isakI pratIkSA nahIM karatA ki jaba merA saMpUrNa mana rAjI hogA taba maiM kucha kruuNgaa| hAM, buddhimAna AdamI itanI jarUra phikra karatA hai ki jisa saMbaMdha meM merA mana adhika pratizata rAjI hai, vaha maiM kruuNgaa| magara maiMne idhara anubhava kiyA ki aneka loga yaha soca kara ki abhI pUrA mana taiyAra nahIM hai, alpamatIya mana ke sAtha nirNaya kara lete haiN| nirNaya karanA hI par3egA, binA nirNaya ke rahanA asaMbhava hai| eka bAta taya hai, Apa nirNaya kareMge hI cAhe niSedha, cAhe vidhey|| ___eka AdamI mere pAsa AyA aura unhoMne kahA ki merA sATha-sattara pratizata mana to saMnyAsa kA hai, lekina tIsa-cAlIsa pratizata mana saMnyAsa kA nahIM hai| to abhI maiM rukatA huuN| jaba merA mana pUrA ho jAyegA taba maiM nirNaya kruuNgaa| maiMne unase kahA-nirNaya to tuma kara hI rahe ho, rukane kA kara rahe ho| aura rukane ke bAbata tIsa-cAlIsa pratizata mana hai, aura lene ke bAbata sATha-sattara pratizata mana hai| to tama nirNaya alpamata ke pakSa meM le rahe ho| hAlAMki unakA yahI khayAla thA ki maiM abhI nirNaya lene se ruka rahA hN| Apa nirNaya lene se to ruka hI nahIM skte| nirNaya to lenA hI pdd'egaa| usameM koI svataMtratA nahIM hai| hAM, Apa isa tarapha yA usa 508
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ manuSyatva : bar3hate hue hoza kI dhArA tarapha nirNaya le sakate haiN| ___ jaba eka AdamI nirNaya letA hai ki abhI maiM saMnyAsa nahIM le rahA hUM to vaha socatA hai maiMne nirNaya abhI nahIM liyA hai| nirNaya to le liyaa| yaha na lenA, nirNaya hai| aura na lene ke lie tIsa-cAlIsa pratizata mana thA aura lene ke lie sATha-sattara pratizata mana thaa| isa nirNaya ko maiM buddhimAnIpUrNa nahIM khuuNgaa| phira eka aura maje kI bAta hai ki jisake pakSa meM Apa nirNaya lete haiM usakI zakti bar3hane lagatI hai| kyoMki nirNaya samarthana hai| agara Apa tIsa pratizata mana ke pakSa meM nirNaya lete haiM ki abhI saMnyAsa nahIM lUMgA to yaha nirNaya tIsa pratizata ko kala sATha pratizata kara degaa| aura jo Aja sATha pratizata mAlUma par3a rahA thA vaha kala tIsa pratizata ho jaayegaa| to dhyAna rakhanA, jaba saMnyAsa lene kA sattara pratizata mana ho rahA thA, taba Apane nahIM liyA, to jaba tIsa pratizata hI mana raha jAyegA, taba Apa kaise leNge| aura eka bAta taya hai ki sau pratizata mana Apake pAsa hai nhiiN| agara hotA taba to nirNaya lene kI koI jarUrata bhI nhiiN| ___ sau pratizata mana kA matalaba hai ki eka svara Apake bhItara paidA ho gayA hai| vaha to aMtima ghar3I meM paidA hotA hai, jaba samAdhi ko koI upalabdha hotA hai| samAdhi ke pahale AdamI ke pAsa sau pratizata nirNaya nahIM hotaa| choTI bAta ho yA bar3I, Aja sinemA dekhanA hai yA nahIM, isameM bhI, aura paramAtmA ke nikaTa jAnA hai yA nahIM, isameM bhI, Apake pAsa hamezA baMTA huA mana hotA hai| / dUsarI bAta-nirNaya Apako lenA hI pdd'egaa| ina mitra ne kahA hai, saMpUrNatayA ziSya-bhAva grahaNa karane kI merI kSamatA nahIM hai, lekina saMpUrNatayA ziSya-bhAva se bacane kI kSamatA hai? agara saMpUrNatayA kA hI mAmalA hai to saMpUrNatayA ziSya-bhAva se bacane kI kSamatA hai? vaha bhI nahIM hai| kyoMki vaha kahate haiM, kisI dina maiM Apake pAsa AUM prArthanA lekara, koI prazna lekara, to Apa merI sahAyatA kareMge? dUsare se sahAyatA mAMgane kI bAta hI batAtI hai ki saMpUrNa bhAva se ziSya se bacanA bhI AsAna nahIM hai, saMbhava nahIM hai| para nirNaya Apa le hI rahe haiN| yaha nirNaya ziSyatva ke pakSa meM na lekara ziSyatva ke viparIta le rahe haiM; kyoM? kyoMki ziSyatva ke pakSa meM ahaMkAra ko rasa nahIM hai| ahaMkAra ko kaThinAI hai| ziSyatva ke viparIta ahaMkAra ko rasa hai| una mitra se maiM kahanA cAhUMgA, aura sabhI se, Apa ziSya-bhAva se AyeM, mitra-bhAva se AyeM, guru-bhAva se AyeM, maiM ApakI sahAyatA kana Apa usa sahAyatA ko le nahIM paayeNge| eka bartana nadI se kahe ki maiM Dhakkana baMda tere bhItara AUM to pAnI tU degI yA nahIM? to nadI kahegI, pAnI maiM de hI rahI haiM, tama Dhakkana baMda karake Ao yA khalA karake aao| lekina nadI kA denA hI kAphI nahIM hai, pAtra ko lenA bhI pdd'egaa| ziSyatva kA matalaba kula itanA hI hai ki pAtra lene ko AyA hai| utanI taiyArI hai sIkhane kii| aura to koI artha nahIM hai ziSyatva kaa| ___ bhASA bar3I dikkata meM DAla detI hai| bhASA meM aisA lagatA hai, ThIka savAla hai| agara maiM binA ziSya-bhAva lie Apake pAsa AUM, binA ziSya-bhAva lie Apake pAsa A kaise sakate haiM? pAsa Ane kA matalaba hI ziSya-bhAva hogaa| phijIkalI, zarIra se pAsa A jAyeMge, lekina aMtasa se pAsa nahIM A paayeNge| aura binA ziSya-bhAva lie Ane kA artha hai ki sIkhane kI taiyArI merI nahIM hai, phira bhI Apa mujhe sikhAyeMge yA nahIM? maiM khulA nahIM rahUMgA, phira bhI Apa mere Upara varSA kareMge yA nahIM? __ varSA kyA karegI? pAtra agara baMda ho, ulaTA ho| buddha ne kahA hai, kucha pAtra varSA meM bhI khAlI raha jAte haiM, kyoMki ve ulaTe jamIna para rakhe hote haiN| varSA kyA karegI? jhIleM bhara jAyeMgI, choTA-sA pAtra khAlI raha jaayegaa| zAyada pAtra yahI socegA ki varSA pakSapAtapUrNa hai, mujhe nahIM bhara rahI hai| lekina ulaTe pAtra ko bharanA varSA ke bhI sAmarthya ke bAhara hai| Aja taka koI guru ulaTe pAtra meM kucha bhI nahIM DAla sakA hai| vaha saMbhava nahIM hai| vaha niyama ke bAhara hai| ulaTe pAtra kA matalaba 509
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra-vANI bhAga : 1 hI yaha hai ki ApakI taiyArI parI hai ki na DAlane deNge| ___ ApakI icchA ke viparIta kucha bhI nahIM DAlA jA sakatA hai, aura ucita bhI hai ki ApakI icchA ke viparIta kucha bhI na DAlA jA sake, anyathA ApakI svataMtratA naSTa ho jaayegii| agara ApakI icchA ke viparIta kucha DAlA jA sake to AdamI phira gulAma hogaa| ApakI svecchA Apako kholatI hai| ApakI vinamratA Apake pAtra ko sIdhA rakhatI hai| ApakA ziSya-bhAva, ApakI sIkhane kI AkAMkSA, Apake grahaNa bhAva ko bar3hAtI hai| sahAyatA to maiM karUMgA hI, lekina sahAyatA hogI ki nahIM, yaha nahIM kahA jA sktaa| sahAyatA pahuMcegI yA nahIM pahuMcegI, yaha nahIM kahA jA sktaa| sUraja to nikalegA hI, lekina ApakI AMkheM baMda hoMgI to sUraja ApakI AMkhoM ko khola nahIM sktaa| AMkheM khulI hoMgI to prakAza mila jAyegA, AMkheM baMda hoMgI to prakAza baMda raha jaayegaa| ___ ina mitra ko agara hama aisA kaheM to ThIka hogaa| vaha sUraja se kahe ki agara maiM baMda AMkheM tumhAre pAsa AUM to mujhe prakAza doge ki nahIM? saraja kahegA, prakAza to diyA hI jA rahA hai, merA honA hI prakAza kA denA hai| usa saMbaMdha meM koI zarta nahIM hai| lekina agara tumhArI AMkheM baMda hoMgI to prakAza tuma taka pahuMcegA nhiiN| prakAza AMkha ke dvAra para Akara ruka jaayegaa| sahAyatA bAhara par3I raha jaayegii| vaha bhItara taka kaise pahuMcegI? bhItara taka pahuMcane kI jo grahaNazIlatA hai, usI kA nAma ziSyatva hai| una mitra ne pUchA hai ki kRSNa ne kahA thA kabhI, 'mAmekaM zaraNaM brj| Aja koI kahegA to kAryakSama hogA ki nahIM?' jinheM sIkhane kI abhIpsA hai, unheM sadA hI kAryakSama hogA, aura jinheM sIkhane kI kSamatA nahIM hai, unheM kabhI bhI kAryakSama nahIM hogaa| usa dina bhI kRSNa arjuna se kaha sake, duryodhana se kahane kA koI upAya nahIM thaa| usa dina bhii| __ satayuga aura kaliyuga yuga nahIM haiM, ApakI marjI kA nAma hai| Apa abhI satayuga meM ho sakate haiM, duryodhana taba bhI kaliyuga meM thaa| vyakti kI apanI vRttiyoM ke nAma haiN| ___ agara sIkhane kI kSamatA hai to kRSNa kA vAkya Aja bhI arthapUrNa hai| nahIM hai kSamatA to usa dina bhI arthapUrNa nahIM thaa| sIkhane kI kSamatA bar3I kaThina bAta hai| sIkhane kA hamArA mana nahIM hotaa| ahaMkAra ko bar3I coTa lagatI hai| kala eka mitra do videzI mitroM ko sAtha lekara mere pAsa A gaye the, pati patnI the donoN| aura donoM IsAI dharma ke pracAraka haiN| Ate hI una mitroM ne kahA ki AI bilIva ina da TU goNdd| merA sacce Izvara meM vizvAsa hai| maiMne unase pUchA ki koI jhuThA Izvara bhI hotA hai? Izvara meM vizvAsa hai, itanA hI kahanA kAphI hai, saccA aura kyoM? hara vAkya ke sAtha ve bolate the, AI bilIva ina disa, vAkya hI zurU hotA thA, AI bilIva ina disa, merA isameM vizvAsa hai| maiMne unase pUchA ki jaba AdamI jAnatA hai to vizvAsa kI bhASA nahIM boltaa| koI nahIM kahatA ki sUraja meM merA vizvAsa hai| aMdhe kaha sakate haiN| __ ajJAna vizvAsa kI bhASA bolatA hai| vizvAsa kI bhASA AsthA kI bhASA nahIM hai| AsthA bolI nahIM jAtI, AsthA kI sugaMdha hotI hai jo bolA jAtA hai, usameM se AsthA jhalakatI hai| AsthA ko sIdhA nahIM bolanA pdd'taa| __to maiMne unase kahA ki hara vAkya meM yaha kahanA ki merA vizvAsa hai, batAtA hai ki bhItara gaharA avizvAsa hai| isameM se kisI bhI cIja kA Apako koI patA nahIM hai| phira ve cauMka gye| taba unhoMne apane daravAje baMda kara lie| phira unhoMne majhe sananA baMda kara diyaa| khatarA hai| phira ve jora-jora se bolane lage, tAki maiM jo bola rahA hUM, vaha unheM sunAyI hI na pdd'e| maiM bolatA thA, taba bhI ve bola rahe haiN| phira ve anargala bolane lge| kyoMki jaba dvAra koI baMda kara letA hai to saMgatiyAM kho jAtI haiN| phira to bar3I majedAra bAteM huiiN| ve kahane lage, Izvara prema hai| maiMne unase pUchA, phira ghRNA kauna hai? to ve kahane lage, zaitAna hai| maiMne pUchA zaitAna ko kisane 510
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ manuSyatva : bar3hate hue hoza kI dhArA banAyA? unhoMne kahA, Izvara ne| to phira maiMne kahA, saccA pApI kauna hai? zaitAna ghRNA banAtA hai, Izvara zaitAna ko banAtA hai| phira asalI, kalpita, asalI upadravI, kauna hai| phira to Izvara hI phNsegaa| aura agara Izvara hI zaitAna ko banAtA hai to tuma kauna ho zaitAna aura jA kaise pAoge? magara nahIM, phira to unhoMne sananA-samajhanA bilakala baMda kara diyaa| unhoMne hoza hI kho diyaa| __ hama apane mana ko bilakula baMda kara le sakate haiN| aura jina logoM ko vahama ho jAtA hai ki ve jAnate haiN-vhm| unake mana baMda ho jAte haiN| ziSya-bhAva kA artha hai, ajJAnI ke bhAva se aanaa| ziSya-bhAva kA artha hai, maiM nahIM jAnatA hUM aura isalie sIkhane A rahA huuN| mitra-bhAva kA artha hai ki hama bhI jAnate haiM, tuma bhI jAnate ho, thor3A lena-dena hogaa| guru-bhAva kA artha hai, tuma nahIM jAnate ho, maiM jAnatA hUM, maiM sikhAne A rahA huuN| ___ ahaMkAra ko bar3I kaThinAI hotI hai sIkhane meN| sIkhanA bar3A aprItikara mAlUma par3atA hai| isalie kRSNa kA vacana aisA lagegA ki isa yuga ke lie nahIM hai| lekina yuga kI kyoM ciMtA karate haiM? asala meM mere lie nahIM, aisA lagatA hogaa| isalie yuga kI bAta uThatI hai| mere lie nhiiN| lekina, agara mere lie nahIM hai to phira majhe dasare se sIkhane kI bAta hI choDa denI caahie| do hI upAya haiM, sIkhanA ho to ziSya-bhAva se hI sIkhA jA sakatA hai| na sIkhanA ho to phira sIkhane kI bAta hI chor3a denI caahie| do meM se koI eka vikalpa hai, yA to maiM sIkhUgA hI nahIM, ThIka hai, apane ajJAna se rAjI huuN| apane ajJAna se rAjI rhuuNgaa| koziza karatA rahUMgA apanI, kucha ho jAyegA to ho jAyegA, nahIM hogA, to nahIM hogA lekina dUsare ke pAsa sIkhane nahIM jaauuNgaa| yaha bhI AnesTa hai, yaha bhI bAta ImAnadArI kI hai| yA jaba dUsare ke pAsa sIkhane jAUMgA to phira sIkhane kA pUrA bhAva lekara jaauuNgaa| yaha bhI bAta ImAnadArI kI hai| lekina, hamAre yuga kI koI khUbI hai kaliyuga kI, to vaha hai beiimaanii| beImAnI kA matalaba yaha hai ki hama donoM nAva para paira rkheNge| mujhe eka mitra bAra-bAra patra likhate haiM ki mujhe Apase saMnyAsa lenA hai, lekina Apako maiM guru nahIM banA sktaa| __to phira mujhase saMnyAsa kyoM lenA hai? guru banAne meM kyA takalIpha A rahI hai? aura agara takalIpha A rahI hai to saMnyAsa lenA kyoM? khuda ko hI saMnyAsa de denA caahie| kisI se kyoM lenA? kauna rokegA tumheM? de do apane ko sNnyaas| lekina taba bhItara kA bhI dikhAyI paDatA hai, ajJAna bhI dikhAI paDatA hai, to usake bharane ke lie kisI se sIkhanA bhI hai, aura yaha bhI svIkAra nahIM karanA hai ki kisI se sIkhA hai| koI harjA nahIM hai| svIkRti kA koI guru ko moha nahIM hotA ki Apa svIkAra kareM ki usase sIkhA hai| lekina svIkRti kI jisakI taiyArI nahIM hai vaha sIkha hI nahIM paataa| ar3acana vahAM hai| isalie kRSNamUrti kA AkarSaNa bahuta kImatI ho gayA, kyoMki hamArI beImAnI ke bar3e anukUla haiN| kRSNamUrti ke AkarSaNa kA kula kAraNa itanA hai ki hamArI beImAnI ke anukUla haiN| kRSNamUrti kahate haiM, maiM tumhArA guru nahIM, maiM tumheM sikhAtA nhiiN| yaha bhI kahate haiM ki maiM jo bola rahA hUM, vaha koI zikSA nahIM hai, saMvAda hai| tuma sunane vAle, maiM bolane vAlA, aisA nahIM hai, eka saMvAda hai hama donoM kaa| to kRSNamUrti ko loga cAlIsa sAla se suna rahe haiN| unakI khopar3I meM kRSNamUrti ke zabda bhara gaye haiN| ve bilakula grAmophona rikArDa ho gaye haiN| ve vahI doharAte haiM, jo kRSNamUrti kahate haiN| sIkhe cale jA rahe haiM unase, phira bhI yaha nahIM kahate ki hamane unase kucha sIkhA hai| eka devI unase bahuta kucha sIkha kara bolatI rahatI haiN| bahuta majedAra ghaTanA ghaTI hai| una devI ko kRSNamUrti ke hI mAnane vAle loga yoropa-amarIkA le gye| unake hI mAnane vAle logoM ne unakI choTI goSThiyAM rkhiiN| ve loga bar3e hairAna hue, kyoMki vaha devI bilakula grAmophona rikArDa haiN| vaha vahI 511
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra-vANI bhAga : 1 bola rahI haiM jo kRSNamUrti bolate haiN| lekina koI kitanA hI grAmophona rikArDa ho jAye, kArbana kApI ho hotA hai| orijanala to ho nahIM sakatA, koI upAya nahIM hai| to jina mitroM ne sunA, unhoMne kahA ki Apa ThIka kRSNamUrti kI hI bAta kaha rahI haiM, Apa unakA hI pracAra kara rahI haiM, to unako bar3A dukha huaa| unhoMne kahA, maiM unakA pracAra nahIM kara rahI hUM, yaha to merA anubhava hai| una mitroM ne kahA, isameM eka zabda ApakA nahIM hai, yaha ApakA anubhava kaisA! cukatA udhAra hai| ___ to una devI ne bar3I kuzalatA kii| vaha kRSNamUrti ke pAsa gyiiN| una devI ne hI mujhe saba batAyA hai| kRSNamUrti ke pAsa gayIM aura kRSNamUrti se unhoMne kahA, ki Apa kahie, loga kahate haiM ki jo bhI maiM bola rahI hUM vaha maiM Apase sIkha kara bola rahI huuN| aura maiM to apane bhItarI anubhava se bola rahI huuN| to Apa mujhe batAie ki maiM ApakI bAta bola rahI hUM ki apane bhItarI anubhava se bola rahI hUM? to kRSNamUrti jaisA vinamra AdamI kyA kahegA? kRSNamUrti ne kahA ki bilakula ThIka hai| agara tumheM lagatA hai, tumhAre anubhava se bola rahI ho to bilakala ThIka hai| yaha sarTiphikeTa ho gyaa| aba vaha devI kahatI phiratI haiM ki kRSNamUrti ne khuda kahA hai ki tuma apane anubhava se bola rahI ho| tumhAre anubhava ke lie bhI kRSNamUrti ke sarTiphikeTa kI jarUrata hai, tabhI vaha pramANika hotA hai| zabda kRSNamUrti ke, pramANa-patra, kRSNamUrti kA, aura itanI vinamratA bhI nahIM kahane kI ki maiMne tumase kucha sIkhA hai| yaha hai hamArI beiimaanii| lekina maiM Apase kahatA hUM ki cAlIsa sAla nahIM pacAsa sAla kRSNamUrti ko koI sunatA rahe, jo ziSya-bhAva se sunane nahIM gayA hai vaha kucha bhI sIkha nahIM paayegaa| zabda sIkha legaa| usake aMtasa meM koI krAMti ghaTita nahIM hogii| kyoMki jisake aMtasa meM abhI itanI vinamratA bhI nahIM hai ki jisase sIkhA ho usake caraNoM meM sira rakha sake, caraNoM meM sira rakhane kI bAta dUra hai, jo itanA kaha sake ki maiMne kisI se sIkhA hai| itanA bhI jisakA vinamra bhAva nahIM hai, usake bhItara koI krAMti nahIM ho sktii| usake cAroM tarapha patthara kI dIvAra khar3I hai ahaMkAra kii| bhItara taka koI kiraNa pahuMca nahIM sktii| hAM, zabda ho sakate haiM jo dIvAra para TaMka jAyeMge, khuda jAyeMge patthara para, lekina unase koI hRdaya rUpAMtarita nahIM hotaa| yaha bar3e maje kI bAta hai, yaha to ucita hai ki guru kahe ki maiM tumhArA guru nhiiN| yaha ucita nahIM hai ki ziSya kahe, maiM tumhArA ziSya nhiiN| kyoM? ... kyoMki ina donoM ke bIca aucitya kA eka hI kAraNa hai| agara guru kahe, maiM tumhArA guru hUM to yaha bhI ahaMkAra kI bhASA hai| aura ziSya agara kahe ki maiM tumhArA ziSya nahIM to yaha bhI ahaMkAra kI bhASA hai| gaharA tAla-mela to vahAM khar3A hotA hai, jahAM guru kahatA hai, maiM kaisA guru ! aura jahAM ziSya kahatA hai, maiM ziSya huuN| vahAM milana hotA hai| lekina hama haiM beImAna / jaba guru kahatA hai, maiM tumhArA guru nahIM, taba vaha itanA hI kaha rahA hai ki merA ahaMkAra tumhAre Upara rakhane kI koI bhI jarUrata nahIM hai| hama bar3e prasanna hote haiN| taba hama kahate haiM, bilakula ThIka, jaba tuma hI guru nahIM ho, to hama kaise ziSya! bAta hI khatma ho gyii| hama yA to aise garu ko mAnate haiM jo cillAkara hamArI chAtI para khaDe hokara kahe ki maiM tamhArA garu hN| yA to hama usako mAnate haiM--vaisA guru vyartha hai, jo Apase cillAkara kahatA hai ki maiM tumhArA guru huuN| jisako abhI yaha bhAva bhI nahIM miTA ki jo dUsare ko sikhAne meM bhI apane ahaMkAra kA poSaNa kara rahA ho, vaha guru hone ke yogya nahIM hai| isalie jo guru kahe, maiM tumhArA guru hUM vaha guru hone ke yogya nahIM hai| jo guru kahe, maiM tumhArA guru nahIM vaha guru hone ke yogya hai| 512
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ manuSyatva : bar3hate hue hoza kI dhArA lekina jo ziSya kahe, maiM ziSya nahIM hUM, vaha ziSya hone ke yogya nahIM raha jaataa| jo ziSya hai pUre bhAva se, pUre bhAva kA matalaba, jitanA merI sAmarthya hai, utnaa| pUre kA matalaba, saMpUrNa nahIM; pUre kA matalaba, jitanI merI sAmarthya hai| mere atyAdhika mana se maiM samarpita haiN| aisA ziSya aura aisA guru...guru jo inakAra karatA ho gurutva se, ziSya jo svIkAra karatA ho ziSyatva ko, ina donoM ke bIca sAmIpya ghaTita hotA hai| vaha jo nikaTatA kala mahAvIra ne kahI, vaha aise samaya ghaTita hotI hai| aura taba hai milana, jaba sUraja jabardastI kiraNeM pheMkane ko utsuka nahIM, cupacApa pheMkatA rahatA hai| aura jaba AMkheM, jabardastI AMkheM baMda karake sUraja ko bhItara le jAne kI pAgala ceSTA nahIM karatI, cupacApa khulI rahatI haiN| AMkheM kahatI haiM, hama pI leMge prakAza ko, aura sUraja ko patA hI nahIM ki vaha prakAza de rahA hai, taba milana ghaTita hotA hai| agara sUraja kahe ki maiM prakAza de rahA hUM, to AkramaNa ho jAtA hai| aura ziSya agara kahe ki maiM prakAza lUMgA nahIM, tuma de denA, to surakSA zurU ho jAtI hai| surakSita ziSya taka kucha bhI nahIM pahuMcAyA jA sktaa| diyA jA sakatA hai, pahuMcegA nhiiN| __ eka bAta samajha lenI cAhie, jo mujhe patA nahIM hai, use jAnane ke do hI upAya haiM, yA to maiM khuda koziza karatA rahUM, vaha bhI AsAna nahIM hai. ati kaThina hai vaha bhii| yA phira maiM kisI kA sahArA le lN| vaha bhI AsAna nahIM hai, ati kaThina hai vaha bhii| apane hI pairoM jo calane kI taiyArI ho, to phira saMkalpa kI sAdhanAeM haiM, samarpaNa kI nhiiN| taba kitanA hI ajJAna meM bhaTakanA par3e, taba sahAyatA se bacanA hai, sahAyatA kI khoja meM nahIM jAnA hai| kyoMki sahAyatA kI khoja meM jAne kA matalaba hI hai, samarpaNa kI zuruAta ho gyii| taba kahIM se sahAyatA milatI ho to dvAra baMda kara lenA hai| kahanA hai ki mara jAUMgA, sar3a jAUMgA, apane hI bhItara; lekina kahIM koI sahAyatA lene nahIM jaauuNgaa| ___ ise himmata se pUrA karanA, yaha bar3A kaThina mAmalA hai| ati kaThina hai| kabhI-kabhI yaha hotA hai, kabhI-kabhI yaha ho jAtA hai| lekina ati kaThina hai, duruha hai| yA phira sahAyatA lenI hai to phira samarpaNa kA bhAva honA cAhie, phira saMkalpa chor3a denA cAhie / jo saMkalpa aura samarpaNa donoM kI nAva para khar3A hotA hai, vaha burI taraha dduubegaa| aura hama saba donoM nAva para khar3e haiN| isalie kahIM pahuMcate nahIM, sirpha ghasiTate haiN| kyoMki donoM nAvoM ke yAtrA-patha alaga haiM aura donoM nAvoM kI sAdhanA paddhatiyAM alaga haiM; ora donoM nAvoM kI pUrI bhAvadazA alaga hai| ise khayAla rkheN| aba suutr| 'mahAvIra ne kahA hai, 'saMsAra meM jIvoM ko ina cAra zreSTha aMgoM kA prApta honA bar3A durlabha hai--manuSyatva, dharma-zravaNa, zraddhA aura saMyama ke lie puruSArtha / ' manuSyatva kA artha kevala manuSya ho jAnA nahIM hai| aise to vaha artha bhI abhipreta hai| manuSya kI cetanA taka pahuMcanA bhI eka laMbI, bar3I laMbI yAtrA hai| vaijJAnika kahate haiM, vikAsa hai, aura pahalA prANI samudra meM paidA huA hai aura manuSya taka aayaa| machalI se manuSya taka bar3I laMbI yAtrA hai, karor3oM varSa lage haiN| DArvina ke bAda bhAratIya dharmoM kI garimA bahuta nikhara jAtI hai| DArvina ke pahale aisA lagatA thA ki yaha bAta kAlpanika hai ki AdamI taka pahuMcane meM lAkhoM-lAkhoM varSa lagate haiN| kyoMki pazcima meM IsAiyata ne eka khayAla diyA jo ki buniyAdI rUpa se avaijJAnika hai| vaha thA, vikAsa virodhI dRSTikoNa, ki paramAtmA ne saba cIjeM banAyIM, banA diiN| AdamI banA diyA, ghor3e banA diye, jAnavara banA diye| eka chaha dina meM sArA kAma pUrA ho gayA aura sAtaveM dina hoNlii-dde| paramAtmA ne vizrAma kiyaa| chaha dina meM sArI saSTi banA dii| yaha bacakAnA khayAla hai| aura saba cIjeM banA diiN| to phira vikAsa kA koI savAla nahIM 513
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra-vANI bhAga : 1 rahA, AdamI bana gyaa| vikAsa kA koI savAla na rahA, AdamI AdamI jaisA banA diyaa| ___ bhAratIya dharma isa lihAja se bahuta gahare aura vaijJAnika haiN| DArvina ke bahuta pahale bhArata jAnatA rahA hai ki cIjeM nirmita nahIM huii| vikasita, hara cIja vikasita ho rahI hai| AdamI AdamI kI taraha paidA nahIM huaa| AdamI pazuoM meM, paudhoM meM se vikasita hokara AyA hai| lekina bhArata kI dhAraNA thI ki AtmA vikasita ho rahI hai, cetanA vikasita ho rahI hai| DArvina ne pahalI daphA pazcima meM IsAiyata ko dhakkA de diyA aura kahA ki vikAsa hai| sRjana nahIM huA, vikAsa huA hai| to kriezana kI bAta galata hai, IvolyUzana kI bAta sahI hai| sRSTi kabhI banI nahIM, sRSTi niraMtara bana rahI hai| sRSTi eka krama hai banane kaa| yaha koI pUrA nahIM ho gayA hai, itihAsa samApta nahIM ho gyaa| kahAnI kA aMtima adhyAya likha nahIM diyA gayA, likhA jAne ko hai| hama madhya meM haiN| aura pIche bahuta kucha huA hai aura Age zAyada usase bhI anaMta-gunA, bahuta kucha hogaa| lekina DArvina thA vaijJAnika, isalie usake lie cetanA kA to koI savAla nahIM thaa| usane manuSya ke zarIra ke adhyayana se taya kiyA ki yaha zarIra bhI vikasita huA hai| yaha zarIra bhI dhIre-dhIre krama meM lAkhoM sAla ke yahAM taka pahuMcA hai| to DArvina ne AdamI ke zarIra kA sArA vizleSaNa kiyA aura pazuoM ke zarIra kA adhyayana kiyA aura taya kiyA ki pazu aura AdamI ke zarIra meM kramika saMbaMdha hai| bar3A dukhada lagA logoM ko, kama se kama pazcima meM IsAiyata ko to bahuta pIr3A lagI; kyoMki IsAiyata socatI thI ki Izvara ne AdamI ko bnaayaa| aura DArvina ne kahA ki yaha AdamI jo hai, baMdara kA vikAsa hai| kahAM Izvara thA pitA aura kahAM baMdara siddha huA pitA! bahuta dukhada thaa| lekina, tathya tathya haiM aura dukhada bhI, hamArI dRSTi para nirbhara hai| agara ThIka se hama samajheM to pahalI bAta jyAdA dukhada hai ki Izvara se paidA huA AdamI, aura yaha hAlata hai AdamI kI! yaha jyAdA dukhada hai| kyoMki Izvara se AdamI paidA huA to yaha patana hai| agara baMdara se AdamI paidA huA to yaha bAta dukhada nahIM hai sukhada hai, kyoMki AdamI thor3A vikasita huaa| pitA se nIce gira jAnA apamAnajanaka hai, pitA se Age jAnA prItikara hai| yaha dRSTikoNa para nirbhara hai| lekina DArvina ne zarIra ke bAbata siddha kara diyA hai ki zarIra kramazaH vikasita ho rahA hai| aura Aja bhI AdamI ke zarIra meM pazuoM ke sAre lakSaNama / Aja bhI Apa calate haiM to Apake bAyeM paira ke sAtha dAyAM hAtha hilatA hai, hilane kI koI jarUrata nahIM hai| lekina kabhI Apa cAroM hAtha paira se calate the, usakA lakSaNa hai| koI jarUrata nahIM hai, Apa donoM hAtha roka kara cala sakate haiM, donoM hAtha kATa diye jAyeM to bhI cala sakate haiN| calane meM donoM hAthoM se koI lenA denA nahIM hai| lekina jaba bAyAM paira calatA hai to dAyAM hAtha Age jAtA hai, jaisA ki kutte kA jAtA hai, baMdara kA jAtA hai, baila kA jAtA hai| vaha cAra se calatA hai, Apa do se calate haiM; lekina Apa cAra se kabhI calate rahe haiM, isakI khabara detA hai| vaha do hAthoM kI buniyAdI Adata aba bhI apane paira ke sAtha calane kI hai| __ AdamI ke sAre aMga pazuoM se mela khAte haiM, thor3e bahuta hera-phera hue haiM, lekina vaha hera-phera unhIM ke Upara hue ; bahuta pharka nahIM huaa| jaba Apa krodha meM Ate haiM to abhI bhI dAMta pIsate haiN| koI jarUrata nahIM hai| jaba Apa krodha meM Ate haiM to Apake nAkhUna nocane, phAr3ane ko utsuka ho jAte haiN| ApakI muTThiyAM baMdha jAtI haiN| vaha lakSaNa hai ki kabhI Apa nAkhana aura dAMta se hamalA karate rahe haiN| aba bhI vahI hai, aba bhI koI pharka nahIM par3A hai| aba jisa bAta kI jarUrata nahIM raha gayI hai, lekina vaha bhI kAma karatI hai| ___ jaba krodha AtA hai...pazcima kA eka bahuta vicArazIla AdamI thA alekjeNddr| usane kahA hai, krodha jaba AtA hai to apanI Tebala ke nIce donoM hAtha bAMdha kara, agara jora se muTThI bAMdha kara pAMca bAra kholI jAye to krodha vilIna ho jaaye| karake Apa dekhanA, vaha 514
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ manuSyatva : bar3hate hue hoza kI dhArA sahI kahatA hai| __ kyA hogA, jaba Apa jora se muTThI bAMdhege aura pAMca bAra kholeMge Tebala ke niice| Apa acAnaka pAyeMge, ki aba sAmane ke AdamI para krodha karane kI koI jarUrata nahIM, vaha vilIna ho gyaa| kyoMki zarIra kI Adata pUrI ho gyii| krodha paidA hotA hai, eDrInala, aura dUsare rasa zarIra meM chUTate haiM, vaha hAtha ke phailAva aura sikor3a se vikasita ho jAte haiM bAhara nikala jAte haiN| Apa halake ho jAte haiN| Apako patA hai, Aja bhI Apake peTa meM koI jarA gudagudA de to haMsI chUTatI hai| aura kahIM kyoM nahIM chUTatI? gale meM chUTatI hai, peTa meM chUTatI hai| aura kahIM kyoM nahIM chUTatI? DArvina ne batAyA hai ki pazuoM ke ve hisse, jinako pakar3a kara hamalA kiyA jAtA hai, saMvedanazIla hone cAhie, nahIM to pazu mara jaayegaa| Aja Apake peTa para koI hamalA nahIM kara rahA hai, lekina chane se Apa sajaga ho jAte haiM kyoMki vaha khataranAka jagaha hai| kabhI Apa vahIM pakar3a kara, yA pakar3e jAkara hamalA kiye jAte the| vahIM hiMsA hotI thii| jahAM se Apake prANa lie jA sakate haiM, muMha se pakar3a kara, ve hisse saMvedanazIla haiN| isalie Apako gudagudI chUTatI hai| gudagudI kA matalaba hai ki bahuta seMsiTiva hai jagaha / jarA-sA sparza, aura becainI zurU ho jAtI hai| ___ zarIra ke adhyayana se siddha huA hai ki AdamI pazuoM ke sAtha jur3I huI eka kar3I hai| zarIra ke lihAja se| lekina DArvina ne AdhA kAma pUrA kara diyaa| aura pazcima meM DArvina ke bAda hI mahAvIra, buddha aura kRSNa ko samajhA jA sakatA thaa| usake pahale nhiiN| jaba zarIra bhI vikasita hotA hai to mahAvIra kI bAta sArthaka mAlama par3atI hai ki yaha cetanA jo bhItara hai, yaha bhI vikasita huI hai| yaha bhI acAnaka paidA nahIM ho gayI hai| yaha koI eksiDeMTa nahIM hai, eka laMbA vistAra hai| yaha bhI vikasita huI hai| isakA bhI vikAsa huA hai pazuoM se, paudhoM se hama AdamI taka aaye| isakA matalaba huA ki dohare vikAsa cala rahe haiN| zarIra vikasita ho rahA hai, cetanA vikasita ho rahI hai; donoM vikasita hote jA rahe haiN| ___ manuSya aba taka isa pRthvI para sabase jyAdA vikasita prANI hai| usake pAsa sarvAdhika cetanA hai aura sabase jyAdA saMyojita zarIra hai| isalie mahAvIra kahate haiM, manuSya honA durlabha hai| Apa zikAyata bhI to nahIM kara sakate, agara Apa kIr3e-makor3e hote to kisase kahane jAte ki maiM manuSya kyoM nahIM hUM! aura Apake pAsa kyA upAya hai ki agara Apa kIr3e-makor3e hote to manuSya ho skte| yaha manuSya honA itanI bar3I ghaTanA hai, lekina hamAre khayAla meM nahIM AtI kyoMki hama haiN| ___ kAphkA ne eka kahAnI likhI hai ki eka AdamI--eka pAdarI rAta soyaa| aura sapane meM use aisA lagA ki vaha eka kIr3A ho gyaa| lekina sapanA itanA gahana thA ki use aisA bhI nahIM lagA ki sapanA dekha rahA hai, lagA ki vaha jAga gayA hai, vastutaH kIr3A ho gyaa| taba use ghabarAhaTa chuuttii| taba use patA calA ki aba kyA hogA? apane hAthoM kI tarapha dekhA, vahAM hAtha nahIM, kIr3e kI TAMgeM haiN| apane zarIra kI tarapha dekhA, vahAM AdamI kA zarIra nahIM, kIDe kI deha hai| bhItara to cetanA AdamI kI hai,cAroM tarapha kIDe kI deha hai| taba vaha pachatAne lagA ki aba kyA hogA! AdamI kI bhASA aba samajha meM nahIM AtI, kyoMki kAna kIr3e ke haiN| cAroM tarapha kA jagata aba bilakula bebUjha ho gayA, kyoMki AMkheM kIr3e kI haiM aura bhItara hoza raha gayA thor3A-sA ki maiM AdamI huuN| taba use pahalI daphA patA calA ki maiMne kitanA gaMvA diyaa| AdamI rahakara maiM kyA-kyA jAna sakatA thA, aba kabhI bhI na jAna skuuNgaa| aba koI upAya na rhaa| aba vaha tar3apatA hai, cIkhatA hai, cillAtA hai, lekina koI nahIM suntaa| usakI patnI par3osa se gujara rahI hai, usakA pitA pAsa 515
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra-vANI bhAga : 1 se gujara rahA hai, lekina usa kIr3e kI kauna sunatA hai| usakI bhASA unakI samajha meM nahIM aatii| ve kyA kaha rahe haiM, kyA suna rahe haiM, usakI samajha meM nahIM aataa| usakA saMtApa hama samajha sakate haiN| thor3I kalpanA kareMge, apane ko aisI jagaha rakheMge to usakA saMtApa hama samajha sakate haiN| ___ isalie mahAvIra ne kahA hai, prANiyoM ke prati dyaa| unakA saMtApa smjho| unake pAsa bhI tumhArI jaisI cetanA hai, lekina zarIra bahuta avikasita hai| unakI pIr3A smjho| eka cIMTI ko aise hI paira dabAkara mata nikala jaao| tumhAre hI jaisI cetanA hai vahAM / zarIra bhara alaga hai| tama jaisA hI vikasita ho sake. aisA hI jIvana hai vahAM, lekina upakaraNa nahIM hai| cAroM tarapha. zarIra kyA hai. upakaraNa hai| __ isalie jIva dayA para mahAvIra kA itanA jora hai| vaha sirpha ahiMsA ke kAraNa nhiiN| usake kAraNa bahuta gahare AdhyAtmika haiN| vaha jo tumhAre pAsa calatA huA kIr3A hai, vaha tuma hI ho| kabhI tuma bhI vahI the| kabhI tuma bhI vaise hI saraka rahe the, eka chipakalI kI taraha, eka cIMTI kI taraha, eka bicchU kI taraha tumhArA jIvana thaa| Aja tuma bhUla gaye ho, tuma Age nikala Aye ho| lekina jo Age nikala jAye aura pIche vAloM ko bhUla jAye, usa AdamI ke bhItara koI karuNA, koI prema, koI manuSyatva nahIM hai| mahAvIra kahate haiM, yaha jo dayA hai-pIche kI tarapha-yaha apane hI prati hai| kala tuma bhI aisI hI hAlata meM the| aura kisI ne tumheM paira ke nIce dabA diyA hotA to tuma inakAra bhI nahIM kara sakate the| tuma yaha bhI nahIM kaha sakate the ki mere sAtha kyA kiyA jA rahA hai! ___ manuSyatva, hameM lagegA muphta milA huA hai, isameM bhI kyA bAta hai durlabha hone kii| manuSyatva muphta milA huA hai, kyA bAta hai isameM durlabha hone kI? kyoMki hama manuSya haiM aura hameM kisI dUsarI sthiti kA koI smaraNa nahIM raha gyaa| mahAvIra ne jinase yaha kahA thA, unako mahAvIra sAdhanA karavAte the aura unase pichale smaraNa yAda karavAte the| aura jaba kisI AdamI ko yAda A jAtA thA, ki maiM hAthI thA, ghor3A thA, gadhA thA, vRkSa rahA kabhI, taba use patA calatA thA ki manuSyatva durlabha hai| taba use patA calatA thA ki ghor3A rahakara, gadhA rahakara, bicchU rahakara, vRkSa rahakara maiMne kitanI kAmanA kI thI ki kabhI manuSya ho jAUM, to mukta ho jAUM isa saba upadrava se| aura Aja maiM manuSya ho gayA hUM to kucha bhI nahIM kara rahA huuN| ___ atIta hamArA vismRta ho jAtA hai| usake kAraNa haiN| usakA bar3A kAraNa to yaha hai ki agara eka AdamI pazu rahA hai pichale janma meM, to pazu kI smRtiyoM ko samajhane meM manuSya kA mastiSka asamartha ho jAtA hai isalie vismaraNa ho jAtA hai| pazu kA jagata, anubhava, bhASA saba bhinna hai, AdamI se usakA koI tAla-mela nahIM ho pAtA; isalie saba bhUla jAtA hai| isalie jitane logoM ko bhI yAda AtA hai pichale janmoM kA, vaha koI nahIM kahate, hama jAnavara the, pazu the| ve yahI batAte haiM ki hama strI the, puruSa the| usakA kAraNa hai ki strI puruSa hI agara pichale janma meM rahe ho to smaraNa AsAna hai| agara pazu-pakSI rahe to smaraNa ati kaThina hai| kyoMki bhASA bilakula hI badala jAtI hai| jagata hI badala jAte haiM, AyAma badala jAtA hai| usase koI saMbaMdha nahIM raha jaataa| agara yAda bhI A jAye to aisA nahIM lagegA ki yaha merI yAdadAzta A rahI hai, lagegA ki koI duHsvapna cala rahA hai| ___ mahAvIra kahate haiM, manuSya honA durlabha hai| durlabha dikhAyI par3atA hai| ise agara hama thor3e vaijJAnika DhaMga se bhI dekheM to samajha meM A jaaye| hamArA sUrya hai, yaha eka parivAra hai, saura privaar| pRthvI eka choTA-sA upagraha hai| sUraja hamArI pRthvI se sATha hajAra gunA bar3A hai| lekina hamArA sUraja bahuta bacakAnA hai / sUraja hai, miDioNkara! usase karor3a-karor3a gune bar3e sUraja haiN| aba taka vijJAna ne 516
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ manuSyatva : bar3hate hue hoza kI dhArA jitane sUrajoM kI jAMca kI hai, vaha hai tIna araba; tIna araba sUraja haiN| tIna araba sUryoM ke parivAra haiN| vaijJAnika kahate haiM ki aMdAjana, kama se kama itanA to honA hI cAhie, pacAsa hajAra pRthviyoM para jIvana honA caahie| tIna araba sUryoM ke vistAra meM kama se kama pacAsa hajAra upagraha hoMge jinameM jIvana honA caahie| yaha kama se kama hai, isase jyAdA ho sakatA hai| yaha kama se kama probebiliTI hai| jaise ki maiM eka sikke ko sau bAra pheMkU to probebiliTI hai ki pacAsa bAra vaha sIdhA gire, pacAsa bAra ulaTA gire, aNdaajn| na gire pacAsa bAra, hama itanA to kaha sakate haiM ki kama se kama pAMca bAra to sIdhA giregA, piccAnabe bAra ulaTA gira jaaye| agara itanA bhI hama mAna leM, to kama se kama pacAsa hajAra pRthviyoM para jIvana honA cAhie, araboM-kharaboM pRthviyAM haiN| ina pacAsa hajAra pRthviyoM para, sirpha eka pRthvI para, hamArI pRthvI para manuSya ke hone kI saMbhAvanA pragaTa huI hai| itanA bar3A vistAra hai tIna araba sUryoM kaa| aura tIna araba sUrya hamArI jAnakArI ke kaarnn| yaha aMta nahIM hai| hama jahAM taka jAna pAte haiM, jahAM taka hamAre yaMtra pahuMca pAte haiN| aba to kabhI sImA ko na jAna pAyeMge, kyoMki sImA Age hI haTatI calI jAtI hai| ve sapane chaTa gaye ki kisI dina hama pUrA jAna leNge| aba vijJAna kahatA hai, nahIM jAna paayeNge| jitanA jAnate haiM utanA patA calatA hai ki Age aura Age aura hai| itane virATa vizva meM jisakI hama kalpanA aura dhAraNA bhI nahIM kara sakate, sirpha isa pRthvI para manuSya hai| pacAsa hajAra pRthviyoM para jIvana hai, lekina manuSya kI kahIM koI saMbhAvanA nahIM mAlUma pdd'tii| isa pRthvI para manuSya hai, aura yaha manuSya bhI kevala kucha dasa lAkha varSoM se hai| isake pahale pRthvI para manuSya nahIM thaa| jAnavara the, pakSI the, paudhe the; manuSya nahIM thaa| ina dasa lAkha varSoM meM manuSya huA hai| aura manuSya bhI kitanA hai? agara hama pazu-pakSiyoM, kIr3e-makor3oM kI saMkhyA kA aMdAja kareM to tIna sAr3he tIna araba manuSya kucha bhI nahIM haiN| eka ghara meM itane macchara mila jaayeN| agara zuddha bhAratIya ghara ho to jarUra mila jaayeN| saMbhava lagatA hai AdamI kA honaa| AdamI kI ghaTanA asaMbhava ghaTanA hai| agara AdamI na ho to hama soca bhI nahIM sakate ki AdamI ho sakatA hai| kyoMki jahAM tIna araba sUrya haiM aura karor3oM araboM pRthviyAM haiM aura kahIM bhI manuSya kA koI nizAna nahIM hai, koI usake caraNa-cihna nahIM haiN| agara isa pRthvI para manuSya na ho to kyA koI kitanA hI bar3A kalpanAzIla mastiSka soca sakatA hai ki manuSya ho sakatA hai? koI bhI upAya nahIM hai| koI upAya nahIM hai| manuSya durlabha hai, sirpha usakA honA durlabha hai| lekina mahAvIra kA manuSya zabda se utanA hI artha nahIM hai| manuSya hokara bhI bahuta kama loga manuSyatva ko upalabdha ho pAte haiN| vaha aura bhI durlabha hai| manuSya hama paidA hote haiM zakla sUrata se| manuSyatA bhItarI ghaTanA hai, zakla sUrata se usakA bahuta lenA-denA nahIM hai| Apa zakla sUrata se manuSya ho sakate haiM aura bhItara haivAna ho sakate haiM, bhItara zaitAna ho sakate haiN| bhItara hone kA kucha bhI upAya hai| zakla-sUrata kucha nizcita nahIM karatI, kevala saMbhAvanA batAtI hai| jaba eka AdamI manuSya kI taraha paidA hotA hai to adhyAtmika arthoM meM itanA hI matalaba hotA hai ki vaha agara cAhe to manuSyatva ko pA sakatA hai| lekina yaha milA huA nahIM hai, sirpha saMbhAvanA hai, bIja hai| AdamI paidA huA hai, vaha cAhe to vyartha kho sakatA hai, binA manuSya bne| manuSya bana bhI sakatA hai| kisa bAta se vaha manuSya banegA? Akhira pazu aura manuSya meM pharka kyA hai? paudhe aura manuSya meM pharka kyA hai? patthara aura manuSya meM pharka kyA hai? caitanya kA pharka hai, aura to koI pharka nahIM hai| caitanya kA pharka hai, kAMzasanesa kA pharka hai| AdamI ke pAsa sarvAdhika caitanya hai, agara hama pazuoM se tauleM to| agara hama pazuoM ko chor3a deM aura AdamI kA caitanya tauleM to kabhI caubIsa ghaMTe meM kSaNa bhara ko bhI 517
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra-vANI bhAga : 1 cetana ho jAtA ho to muzkila hai| behoza hI calatA hai| ___ manuSya ko pazuoM se tauleM to cetana mAlUma par3atA hai| agara manuSya ko usakI saMbhAvanA se tauleM, buddha se, mahAvIra se tauleM, to behoza mAlUma par3atA hai| tulanAtmaka hai| manuSya usI artha meM manuSya ho jAtA hai jisa artha meM cetanA bar3ha jAtI hai| isalie hamane manuSya kahA hai| manuSya kA artha hai, jitanA mana nikhara jAtA hai, utnaa| AdamI saba paidA hote haiM, manuSya bananA par3atA hai| isalie AdamI aura manuSya kA eka hI artha nahIM hai| AdamI kA to itanA hI matalaba hai ki hamArA jAtisUcaka nAma hai, Adama ke bette-aadmii| ___ yaha zabda bar3A acchA hai| isakA bhI mUlya hai| bhASAzAstrI kahate haiM ki adama, ahama kA rUpAMtaraNa hai, aura baccA jaba jo pahalI AvAjeM karatA hai-Aha, ahaH, ahama-isa taraha kI AvAjeM karatA hai| una AvAjoM se ahama banA hai, maiN| aura unhIM AvAjoM se adama banA hai, aadmii| bacce kI pahalI AvAja AdamI kA nAma bana gayI hai, adm| lar3akA bolatA hai, Aha, lar3akI bolatI hai, Iha; isalie iiv| pahalI lar3akI jaba paidA hotI hai to vaha nahIM bolatI, aah| lar3akA bolatA, Aha, aah| lar3akI bolatI, Iha / isalie bhASAzAstrI, hibrU bhASAzAstrI kahate haiM, Iha kI AvAja ke kAraNa Iva, Aha kI AvAja ke kAraNa adm| AdamI aura aurata / AdamI jAtivAcaka nAma hai, manuSya nhiiN| manuSya cetanAsUcaka nAma hai| aMgrejI kA 'maina' saMskRta ke manu kA hI rUpAMtaraNa hai| hama kahate haiM, manu ke beTe, nahIM adama ke bette| adama ke beTe sabhI haiM, lekina manu kA beTA vaha banatA hai, jo apane bhItara manasvI ho jAtA hai| jisakA mana jAgrata ho jAtA hai, usako hama manuSya kahate haiN| ___ mahAvIra ne kahA hai, aise to adama honA bhI bahuta muzkila, manuSya honA aura bhI durlabha hai| kitanI cetanA hai Apake bhItara, usI mAtrA meM Apa manuSya haiN| kitanA hoza se jIte haiM, usI mAtrA meM manuSya haiN| kyoM? kyoMki jitane hoza se jIte haiM, utane zarIra se TUTate jAte haiM aura AtmA se jur3ate jAte haiN| aura jitanI behozI se jIte haiM utane zarIra se jur3ate jAte haiM aura AtmA se TUTate jAte haiN| hoza setu hai, AtmA taka jAne kaa| mana dvAra hai AtmA taka jAne kaa| jitane manasvI hote haiM, utanI AtmA kI tarapha haTa jAte haiN| jitane behoza hote haiM, utane zarIra kI tarapha haTa jAte hai| isalie mahAvIra ne kahA hai, jo-jo kRtya behozI meM kiye jAte haiM, ve pApa haiN| kyoMki jina-jina katyoM se AdamI zarIra ho jAtA hai, ve pApa haiN| aura jina-jina katyoM se AdamI AtmA ho jAtA hai, ve puNya haiN| __kabhI Apane dekhA hai, pApa ko binA behozI ke karanA muzkila hai| agara Apako corI karanI hai to behozI caahie| kisI kI hatyA karanI hai to behozI caahie| bar3I bAteM haiM, krodha karanA hai to behozI caahie| hoza A jAye to haMsI A jAyegI ki kyA mUr3hatA kara rahe haiN| lekina behozI ho to clegaa| __isalie kucha logoM ko jaba ThIka se pApa karanA hotA hai to zarAba pI lete haiN| zarAba pIkara maje se pApa kara sakate haiN| hoza kama ho jAtA hai, bilakula kama ho jAtA hai| hoza jitanA kama ho jAtA hai utanA hama zarIra ho jAte haiM--padArthavata, pshuvt| hoza jitanA jyAdA ho jAtA hai utanA hama manuSya ho jAte haiN-aatmvt| manuSyatva kA artha hai-bar3hate hue hoza kI dhaaraa| jo bhI kareM vaha hozapUrvaka kreN| mahAvIra ne kahA hai, viveka se caleM, viveka se baileM, viveka se uThe, viveka se khAyeM, hoza rakheM, eka kSaNa bhI behozI meM na jAyeM, eka kSaNa bhI aisA maukA na mile ki zarIra mAlika ho jAye, cetanA hI mAlika rhe| yaha mAlakiyata jina arthoM meM nirdhArita ho jAye, usI artha meM Apa , anyathA Apa AdamI 518
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ manuSyatva : bar3hate hue hoza kI dhArA __ AdamI-manuSya ke isa bheda ko bar3hAte jAnA kramazaH AtmA ke nikaTa pahuMcanA hai| isa bheda ko bar3hAne meM ye tIna bAteM kAma kareMgI jo aura bhI durlabha haiN| manuSya honA muzkila, manuSyatva pAnA aura bhI mushkil| dharma-zravaNa, isako kyoM itanA muzkila kahA hai? saba tarapha dharma-sabhAeM cala rahI haiM, gAMva-gAMva dharmaguru haiM! na khojo to bhI mila jAte haiM, na jAo unake pAsa to Apake ghara A jAte haiN| dharma guruoM kI koI kamI hai? koI takalIpha hai? zAstroM kI koI ar3acana hai? saba tarapha saba maujUda hai| __isalie mahAvIra kahate haiM, dharma-zravaNa durlabha! mAlUma nahIM pdd'taa| kitane carca, kitane gurudvAre, maMdira, masjida, tIna hajAra dharma haiM pRthvI pr| aura mahAvIra kahate haiM, dharma-zravaNa durlabha hai! akele kaitholika pAdariyoM kI saMkhyA dasa lAkha hai| hiMdU saMnyAsI eka lAkha haiM! jainiyoM ke muni itane ho gaye haiM ki gRhastha khilAne meM unako asuvidhA anubhava kara rahe haiN| thAIlaiMDa meM cAra karor3a kI AbAdI hai, bIsa lAkha bhikSu haiN| sarakAra niyama banA rahI hai ki aba binA lAiseMsa ke koI saMnyAsa na le skegaa| kyoMki itane logoM ko pAleMge kaise? aura mahAvIra kahate haiM, dharma-zravaNa durlabha! zAstra hI zAstra haiM, bAibileM haiM, kurAne haiM, dhammapada hai, mahAvIra ke sUtra haiM, gItA hai, veda haiM, dharma hI dharma, zAstra hI zAstra, guru hI guru| itanA saba zikSaNa hai| hara AdamI dhArmika hai| aura mahAvIra kA dimAga kharAba mAlUma par3atA hai| phira dharma-zravaNa durlabha hai! usakA kAraNa hai| kyoMki na to zAstroM se milatA hai dharma, na upadezakoM se milatA hai dhrm| kabhI-kabhI araboM-kharaboM manuSya meM eka AdamI dharma ko upalabdha hotA hai| araboM-kharaboM AdamiyoM meM kabhI-kabhI eka AdamI manuSyatva ko upalabdha hotA hai| araboM-kharaboM manuSya meM kabhI eka AdamI dharma ko upalabdha hotA hai| aura jo dharma ko upalabdha huA hai use sunanA hI dharma-zravaNa hai| kabhI koI mahAvIra kabhI koI buddh| buddha mara rahe haiM, to AnaMda chAtI pITakara ro rahA hai| buddha kahate haiM, tU rotA kyoM hai? AnaMda kahatA hai ki rotA isalie hUM ki Apako suna kara bhI maiM na suna paayaa| Apa maujUda the, phira bhI Apako na dekha paayaa| aura aba Apa kho jAyeMge, aura aba kitane kalpa bArA kisA buddha kA darzana ho| ro rahA hUM isalie ki aba yaha yAtrA bar3I muzkila ho jAne vAlI hai| aba kisI baddha puruSa kA darzana hoM, isake lie kalpoM-kalpoM taka pratIkSA karanI pdd'egii| ___ buddha kA janma huA, to himAlaya se eka vRddha saMnyAsI bhAgA huA buddha ke gAMva aayaa| nabbe varSa usakI umra thii| samrATa ke dvAra para phuNcaa| buddha ke pitA se usane kahA ki beTA tumhAre ghara meM paidA huA hai, usake maiM darzana karane AyA huuN| pitA hairAna ho gye| kI hI umra thI usa beTe kI, aura vRddha saMnyAsI pratibhAvAna tejasvI, apUrva sauMdarya se, garimA se bharA huaa| buddha ke pitA usa saMnyAsI ke caraNoM meM gira pdd'e| unhoMne socA, jarUra saubhAgya hai merA ki aisA mahApuruSa mere beTe kA darzana karane AyA, AzIrvAda dene aayaa| kucha anUThA beTA paidA huA hai| ___ zuddhodhana apane beTe ko lekara, siddhArtha ko lekara, buddha ko lekara saMnyAsI ke caraNoM meM jAne lage rakhane, to saMnyAsI ne kahA, ruko| maiM usake caraNoM meM par3ane AyA huuN| aura vaha nabbe varSa kA vRddha, mahimAvAna saMnyAsI usa choTe se do dina ke bacce ke caraNoM meM gira pdd'aa| aura chAtI pITakara rone lgaa| ___ buddha jaba mara rahe the to AnaMda chAtI pITakara ro rahA thA, eka dUsarA sNnyaasii| aura buddha jaba paidA hue to eka aura saMnyAsI chAtI pITakara ro rahA thaa| ___ buddha ke pitA bahuta ghabarA gye| unhoMne kahA, yaha Apa kyA apazakuna kara rahe haiM? yaha rone kA vakta hai? AzIrvAda deN| Apa kyoM rote haiM? kyA yaha beTA bacegA nahIM? Apa kyoM rote haiM? kyA kucha azubha huA hai? 519
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra-vANI bhAga : 1 usa saMnyAsI ne kahA, isalie nahIM rotA hUM, isalie rotA hUM ki merI mauta karIba hai, aura yaha lar3akA buddha hogaa| maiM cUka jaauuNgaa| aura yaha kalpoM-kalpoM meM kabhI koI buddha hotA hai| maiM ro rahA hUM kyoMki maiM cuukaa| merI mauta karIba hai, aura kucha pakkA nahIM hai ki jaba yaha buddha hogA taba maiM dubArA janma le skuuN| isalie ro rahA huuN| ____dharma-zravaNa kA artha hai, jisane jAnA ho, usase sunnaa| isalie mahAvIra kahate haiM, durlabha hai / jisane sunA ho, usase sunanA to bilakula durlabha nahIM hai| jisane jAnA ho, usase sunanA durlabha hai| ___ magara yaha durlabhatA aneka AyAmI hai| eka to mahAvIra kA honA duSkara, buddha kA honA duSkara, kRSNa kA honA dusskr| phira ve hoM bhI, ve bola bhI rahe hoM to ApakA sunanA dusskr| isalie kahA ki zravaNa duSkara hai, kyoMki mahAvIra khar3e ho jAyeM to bhI Apa suneMge, yaha jarUrI nahIM hai| jarUrI to yahI hai ki Apa nahIM suneNge| ___ kyoM nahIM suneMge? kyoMki mahAvIra ko sunanA apane ko miTAne kI taiyArI hai| vaha kisI kI bhI taiyArI nahIM hai| mahAvIra duzmana se mAlUma hoNge| mahAvIra kI gaira-maujUdagI meM nahIM mAlUma hote, mahAvIra maujUda hoMge to duzmana se mAlUma hoNge| mahAvIra kA sAdhu duzmana nahIM mAlUma hogaa| vaha sAdhu ApakA gulAma hai| vaha sAdhu Apase izAre mAMga kara calatA hai, ApakI salAha se jItA hai| Apa para nirbhara hai| usase Apako koI takalIpha nahIM hai| vaha to ApakI sAmAjika vyavasthA kA eka hissA hai, aura eka lihAja se acchA hai, lubrIkeTiMga hai| kAra meM thor3A-sA lubrIkezana DAlanA par3atA hai, usase cakke ThIka calate haiN| Apake saMsAra meM bhI Apake sAdhu lubrIkezana kA kAma karate haiM, usase saMsAra acchA calatA hai| dina bhara dakAna para upadrava kiye. pApa kiye.beImAnI kI.jhaTha bole. sAMjhako sAdha ke caraNoM meM jAkara baiTha gaye. dharma-zravaNa kiyaa| usase mana aisA huA ki chor3o bhI, hama bhI koI bure AdamI nahIM haiN| kala kI phira taiyArI hogii| yaha lubrIkeTiMga hai| ye Apako bhI vahama dete haiM ki Apa bhI saMsArI nahIM haiM, thor3e to dhArmika haiN| vaha thor3A dhArmika honA cakkoM ko, pahiyoM ko tela DAla detA hai aura ThIka se calA detA hai| ___ saMsAra ThIka se calatA hai sAdhuoM kI vajaha se| kyoMki sAdhu Apako samajhAye rakhate haiM ki koI bAta nahIM, agara mahAvrata nahIM sadhate to aNuvrata saadho| agara bar3I corI nahIM chUTatI to choTI-choTI corI chor3ate rho| tarakIbeM batAte rahate haiM ki saMsAra meM bhI rahe Ao aura tela bhI DAlate raho ki cakke ThIka se calate rheN| tumheM bhrama bhI banA rahe ki tuma bhI dhArmika ho, aura dhArmika honA bhI na pdd'e| maMdira hai, purohita hai, sAdhu hai, ye kAma kara rahe haiN| ve Apake saMsAra ke ejeMTa haiN| ve Apako saMsAra meM Apako mokSa kA bhrama dilavAte rahate haiN| lekina mahAvIra yA buddha duzmana mAlUma par3ate haiM, zatru mAlUma par3ate haiM, kyoMki ve jo bhI kahate haiM vaha ApakI AdhArazilAeM girAne vAlI bAteM haiN| ve jo bhI kahate haiM, usase ApakA makAna giregA, jalegA, Apa mitteNge| Apa miTeMge to hI unheM zravaNa kara paayeNge| nahIM to unako zravaNa bhI nahIM kara paayeNge| isalie mahAvIra kahate haiM, dharma-zravaNa ati durlabha hai| Apa sunane ko rAjI nahIM haiN| jIsasa bAra-bAra kahate haiM bAibila meM, jinake pAsa kAna haiM, ve suna leN| sabake pAsa kAna the| jinase vo bAta kara rahe the| kyoMki bahare to apane Apa hI nahIM Aye hoNge| jinase bhI ve bAta kara rahe hoMge una sabake pAsa kAna the| lekina aisA mAlUma par3atA hai bAibila ko par3hakara ki ve baharoM ke bIca bolate rahe, kyoMki ve hamezA kahate haiM ki jinake pAsa kAna hoM, ve suna leN| jinake pAsa AMkha ho ve dekha leN| yaha mAmalA ajIba hai| kyA aMdhoM ke aspatAla meM cale gaye the? ki baharoM ke aspatAla meM bola rahe the? kyA kara rahe the ve? 520
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ manuSyatva : bar3hate hue hoza kI dhArA hamAre hI bIca bola rahe the, lekina hama aMdhe aura bahare haiN| AMkheM hamArI dhokhA haiM, kAna hamAre sunate nhiiN| aura jaba jIsasa bolate haiM taba hama kAna-AMkha bilakula baMda kara lete haiM, kyoMki yaha AdamI khataranAka hai| isakI bAta bhItara jAyegI to do hI upAya haiM, yaha bacegA aura tumheM miTanA pdd'egaa| apane ko hama saba bacAnA cAhate haiN| seMTapAla ne kahA hai, nAu Ai ema naoNTa / jIsasa libja ina mii| nAu hI ija, eMDa Ai ema noNtt| aba maiM nahIM hai, aba jIsasa mujhameM jItA hai, aba jIsasa hI haiM, maiM nahIM huuN| jo mahAvIra ko sunegA, use eka dina anubhava karanA par3egA ki aba maiM nahIM huuN| to hI sunegaa| ___ zrAvaka kA yahI artha hai-jo khuda miTane ko rAjI hai aura guru ko apane bhItara pragaTa ho jAne ke lie dvAra kholatA hai| jo apane ko haTA letA hai, jo apane ko miTA letA hai, zUnya ho jAtA hai, eka grahaNazIlatA, jasTa e riseTiviTI, aura Ane detA hai| bar3I majedAra ghaTanA hai| eka bar3A cora thA, mahAvIra jisa gAMva meM tthhre| usa cora ne apane beTe se kahA, tu aura saba kucha karanA, lekina isa mahAvIra se bcnaa| isakI bAta sunane mata jaanaa| ___ cora ImAnadAra thaa| Apa jaisA hoziyAra nahIM thA, nahIM to kahatA, sunanA, aura sunanA bhI mt| cora ne kahA, sunanA hI mata / yaha bAta samajha kI hai, apane kAma kI nahIM, apane dhaMdhe se mela nahIM khaatii| aura yaha AdamI khataranAka hai| isakI suna lI to sadA kA calA AyA dhaMdhA naSTa-bhraSTa ho jaayegaa| bar3I muzkila se hama jamA pAye tU kharAba mata kara denaa| aura tere lakSaNa acche nahIM mAlUma pdd'te| tU udhara jAnA hI mata, usa rAste hI mata niklnaa| bApa kI bAta beTe ne maanii| usa jamAnoM meM to bApa kI bAta mAnate the| beTe ne usa rAste jAnA chor3a diyA, jahAM mahAvIra bolA karate the| jahAM se gujarate the, vahAM dUra se dekha letA ki mahAvIra A rahe haiM to vaha bhAga khar3A hotA, AjJAkArI bettaa...| ___ eka dina bhUla ho gyii| vaha apanI dhuna meM calA jA rahA thA aura mahAvIra bola rahe the, eka rAste ke kinaare| use eka vAkya sunAI par3a gyaa| vaha bhaagaa| usane kahA ki yaha bar3I muzkila ho gyii| lekina. caMki vaha bacanA cAha rahA thA. jo bacanA cAhatA hai usakA AkarSaNa bhI ho jAtA hai| cUMki vaha sunanA cAhatA hI nahIM thA, apane kAnoM ko baMda hI rakhane kI ceSTA meM lagA thA, aura kAna para anajAne meM eka vacana par3a gyaa| usa vacana ne usakI sArI jiMdagI badala dii| usa vacana ne, usakI sArI jiMdagI ko asta-vyasta kara diyaa| phira vaha vahI nahIM raha sakA, jo thaa| _kyA haA hogA, eka vacana ko sunakara? mahAvIra kA eka vacana bhI ciMgArI hai. agara bhItara pahaMca jaaye| aura ciM kAphI hai| bArUda to hamAre bhItara sadA maujUda hai| visphoTa ho sakatA hai| vaha AtmA maujUda hai jisameM visphoTa ho jAye, eka ciMgArI / lekina mahAvIra ko koI bilakula sArI bAteM sunatA rahe to bhI jarUrI nahIM ki ciMgArI phuNce| hama tarakIbeM bAMdha lete haiM, unase hama cIjoM ko bAhara hI rakha dete haiN| unako hama bhItara nahIM jAne dete| sabase acchI tarakIba yaha hai ki roja sunate raho mahAvIra ko, apane Apa bahare ho jaaoge| jisa bAta ko loga roja sunate haiM, use sunanA baMda kara dete haiN| isalie dharma-zravaNa bar3I acchI cIja hai| usase dharma se bacane meM rAstA milatA hai| roja dharma-sabhA meM cale jaao| vahAM soye rho| akasara loga sote hI haiM dharma sabhA meM, aura kucha karate nhiiN| jinako nIMda nahIM AtI, ve taka sote haiN| jinako anidrA kI bImArI hai, DAkTara unako salAha dete haiM, dharma-sabhA meM cale jaao| jinako sardI jukAma ho gayA hai, ve aura kahIM nahIM jAte, sIdhe dharma-sabhA meM jAkara khAMsate-khaMkhArate rahate haiN| mujhe aisA lagatA hai, dharma-sabhA meM jinako khAMsI jukAma hai vahI jage rahate haiN| yA unakI khAMsI vagairaha se koI AsapAsa jaga jAye, bAta alaga, nahIM to gaharI nIMda rahatI hai| 521
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra-vANI bhAga : 1 mullA nasaruddIna eka dharma-sabhA meM bola rahA thaa| eka AdamI uTha kara jAne lagA to usane kahA ki pyAre, baiTha jaao| mere bolane meM tumhAre jAne se ar3acana par3atI hai, aisA nahIM, jo so gaye haiM, unakI nIMda na tor3a denaa| zAMti se baiTha jaao| soye hue logoM para dayA kro| dharma-sabhA meM hama kyoM so jAte haiM? sunate-sunate kAna paka gaye haiM vahI baateN| hama hajAra daphe suna cuke haiN| aba sunane yogya kucha nahIM bcaa| yaha sabase AsAna tarakIba hai dharma se bacane kii| beImAna kAnoM ne tarakIba nikAla lI hai, beImAna AMkhoM ne tarakIbeM nikAla lI haiN| ___ agara mahAvIra sAmane bhI Apake Akara khar3e ho jAyeM to Apako mahAvIra nahIM dikhAyI par3eMge, dikhAyI par3egA ki eka naMgA AdamI khar3A hai| yaha ApakI AMkhoM kI tarakIba hai| bar3e maje kI bAta hai, mahAvIra sAmane hoM to bhI naMgA AdamI dikhegA, mahAvIra nahIM dikheNge| Apa jo dekhanA cAhate haiM, vahI dikhatA hai, jo hai vaha nhiiN| isalie mahAvIra ko logoM ne gAMvoM se khader3A, bhgaayaa| yahAM mata rakho, yaha AdamI naMgA hai| naMge AdamI ko gAMva meM ghusane denA khataranAka hai| kucha na dikhAyI par3A unako mahAvIra kI nagnatA dikhAyI pdd'ii| mahAvIra meM bahuta kucha thA aura mahAvIra bilakula nagna khar3e the, kapar3e kI bhI oTa na thii| dekhanA cAhate to unake bilakula bhItara dekha lete lekina sirpha unakI camar3I aura unakI nagnatA dikhAyI pdd'ii| __ hama jo dekhanA cAhate haiM vaha dekhate haiM, jo sunanA cAhate haiM vaha sunate haiN| isalie mahAvIra kahate haiM, dharma-zravaNa durlabha hai| phira zraddhA aura bhI durlabha hai| jo sunA hai usa para shrddhaa| jo sunA hai, mana hajAra tarka uThAtA hai| vaha kahatA hai, yaha ThIka hai, yaha galata hai| aura bar3A majA yaha hai ki hama kabhI nahIM yaha pUchate ki kauna kaha rahA hai galata hai? kauna kaha rahA hai ThIka? yaha mana jo hamase kaha rahA hai, yaha hameM kahA le gayA? kisa cIja taka isane hameM pahuMcAyA? kisakI hama bAta mAna rahe haiM? isa mana ne hameM kauna-sI zAMti dI, kauna-sA AnaMda diyA, kauna-sA satya? isa mana ne hameM kucha bhI na diyA, magara yaha hamAre salAhakAra haiM, ye hamAre kAMsTeMTa, paramAnenTa kAunsalara haiN| ve aMdara baiThe hue haiM, ve kaha rahe haiM, yaha galata hai| hama sArI duniyA para zaka kara lete haiM, apane mana para kabhI zaka nahIM krte| zraddhA kA matalaba hai, jisane apane mana para zaka kiyaa| hama sArI daniyA para saMdeha kara lete haiN| mahAvIra hoM to una para saMdeha kareMge, ki patA nahIM ThIka kaha rahe haiM, ki galata kaha rahe haiM. ki patA nahIM kyA matalaba hai, ki patA nahIM rAta meM ghara ThaharAyeM aura ekAdha cAdara lekara nadArada ho jAyeM! naMge AdamI kA kyA bharosA, patA nahIM kyA prayojana hai? hameM...aura hamArA jo mana hai, usake hama sadA, usa para zraddhA rakhate haiM, yaha bar3e maje kI bAta hai| hamAre mana para hameM kabhI azraddhA nahIM aatii| usako hama mAna kara calate haiN| ___ kyA hai usameM mAnane jaisA? kyA hai anubhava pUre jIvana kA, aura aneka janmoM kA kyA hai anubhava? mana ne kyA diyA hai? lekina vaha hamArA hai| yaha vahama sukha detA hai aura hama socate haiM, hama apanI mAna kara cala rahe haiN| apanI mAnakara hama marusthala meM pahuMca jAyeM, bhaTaka jAyeM, kho jAyeM to bhI rAhata rahatI hai ki apanI hI to mAna kara to cala rahe haiM! dUsare kI mAna kara mokSa bhI pahuMca jAyeM to mana meM eka pIr3A banI rahatI hai ki are, dUsare ke pIche cala rahe haiN| vaha ahaMkAra ko kaSTapUrNa hai| ___ isalie mahAvIra kahate haiM, aura bhI durlabha, shrddhaa| zraddhA kA artha hai, jaba dharma kA vacana sunA jAye to apane mana ko haTA kara, te svIkati lAkara jIvana ko bdlnaa| usa para AsthA. kyoMki AsthA na ho to badalAhaTa kA koI upAya hI nahIM hai| jo sunA hai, jo samajhA hai, jise bhItara jAne diyA hai, to bhItara mana baiThA hai, vaha hajAra tarakIbeM utthaayegaa| ki isameM yaha bhUla hai, isameM yaha cUka hai, yaha aisA kyoM hai, vaha vaisA kyoM hai? unhoMne kala aisA kahA, Aja aisA kahA, hajAra savAla mana utthaayegaa| ina savAloM ko 522
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ manuSyatva : bar3hate hue hoza kI dhArA dhyAnapUrvaka dekhakara ki ina savAloM se koI hala nahIM hotA, inako haTAkara mahAvIra yA buddha jaise vyakti ke AkAza kA darzana zraddhA hai| dA bhI durlabha, aura phira sAdhanA ke lie puruSArtha to aura bhI durlabha / phira yaha jo sunA, jisa para zraddhA le Aye, isake anusAra jIvana ko badalanA aura bhI durlbh| isalie mahAvIra kahate haiM, ye cAra cIjeM durlabha haiM--manuSyatva, dharma-zravaNa, zraddhA, puruSArtha / kyoMki zraddhA agara napuMsaka ho, mAnakara baiThI rahegI, ThIka hai, bilakula ThIka hai| aura hama jaise cala rahe haiM, vaise hI calate rheNge| to usa napuMsaka zraddhA kA koI bhI artha nahIM hai| hama bar3e hoziyAra haiM, hamArI hoziyArI kA koI hisAba nahIM hai| hama itane hoziyAra haiM ki apane hI ko dhokhA de jAte haiN| dUsare ko dhokhA denevAle ko hama hoziyAra kahate haiN| hama itane hoziyAra haiM, apane ko dhokhA de jAte haiN| hama kahate haiM, mAnate to bilakula haiM ApakI baat| aura kabhI na kabhI kareMge, lekina abhI nhiiN| hama kahate haiM, mokSa to jAnA hai, lekina abhI nhiiN| nirvANa cAhie, lekina jarA ThahareM, jarA rukeN| AcaraNa to abhI hogA, AzA sadA kala para chor3I jA sakatI hai| AcaraNa abhI hogA, aura abhI ke atirikta hamAre pAsa koI bhI samaya nahIM hai; yahI kSaNa, agale kSaNa kA koI bharosA nahIM hai| jo agale kSaNa para chor3atA hai vaha mauta para chor3a rahA hai| jo isa kSaNa kara letA hai vaha jIvana kA upayoga kara rahA hai| isalie mahAvIra kahate haiM, puruSArtha, jo ThIka lage use kara lene kI kSamatA, sAhasa, chlaaNg| kyoMki isa karane kA matalaba yaha hai, hama khatare meM utara rahe haiN| patA nahIM kyA hogA? ___ loga mere pAsa Ate haiM, ve kahate haiM, saMnyAsa to le leM, saMnyAsa meM to cale jAye lekina phira kyA hogA? maiM unase kahatA hUM, jAo aura dekho| kyoMki agara himmatavara ho aura kucha na ho to vApasa lauTa jaanaa| Dara kyA hai? phira ve kahate haiM, vApasa lauTa jAnA? usameM bhI Dara lagatA hai, ki loga kyA kaheMge? abhI bhI loga kyA kaheMge ki saMnyAsa liyA? aura agara kucha na huA, vApasa lauTe nahIM, loga bahAnA haiM, apane ko bacAne kI tarakIbeM haiM, eksakyUjeja haiN| logoM ke nAma se hama apane ko bacA lete haiM aura socate haiM ki Aja nahIM kala, kala nahIM parasoM, kabhI na kabhI, TAlate cale jAte haiN| krodha abhI kara lete haiM, dhyAna kala kreNge| corI abhI kara lete haiM, saMnyAsa kabhI bhI liyA jA sakatA hai| yaha jo vRtti hai, ise mahAvIra kahate haiM-puruSArtha kI kmii| hama bure haiM, puruSArtha ke kAraNa nahIM, ise khayAla kara leN| hama bure haiM puruSArtha kI kamI ke kaarnn| hama agara cora haiM to isalie nahIM ki hama himmatavara haiM, hama isalie cora haiM ki hama acora hone lAyaka puruSArtha nahIM juTA paate| hama agara jhUTha bolate haiM to isalie nahIM ki hama hoziyAra haiN| hama jhUTha bolate haiM isalie ki satya bolane meM bar3e puruSArtha kI, bar3I sAmarthya kI, bar3I zakti kI jarUrata hai| agara hama adhArmika haiM to zakti ke kAraNa nahIM, kamajorI ke kAraNa kyoMki dharma ko pAlana karanA bar3I zakti kI AvazyakatA hai| aura adharma meM bahe jAne meM koI zakti kI jarUrata nhiiN| adharma hai utAra kI taraha, Apako lur3hakA diyA jAye, Apa lur3hakate cale jAyeMge patthara kI trh| dharma hai pahAr3a kI taraha, yAtrA karanI par3atI hai| eka-eka iMca kaThinAI hai aura eka-eka iMca sAmAna kama karanA par3atA hai kyoMki bojha pahAr3a para nahIM le jAyA jA sktaa| Akhira meM to apane taka ko chor3a denA par3atA hai, tabhI koI zikhara para pahuMcatA hai| Aja itanA hii| 523