Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ vinaya ziSya kA lakSaNa hai chabbIsavAM pravacana 481
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ vinaya-sUtra ANA-niddesakare, gurunnmuvvaaykaare| iMgiyA-'' gArasaMpanne, se viNIe tti vuccii|| aha pannarasahiM ThANehiM, suviNIe tti vuccii| nIyAvattI acavale, amAI akuuuhle|| appaM ca ahikkhivaI, pabandhaM ca na kuvvaI / mettijjamANo bhayaI, suyaM laddhaM na mjjii|| naya pAvaparikkhevI, na ya mittesu kuppii| appiyassA'vi mittassa, rahe kallANa bhaasii|| kalahaDamaravajjie, buddhe abhijaaie| harimaM paDisaMlINe, suviNIe tti vuccii|| jo manuSya guru kI AjJA pAlatA ho, unake pAsa rahatA ho, guru ke iMgitoM ko ThIka-ThIka samajhatA ho tathA kArya-vizeSa meM guru kI zArIrika athavA maukhika mudrAoM ko ThIka-ThIka samajha letA ho, vaha manuSya vinaya saMpanna kahalAtA hai| nimnalikhita paMdraha lakSaNoM se manuSya suvinIta kahalAtA hai-uddhata na ho, namra ho| capala na ho, sthira ho| mAyAvI na ho, sarala ho| kutUhalI na ho, gaMbhIra ho| kisI kA tiraskAra na karatA ho| krodha ko adhika samaya taka na Tikane detA ho| mitroM ke prati pUrA sadabhAva rakhatA ho| zAstroM se jJAna pAkara garva na karatA ho| kisI ke doSoM kA bhaMDAphor3a na karatA ho| mitroM para krodhita na hotA ho| apriya mitra kI bhI pITha-pIche bhalAI hI gAtA ho| kisI prakAra kA jhagar3A-phasAda na karatA ho| buddhimAna ho| abhijAta arthAta kulIna ho| AMkha kI zarma rakhane vAlA evaM sthiravRtti ho / 482
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ pahale eka prazna / eka mi kahe gaye zreyArthI kA kyA artha hai ? kyA zreyArthI aura sAdhaka eka hI haiM? zreyArthI zabda bahuta arthapUrNa hai| isa deza ne do taraha ke loga mAne haiN| eka ko kahA hai, preyArthI--jo priya kI talAza meM hai aura dUsare ko kahA hai, zreyArthI--jo zreya kI talAza meM haiN| do hI taraha ke loga haiM jagata meN| ve, jo priya kI khoja karate haiN| jo prItikara hai, vahI unake jIvana kA lakSya hai| lekina anaMta-anaMta kAla taka bhI prItikara kI khoja kI jAye to prItikara milatA nahIM hai| jaba mila jAtA hai to aprItikara siddha hotA hai| jaba taka nahIM milatA hai taba taka prIti kI saMbhAvanA banI rahatI hai| milate hI jo prItikara mAlUma hotA thA, vaha vilIna ho jAtA hai, tirohita ho jAtA hai| lagatA hai prItikara, calate haiM taba bhI AzA banI rahatI hai| pA lete haiM taba AzA khaMDita ho jAtI hai, DisailyUjanameMTa ke atirikta, vibhrama, saba bhramoM ke TUTa jAne ke atirikta kucha hAtha nahIM lgtaa| preyArthI, iMdriyoM kI mAna kara calatA hai| jo iMdriyoM ko prItikara hai, usako khojane nikala par3atA hai| zreyArthI kI khoja bilakula alaga hai| vaha yaha nahIM kahatA ki jo prItikara hai use khojNgaa| vaha kahatA hai. jo zreyaskara hai. jo ThIka hai. jo satya hai. jo ziva hai use khojuuNgaa| cAhe vaha aprItikara hI kyoM na Aja mAlUma pdd'e| yaha bar3e maje kI bAta hai aura jIvana kI gahanatama paheliyoM meM se eka ki jo prItikara ko khojane nikalatA hai vaha aprItikara ko upalabdha hotA hai| jo sukha ko khojane nikalatA hai, vaha dukha meM utara jAtA hai| jo svarga kI AkAMkSA rakhatA hai, vaha naraka kA dvAra khola letA hai| yaha hamArA niraMtara sabhI kA anubhava hai| dUsarI ghaTanA bhI itanA hI anivAryarUpeNa ghaTatI hai| zreyArthI hama use kahate haiM, jo prItikara ko khojane nahIM nikalatA, jo yaha socatA hI nahIM ki yaha prItikara hai yA aprItikara hai, sukhada hai yA dukhada hai| jo socatA hai yaha ThIka hai, ucita hai, satya hai, zreya hai, ziva hai, isalie khojane nikalatA hai| zreyArthI kI khoja pahale aprItikara hotI hai| zreyArthI ke pahale kadama dukha meM par3ate haiN| unhIM kA nAma tapa hai| ___ tapa kA artha hai-zreya kI khoja meM jo prathama hI dukha kA milana hotA hai, hogA hii| kyoMki iMdriyAM inakAra kreNgii| iMdriyAM kaheMgI ki yaha prItikara nahIM hai| chor3o ise| agara phira bhI Apane zreyaskara ko pakar3anA cAhA to iMdriyAM dukha utpanna kreNgii| ve kaheMgI, yaha dukhada hai, chor3o ise| sukhada kahIM aura hai| iMdriyoM ke dvArA khar3A kiyA gayA utpAta hI tapa bana jAtA hai| tapa kA artha hai ki 483
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra-vANI bhAga : 1 iMdriyAM apane mArga se nahIM haTanA cAhatIM, aura agara Apa kisI naye mArga ko khojate haiM jo iMdriyoM ke lie prItikara nahIM hai, to iMdriyAM bagAvata kreNgii| vaha bagAvata dukha hai| isalie zreya kI khoja meM dukha milegA pahale, lekina jaise-jaise khoja bar3hatI hai dukha kSINa hotA calA jAtA hai| dukha kSINa hotA hai, isakA artha hai ki iMdriyAM dhIre-dhIre, dhIre-dhIre isa naye mArga para cetanA kA anugamana karane lagatI haiN| dukha kho jAtA hai| aura jisa dina iMdriyAM cetanA kA pUrA anugamana karatI haiM, usI dina sukha kA anubhava hotA hai| zreyArthI kI khoja meM pahale dukha hai aura pIche aanNd| preyArthI kI khoja meM pahale sukha kA AbhAsa hai, aura pIche dukh| iMdriyoM kI jo mAnakara calatA hai, vaha pahale sukha pAtA huA mAlUma par3atA hai, pIche dukha meM utara jAtA hai / iMdriyoM kI mAlakiyata karake jo calatA hai vaha pahale dukha mAlUma par3atA hai, pIche AnaMda meM badala jAtA hai| zreyArthI kA artha hai, jisane jIvana ke isa rahasya ko samajha liyA ki jo khojo vaha nahIM miltaa| jise khojane nikalo, vaha hAtha se kho jAtA hai| jise pakar3anA cAho, vaha chUTa jAtA hai| agara sukha khojate ho to sukha nahIM milegA, itanA nizcita hai| lekina agara koI vyakti dukha ke lie rAjI ho jAye, aura dukha ke lie svayaM ko tatpara kara le, aura dukha ke prati vaha jo sahaja virodha hai mana kA, vaha chor3a de, to sukha mila jAtA hai| aisA kyoM hotA hogA? aisA hone kA kAraNa kyA hogA? honA to yahI cAhie niyamAnusAra ki hama jo khojeM, vahI mila jaaye| honA to yahI cAhie ki jo hama na khojeM vaha na mile| aisA kyoM hai, ise hama thor3A samajha leN| ___ indriyAM apanA rasa rakhatI haiN| AMkha sukha pAtI hai kucha dekhane meN| agara rUpa dikhAyI par3e to AMkha AnaMdita hotI hai| lekina agara vahI rUpa niraMtara dikhAyI par3ane lage, to AnaMda kramazaH khotA calA jAtA hai| kyoMki jo cIja niraMtara upalabdha hotI hai, vaha dekhane yogya nahIM raha jaatii| darzanIya to vahI hai jo kabhI-kabhI, Akasmika, muzkila se dikhAyI par3atI ho| Apa jAte haiM kAzmIra aura Dala jhIla sukhada mAlUma par3atI hai| lekina vaha jo ApakI naukA khe rahA hai, use Dala jhIla dikhAyI hI nahIM par3atI, aura kaI bAra use hairAnI bhI hotI hai ki loga kaise pAgala haiM, itane dUra-dUra se isa Dala jhIla ko dekhane Ate haiN| __ indriyAM navIna AghAta meM sukha pAtI haiN| AghAta jaba sunizcita, purAnA par3a jAtA hai to ubAne vAlA ho jAtA hai| Aja jo bhojana Apane kiyA hai, vaha sukhada hai| kala bhI vahI, parasoM bhI vahI, dukhada ho jaayegaa| indriyoM ke lie naye meM sukha hai| isalie indriyoM ke sabhI sukha, dukha bana jaayeNge| kyoMki jitanA Apa cAheMge...lagatA hai kisI se ApakA prema hai to lagatA hai, caubIsa ghaMTe usake pAsa baiThe rheN| bhUlakara baiThanA mt| kyoMki agara caubIsa ghaMTe usake pAsa baiThe rahe to Aja nahIM kala yaha ubAne vAlA ho jAne vAlA hai| aura Aja nahIM kala aisA hogA, kaise chuTakArA ho? ye vahI indriyAM haiM jo kahatI thIM, pAsa raho, ye hI indriyAM kaheMgI, bhAga jAo, dUra nikala jaao| kyoMki jo purAnA par3a jAtA hai, indriyoM kA usameM rasa nahIM hai| purAne ke sAtha Uba paidA ho jAtI hai| isalie indriyAM jise prItikara kahatI haiM kala usI ko aprItikara kahane lagatI haiN| indriyoM kI talAza meM prIti se prAraMbha hotA hai, aprIti para aMta hotA hai| yaha indriyoM kA svabhAva huaa| isase ThIka viparIta sthiti zreyArthI kI hai| zreyArthI jo parivartanazIla hai usakI khoja nahIM kara rahA hai jo nayA hai usakI khoja nahIM kara rahA hai| zreyArthI to usakI khoja kara rahA hai jo zAzvata hai| jo sadA hai| preyArthI naye kI khoja kara rahA hai, nayA senasezana, nayI saMvedanA, nayA sukh| vaha naye kI talAza meM lagA hai| zreyArthI usakI khoja kara rahA hai, na naye kI, na purAne kI; kyoMki zreyArthI jAnatA hai ki jo nayA hai abhI, kSaNabhara bAda purAnA ho jaayegaa| jo bhI nayA 484
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ vinaya ziSya kA lakSaNa hai hai, vaha purAnA hogA hii| jisako hama Aja purAnA kaha rahe haiM, kala vaha bhI nayA thaa| saba nayA purAnA ho jAtA hai| naye meM sukha thA, purAne meM dukha ho jAtA hai| naye ke kAraNa hI sukha thA, to purAne ke kAraNa dukha ho jAtA hai| zreyArthI usakI khoja kara rahA hai jo sadA hai, zAzvata hai, nitya hai| vaha nayA aura purAnA nahIM hai, basa hai| usakI talAza hai| indriyAM usakI talAza meM koI rasa nahIM letii| indriyoM ko naye kA sukha hai| isalie jaba koI zreya kI khoja meM nikalatA hai to indriyAM mArga meM bAdhA bana jAtI haiN| vaha kahatI haiM, kahAM vyartha kI khoja para jA rahe ho? sukha vahAM nahIM hai| sukha naye meM hai| __ zreyArthI, indriyoM kI isa AvAja para dhyAna nahIM detaa| khoja meM lagA rahatA hai jo satya hai uskii| prAraMbha meM dukha mAlUma par3atA hai| dhIre-dhIre indriyAM bagAvata chor3a detI haiN| jisa dina indriyoM kI bagAvata chUTa jAtI hai, usI dina zAzvata se jhalaka, saMbaMdha jur3anA zurU ho jAtA hai| indriyAM jisa dina bIca se haTa jAtI haiM, usI dina jo sadA hai, usase hamArA pahalA saMbaMdha hotA hai| vaha saMbaMdha, buddha ne kahA hai, sadA hI sukhadAyI hai, mahAsukhadAyI hai| kyoMki vaha kabhI purAnA nahIM par3atA kyoMki vaha kabhI nayA nahIM thaa| vaha hai snaatn| zreyArthI kA artha hai satya kI, zAzvata kI talAza / sAdhaka hI usakA artha hai| preyArthI hama saba haiN| aura agara hama kabhI zreya kI khoja meM bhI jAte haiM to priya ke lie hii| agara hama kabhI satya ko bhI khojate haiM to isalie ki svarga mila jaaye| agara hama kabhI dhyAna karane bhI baiThate haiM to isIlie ki sukha mila jaaye| jo vyakti sukha ke liye hI satya bhI khoja rahA hai vaha abhI zreyArthI nahIM hai| vaha abhI preyArthI hai| agara paramAtmA kA darzana bhI koI isIliye khoja rahA hai ki AMkhoM kI tapti ho jAyegI to vaha zreyArthI nahIM hai. preyArthI hai| aura preyArthI dakha pAyegA. paramAtmA bhI mila jAye to bhI dukha paayegaa| mokSa bhI mila jAye to bhI dukha paayegaa| kyA milatA hai, isase saMbaMdha nahIM hai| preyArthI kA jo DhaMga hai jIvana ko dekhane kA, vaha dukha meM utArane vAlA hai| zreyArthI kA jo DhaMga hai jIvana ko dekhane kA, vaha AnaMda meM utArane vAlA hai| sukha ko khojeMge, dukha paayeNge| sukha kI khoja vAlA mana hI dukha kA nirmAtA hai| jitanI kareMge apekSA, utanI pIr3A meM utara jaayeNge| apekSA hI pIr3A kA mArga hai| nahIM kareMge apekSA, nahIM bAMdhege AzA, usakI hI talAza kareMge, jo hai| ___ yaha talAza kaThora hai, AIasa hai, durgama hai| kyoMki hama vaha nahIM jAnanA cAhate jo hai| hama vaha jAnanA cAhate haiM jo hamArI indriyAM kahatI haiM, honA caahie| isalie hama satya ke Upara indriyoM kA eka moha AvaraNa DAle rahate haiN| hama yaha nahIM jAnanA cAhate, kyA hai, hama jAnanA cAhate haiM vahI, jo honA caahie| agara maiM kisI vyakti ko bhI dekhatA hUM to maiM usako nahIM dekhatA jo vaha hai| maiM vahI dekhatA hUM, jo vaha honA caahie| isI se jhaMjhaTa khar3I hotI hai| Apa mujhe milate haiM, Apako maiM nahIM dekhtaa| maiM Apa meM usa sauMdarya ko dekha letA hUM jo merI indriyAM cAhatI haiM ki ho| vaha satya nahIM hai| ApakI AMkhoM meM maiM vaha kAvya dekha letA hUM jo vahAM nahIM hai, lekina merI manovAsanA dekhanA cAhatI hai ki ho| kala vaha kAvya tirohita ho jAyegA, paricaya se TUTa jAyegA, jAnakArI se, pahacAna se, AMkheM sAdhAraNa AMkheM ho jAyeMgI aura taba maiM pachatAUMgA ki dhokhA ho gyaa| lekina kisI ne mujhe dhokhA diyA nahIM hai, yaha dhokhA maiMne khAyA hai| maiMne vaha dekhanA nahIM cAhA jo thaa| maiMne vaha dekha liyA jo honA caahie| maiMne apanA sapanA Apa meM dekha liyaa| aba yaha sapanA ttuuttegaa| sapane TUTane ke lie hI hote haiN| aura jaba vAstavikatA ughar3a kara sAmane AyegI to lagegA ki maiM kisI dhokhe meM DAla diyA gyaa| aura taba hamArI indriyAM kahatI haiM, dhokhA dUsare ne diyaa| jahAM kAvya nahIM thA, vahAM kAvya dikhalAyA, jahAM sauMdarya nahIM thA vahAM sauMdarya dikhlaayaa| dUsarA Apako dhokhA nahIM de rahA hai| isa jagata meM saba dhokhe apane haiN| hama dhokhA khAnA cAhate haiN| hama dhokhA nirmita karate haiN| hama dUsare ke Upara dhokhe ko khar3A 485
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra-vANI bhAga : 1 karake dhokhA lete haiN| phira dhokhe TUTa jAte haiM, aura taba dukha hai| zreyArthI kA artha hai-jo hai vahI maiM jaanuuNgaa| kucha bhI joDUMgA nhiiN| yaha jo hai, daiTa vica ija, usako ughAr3a lUMgA, khola luuNgaa| usako nagna dekha lUMgA jaisA hai| usameM jarA bhI apanI vAsanA, apanI kAmanA, apanI AkAMkSA nahIM jodduuNgaa| koI sapanA nahIM DAlUMgA, satya ko vaise dekha lUMgA, jaisA hai| phira koI dukha hone vAlA nahIM hai| kyoMki satya sadA vaisA hI rhegaa| sapane badala jAte haiM, satya sadA vaisA hai| __ kisI meM Apa mitra dekhate haiM, kisI meM zatru dekhate haiN| ve saba Apake sapane haiN| kisI meM sauMdarya, kisI meM kurUpatA, ve saba Apake sapane haiN| jo hai, use jo dekhane lagatA hai, usake lie isa jagata meM phira koI dakha nahIM hai| kyoMki jo hai, vaha kabhI bhI badalatA nahIM hai| aba hama sUtra ko leN| isa sUtra meM utarane ke pahale kucha buniyAdI bAteM samajha lenI jarUrI haiN| pahalI bAta-guru kI dhAraNA maulika rUpa se bhAratIya hai| duniyA meM zikSaka hue haiM, guru nhiiN| zikSaka sAdhAraNa-sI bAta hai, guru bar3I asAdhAraNa ghaTanA hai| zikSaka aura guru kA zAbdika artha eka hai, lekina anubhUtigata artha bilakula bhinna hai| zikSaka se hama vaha sIkhate haiM, jo vaha jAnatA hai| guru se hama vaha sIkhate haiM jo vaha hai| zikSaka se hama jAnakArI lete haiM, guru se jIvana / zikSaka se hamArA saMbaMdha bauddhika hai, guru se Atmagata / zikSaka se hamArA saMbaMdha AMzika hai, guru se pUrNa / __ guru kI dhAraNA maulika rUpa se pUrvIya hai| pUrvIya hI nahIM, bhAratIya hai| guru jaisA zabda duniyA kI kisI bhASA meM nahIM hai| zikSaka, TIcara, mAsTara ye zabda haiN-adhyaapk| lekina guru jaisA koI bhI zabda nahIM hai| guru ke sAtha hamAre abhiprAya hI bhinna haiN| ___ pahalI bAta-zikSaka se hamArA saMbaMdha vyAvasAyika hai, eka vyavasAya kA saMbaMdha hai| guru se hamArA saMbaMdha vyavasAyika nahIM hai| Apa kisI ke pAsa kucha sIkhane jAte haiN| ThIka hai, lena-dena kI bAta hai| Apa usase kucha use bheMTa kara dete haiM, bAta samApta ho jAtI hai-yaha vyavasAya hai| eka zikSaka se Apa kucha sIkhate haiM sIkhane ke badale meM use kucha de dete haiM, bAta samApta ho sakatI hai| guru se jo hama sIkhate haiM usake badale meM kucha bhI nahIM diyA jA sktaa| koI upAya dene kA nahIM hai| kyoMki jo guru detA hai usakA koI mUlya nahIM hai| jo guru detA hai, use cukAne kA koI upAya nahIM hai| use vApasa karane kA koI upAya nahIM hai| kyoMki zikSaka detA hai sUcanAeM, jAnakAriyAM, inphrmeshn| guru detA hai anubhv| yaha bar3e maje kI bAta hai ki zikSaka jo jAnakArI detA hai, jarurI nahIM ki vaha jAnakArI usakA anubhava ho, Avazyaka nhiiN| jo zikSaka Apako nIti zAstra par3hAtA hai aura batAtA hai ki zubha kyA hai, azubha kyA hai? nIti kyA hai, anIti kyA hai? jarUrI nahIM ki vaha zubha kA AcaraNa karatA ho| vaha sirpha zikSaka hai, vaha sUcanA karatA hai| guru jo kahatA hai, vaha sUcana nahIM hai, vaha usake jIvana kA AvirbhAva hai| ___ to hama buddha ko, mahAvIra ko, kRSNa ko guru kahate haiN| guru kA artha yaha hai ki ve jo kaha rahe haiM, unhoMne jIyA hai, jAnA hI nhiiN| jAnane vAle to bahuta guru haiN| ve gAMva-gAMva meM haiN| yUnivarsiTIja unase bharI huI par3I haiN| ve zikSaka haiM, guru nhiiN| jo kucha jAnA gayA hai, vaha unhoMne saMgRhIta kiyA hai, ve Apako de rahe haiN| ve kevala mAdhyama haiN| unake pAsa apanA koI utsa, apanA koI strota nahIM hai| ve udhAra haiN| ve jo bhI de rahe haiM unhoMne kahIM se pAyA hai| unheM kisI aura ne diyA hai ve bIca ke seta haiM jinase jAnakAriyAM yAtrAeM karatI haiN| eka pIr3hI maratI hai to jo bhI vaha pIr3hI jAnatI hai, dUsarI pIr3hI ko de jAtI hai| isa dene ke krama meM zikSaka bIca kA kAma karatA hai, bIca kI kar3I kA kAma karatA hai| agara bIca meM zikSaka na ho to purAnI pIr3hI nayI pIr3hI ko sikhA nahIM sakatI 486
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ vinaya ziSya kA lakSaNa hai ki usane kyA jaanaa| purAnI pIr3hI ne jo bhI anubhava kiyA hai, jo bhI jAnA hai, jo bhI ughAr3A hai, jo bhI jJAna arjita kiyA hai vaha zikSaka nayI pIr3hI ko sauMpane kA kAma karatA hai| ___ guru, jo purAnI pIr3hI ne jAnA hai usako sauMpane kA kAma nahIM karatA, jo svayaM usane anubhava kiyA hai| aura yaha jo svayaM anubhava kiyA hai, ise sauMpane kA sUcana kI taraha koI upAya nahIM hai| ise to jIvana kI vidhi ke rUpAMtaraNa se hI diyA jA sakatA hai| eka zikSaka ke pAsa se hama jJAnI hokara lauTate haiM, jyAdA jAnakara lauTate haiM, larneDa hokara lauTate haiN| eka guru ke pAsa hama rUpAMtarita hokara lauTate haiN| purAnA AdamI mara jAtA hai, naye kA janma hotA hai| guru ke pAsa jaba hama jAte haiM taba hama vahI nahIM lauTa sakate, agara hama guru ke pAsa gaye hoN| guru ke pAsa jAnA kaThina mAmalA hai| lekina, agara hama guru ke pAsa gaye hoM to, jo jAtA hai, vaha phira kabhI vApasa nahIM lautttaa| dUsarA AdamI vApasa lauTatA hai| __ zikSaka ke pAsa jaba hama jAte haiM aura jAnA bahuta AsAna hai to hama vahI lauTate haiM jo hama gaye the| thor3e se aura samRddha hokara lauTate haiM thor3A-sA aura jyAdA jAnakara lauTate haiN| hama jo the, usI meM zikSaka jor3a detA hai--eddiishn| hama jo the usI meM thor3e raMga-rUpa lagA detA hai, vastra or3hA detA hai| hama jo the usameM aura zikSaka ke dvArA jo hama nirmita hote haiM, donoM ke bIca meM koI DisakaMTInyUTI, koI gaipa, koI khAlI jagaha nahIM hotii| garu ke pAsa jaba hama jAte haiM to jo hama the, vaha aura AdamI thA aura jo hama lauTate haiM vaha aura AdamI hai| guru hamameM jor3atA nahIM, hameM miTAtA hai aura nayA nirmita karatA hai| guru hamako hI saMvAratA nahIM, hameM mAratA hai aura jilAtA hai| guru ke pAsa jAne ke bAda hamAre atIta meM aura hamAre bhaviSya meM eka gaipa, eka aMtarAla ho jAtA hai| lauTa ke Apa dekheMge to apanI kathA aisI lagegI, kisI aura kI kahAnI hai| agara guru ke pAsa gye| agara zikSaka ke pAsa gaye to apanI kathA apanI hI kathA hai| bIca meM koI khAlI jagaha nahIM hai jahAM cIjeM TUTa gayI hoM, jahAM ApakA purAnA rUpa bikhara gayA ho aura naye kA janma huA ho| isa mulka meM eka zabda khojA thA, vaha hai dvij| dvija kA artha hai TvAisa baoNrna, dabArA janmA haA vahI AdamI hai, jise guru mila gyaa| nahIM to dubArA janmA huA AdamI nahIM hai| eka janma to mAM-bApa dete haiM, vaha zarIra kA janma hai| eka janma garu ke nikaTa ghaTita hotA hai, vaha AtmA kA janma hai| jaba vaha janma ghaTita hotA hai to AdamI dvija hotA hai| usake pahale AdamI eka janmA hai, usake bAda doharA janma ho jAtA hai, TvAisa baoNrna ho jAtA hai| __ guru ke lie hamane jaisI zraddhA kI dhAraNA banAyI hai, aisA pazcima ke loga jaba sunate haiM to bharosA nahIM kara pAte ki aisI zraddhA kI kyA jarUrata hai| jaba kisI vyakti se sIkhanA hai to sIkhA jA sakatA hai| aisA usake caraNoM meM sira rakhakara miTa jAne kI kyA jarUrata hai! aura unakA kahanA bhI ThIka hai, sIkhanA hI hai to caraNoM meM sira rakhane kI koI bhI jarUrata nahIM hai agara sIkhanA hI hai to sira aura sira kA saMbaMdha hogA, caraNoM aura sira ke saMbaMdha kI kyA jarUrata hai? __ lekina, hamArI guru kI dhAraNA kucha aura hai| yaha sirpha sIkhanA nahIM hai, yaha sirpha bauddhika AdAna-pradAna nahIM hai| yaha saMvAda buddhi kA nahIM hai, do siroM kA nahIM hai| kyoMki jo gahana anubhava haiM, buddhi to unako abhivyakta bhI nahIM kara paatii| jo gahana anubhava haiM, unakA saMbaMdha to hRdaya se ho pAtA hai| buddhi se nahIM ho paataa| jo kSudra bAteM haiM, ve kahI jA sakatI haiM zabdoM meN| jo virATa se saMbaMdhita haiM, gahana se, UMcAiyoM se, anaMta gaharAiyoM se, ve kahI nahIM jA sakatI zabdoM meM, lekina prema meM abhivyakta kI jA sakatI haiN| to guru aura ziSya ke bIca jo saMbaMdha hai vaha gahana prema kA hai| zikSaka aura vidyArthI ke bIca jo saMbaMdha hai vaha lena-dena kA hai, vyAvasAyika hai, bauddhika hai| guru aura ziSya ke bIca kA jo saMbaMdha hai, vaha hArdika hai| 487 .
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra-vANI bhAga : 1 dhyAna rahe, jaba buddhi letI hai, detI hai, to yaha samatala para ghaTita hotA hai| jaba hRdaya letA-detA hai to yaha samatala para ghaTita nahIM hotaa| hRdaya ko to lenA ho to use pAtra kI taraha khulA huA nIce ho jAnA par3atA hai| jaise pAnI nIce kI tarapha bahatA hai| to jaba hRdaya ko lenA ho...| varSA ho rahI ho to pAtra ko nIce rakha denA par3atA hai, pAnI usameM bhara jaaye| pAtra ko usa dhArA ke nIce honA cAhie jahAM se lenA hai, agara hRdaya kA lena-dena hai| buddhi kA lena-dena samatala para hotA hai| ___ isalie pazcima meM zikSaka aura vidyArthI ke bIca koI rispekTa, koI samAdara kI bAta nahIM hai| aura agara koI samAdara hai to aupacArika hai, aura agara koI samAdara hai to kakSA ke bhItara hai, bAhara to koI savAla nahIM hai| zikSaka aura vidyArthI kA saMbaMdha eka khaNDa saMbaMdha hai| pUraba meM guru aura ziSya kA saMbaMdha eka akhaNDa saMbaMdha hai, smgr| yaha jo hRdaya kA lena-dena hai, isameM ziSya ko pUrI taraha jhuka jAnA jarUrI hai| ziSya kA artha hI hai jo jhuka gyaa| hRdaya ke pAtra ko jisane caraNoM meM rakha diyaa| isalie isa lena-dena meM zraddhA anivArya aMga ho gyii| zraddhA kA kevala itanA hI artha hai ki jisase hama le rahe haiM, usase hama pUrA lene ko rAjI haiN| usameM hama koI jAMca-par3atAla na kreNge| isakA yaha matalaba nahIM hai ki jAMca-par3atAla kI manAhI hai| isakA kevala itanA matalaba hai ki khUba jAMca-par3atAla kara lenA, jitanI jAMca-par3atAla karanI ho, kara lenA lekina jAMca-par3atAla jaba pUrI ho aura guru ke karIba pahuMca jAo, aura cuna lo ki yaha rahA guru, to phira jAMca-par3atAla baMda kara denA aura pAtra ko nIce rakha lenaa| aura aba saba dvAra khule chor3a denA, tAki guru saba mArgoM se praviSTa ho jaaye| / jAMca-par3atAla kI manAhI nahIM hai, lekina usakI sImA hai| khoja lenA pahale, guru kI khoja kara lenA jitanI bana ske| lekina jaba khoja pUrI ho jAye aura lage ki yaha AdamI rahA, to phira khoja baMda kara denaa| phira khola denA apane hRdaya ko| ziSya, isalie alaga zabda hai, usakA artha vidyArthI nahIM hai| ziSya vidyArthI nahIM hai, vidyA nahIM sIkha rahA hai| ziSya jIvana sIkha rahA hai aura jIvana ke sIkhane kA mArga ziSya ke lie vinaya hai| __ yaha sUtra vinaya-sUtra hai| isameM mahAvIra ne kahA hai, jo manuSya guru kI AjJA pAlatA ho, unake pAsa rahatA ho, guru ke iMgitoM ko , tathA kArya-vizeSa meM guru kI zArIrika athavA maukhika mudrAoM ko ThIka-ThIka samajha letA ho, vaha manuSya vinaya-sampanna kahalAtA hai| vinaya, ziSya kA lakSaNa hai, hyUmiliTI, hambalanesa, jhukA huA honA, samarpita bhaav| isa zabdoM ko hama eka-eka samajha leN| _ jo guru kI AjJA pAlatA ho| guru kahe, baiTha jAo to baiTha jAye, kahe khar3e ho jAo to khar3A ho jaaye| isakA artha AjJApAlana nahIM hai| AjJApAlana kA artha to hai, jahAM ApakI buddhi iMkAra karatI hai, vahAM paaln| sunA hai maiMne, bAyajIda apane guru ke pAsa gayA, to guru ne pUchA, ki nizcita hI tuma A gaye ho mere pAsa? to vastra utAra do, nagna ho jAo, jUtA hAtha meM le lo, apane sira para mAro aura pUre gAMva kA eka cakkara lagA aao| __ aura bhI loga vahAM maujUda the| usameM se eka AdamI ke bardAzta ke bAhara huaa| usane kahA, yaha kyA mAmalA hai, koI adhyAtma | AyA hai ki pAgala hone? lekina bAyajIda ne vastra utArane zurU kara diye| usa AdamI ne bAyajIda ko kahA, Thaharo bhI. pAgala to nahIM ho? aura bAyajIda ke guru ko kahA, yaha Apa kyA karavA rahe haiM? yaha jarA jyAdA hai, thor3A jyAdA ho gyaa| phira bAyajIda kI gAMva meM pratiSThA hai| kyoM usakI pratiSThA dhala meM milAte haiM? lekina bAyajIda nagna ho gyaa| usane hAtha meM jUtA uThA liyaa| vaha gAMva ke cakkara para nikala gyaa| vaha apane ko jUtA mAratA 488
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ vinaya ziSya kA lakSaNa hai jA rahA hai| gAMva meM bhIr3a ikaTThI ho gayI hai| kyA pAgala ho gayA hai bAyajIda! loga haMsa rahe haiM, loga majAka ur3A rahe haiN| kisI kI samajha meM nahIM A rahA, kyA ho gayA? vaha pUre gAMva meM cakkara lagAkara apanI sArI pratiSThA ko dhUla meM milAkara, miTTI hokara vApasa lauTa aayaa| guru ne use chAtI se lagA liyA aura guru ne kahA, bAyajIda aba tujhe koI bhI AjJA na duuNgaa| pahacAna ho gyii| aba kAma kI bAta zurU ho sakatI hai| __ AjJA kA artha hai jo ebsarDa mAlUma par3e, jisameM koI saMgati na mAlUma pdd'e| kyoMki jisameM saMgati mAlUma par3e, Apa mata socanA, Apane AjJA maanii| Apane apanI buddhi ko maanaa| agara maiM Apase kahUM, ki do aura do cAra hote haiM, yaha merI AjJA hai, aura Apa kaheM, bilakula ThIka, mAnate haiM ApakI AjJA, do aura do cAra hote haiN| Apa mujhe nahIM mAna rahe haiM, Apa apanI buddhi ko mAna rahe haiN| do aura do pAMca hote haiM aura Apa kaheM ki hAM, do aura do pAMca hote haiM, to AjJA / bAibila meM ghaTanA hai| eka pitA ko AjJA huI ki vaha jAkara apane beTe ko phalA-phalAM vRkSa ke nIce kATa kara aura balidAna kara de| usane apane beTe ko uThAyA, pharasA liyA aura jaMgala kI tarapha cala pdd'aa| sorena kIrkagArDa ne isa ghaTanA para bar3e mahatvapUrNa kAma kiye haiM, bar3e gahare kAma kiye haiN| yaha bAta bilakula phijUla hai, kyoMki sorena kIrkagArDa kahatA hai usa pitA ko, yaha to socanA hI cAhie thA, kahIM yaha AjJA majAka to nahIM hai| yaha to socanA hI cAhie thA ki yaha AjJA anaitika kRtya hai ki pitA beTe kI hatyA kara de! kucha to vicAranA thA! lekina usane kucha bhI na vicaaraa| pharasA uThAyA aura beTe ko lekara cala pdd'aa| yaha hameM bhI lagegI, jarUrata se jyAdA bAta hai| aura yaha to aMdhApana hai, aura yaha to mUr3hatA hai| lekina kIrkagArDa bhI kahatA hai ki yaha sArA parIkSaNa pahale kara lenA caahie| lekina eka bAra parIkSaNa pUrA ho gayA ho to phira chor3a denA cAhie sArI baat| agara parIkSaNa sadA hI jArI rakhanA hai to guru aura ziSya kA saMbaMdha kabhI bhI nirmita nahIM ho sktaa| mahatvapUrNa vaha saMbaMdha nirmita honA hai| vakta para khabara A gayI ki hatyA nahIM karanA hai pharasA uTha gayA thA aura galA kATane ke karIba thaa| lekina yaha gauNa bAta hai| vApasa lauTa AyA hai pitA apane beTe ko lekara, lekina apanI tarapha se hatyA karane kI AkhirI sImA taka pahuMca gayA thaa| pharasA uTha gayA thA aura galA kATane ke karIba thaa| ___ yaha ghaTanA to sUcaka hai| zAyada hI koI guru Apako kahe ki jAkara beTe kI hatyA kara aayeN| lekina, ghaTanA meM mUlya sirpha itanA hai ki agara aisA bhI ho, to AjJApAlana hI ziSya kA lakSaNa hai| kyoMki AjJA ko itanA mUlyavAna-pahale hI sUtra ke hisse meM AjJA ko itanA mUlyavAna mahAvIra kyoM kaha rahe haiM? ___ ApakI buddhi jo-jo samajha sakatI hai isa jagata meM, vaha jaise-jaise Apa bhItara praveza kareMge, usakI samajha kSINa hone lagegI ki vahAM kAma nahIM pdd'egii| aura agara Apa yahI bharosA mAna kara calate haiM ki maiM apanI buddhi se hI calUMgA to bAhara kI duniyA to ThIka, bhItara kI duniyA meM praveza nahIM ho skegaa| bhItara to ghar3I-ghar3I aise mauke AyeMge jaba guru kahegA ki kro| aura taba ApakI buddhi bilakula inakAra karegI ki mata kro| kyoMki agara dhyAna kI thor3I-sI gaharAI bar3hegI to lagegA ki mauta ghaTa jaayegii| aba ApakA koI anubhava nahIM hai| jaba bhI dhyAna gaharA hogA to mauta kA anubhava hogaa| aisA lagegA, mre| __ guru kahegA, maro, bar3ho, maroge hI na! mara jaanaa| taba ApakI buddhi kahegI, abhI yaha kyA ho rahA hai, aba Age kadama nahIM bar3hAyA jaataa| 489
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra-vANI bhAga : 1 beTe kI hatyA karanA bhI itanA kaThina nahIM hai, agara khuda ke marane kI bhItara ghar3I Aye, tb| beTA phira bhI dUra hai aura beTe kI hatyA karane vAle bApa mila jaayeNge| aise to sabhI bApa thor3I bahuta hatyA karate haiM lekina vaha alaga bAta hai| bApa kI hatyA karane vAle beTe mila jaayeNge| eka sImA para sabhI beTe bApa se chuTakArA cAhate haiM, lekina vaha alaga bAta hai| lekina, AdamI jaba apane kI hI hatyA para utarane kI sthiti A jAtI hai, aura jaba dhyAna meM aisI ghar3I AtI hai ki zarIra chUTa to nahIM jAyegA! sAMsa baMda to nahIM ho jAyegI! taba ApakI buddhi koI bhI upayoga kI nahIM, kyoMki ApakA koI anubhava kAma nahIM pdd'egaa| vahAM guru kahatA hai ki ThIka hai, ho jAne do baMda saaNs| usa vakta kyA kariegA? agara AjJA mAnane kI Adata na bana gayI ho| agara guru ke sAtha asaMgata meM bhI utarane kI taiyArI na ho gayI ho, to Apa vApasa lauTa AyeMge, Apa bhAga jaayeNge| usa vakta to mRtyu ko eka kinAre rakha kara vaha guru jo kahatA hai, vaha ThIka hai| __ aura bar3e maje kI bAta hai, Apa mareMge nahIM, balki isa dhyAna meM jo mRtyu ghaTegI, isase hI Apa pahalI daphA jIvana kA svAda, jIvana kA anubhava kara paayeNge| lekina usake lie ApakI buddhi to koI bhI sahArA nahIM de sktii| buddhi to vahI sahArA jAnatI ho| yaha Apane kabhI jAnA nahIM hai| yaha to mAmalA ThIka aisA hI hai ki beTA hAtha bApa kA pakar3a letA hai aura phira phikra chor3a detA hai ki ThIka, bApa sAtha hai, usakI ciMtA nahIM hai kuch| aba jaMgala meM zera bhI cAroM tarapha bhaTaka rahe hoM to beTA gunagunAtA huA, gIta gAtA, bApa kA hAtha pakar3a kara calatA hai| bApa ke hAtha meM hAtha hai, bAta khatma ho gyii| agara bApa usase kaha de ki yaha sAmane jo zera A rahA hai, isase gale mila lo, to beTA mila legaa|| __ AjJA kA artha hai-asaMgata ghaTanAeM ghaTeMgI sAdhanA meM, jinake lie buddhi koI tarka nahIM khoja paatii| taba kaThinAiyAM zurU hotI haiM, taba saMdeha pakar3anA zurU hotA hai| taba lagatA hai ki bhAga jAo isa AdamI se, baca jAo isa AdamI se| taba buddhi bahuta-bahuta upAya karegI ki yaha AdamI bahuta galata hai, isakI bAta mata maannaa| taba buddhi aisI paccIsa bAteM khoja legI, jinase yaha siddha ho jAye ki yaha AdamI galata hai, isalie isakI yaha bAta mAnanA bhI ucita nahIM hai| chor3a do| isalie mahAvIra kahate haiM, 'jo manuSya guru kI AjJA pAlana karatA ho, usake pAsa rahatA ho' / pAsa rahanA bar3I kImatI bAta thii| pAsa rahanA eka AMtarika ghaTanA hai| zArIrika rUpa se pAsa rahanA. rahane kA upayoga hai lekina Atmika rUpa se, mAnasika rUpa se pAsa rahane kA bahuta upayoga hai| yaha jo jIvana kI AtyaMtika kalA hai, ise sIkhanA ho to guru ke itane pAsa honA cAhie, jitane hama apane bhI pAsa nhiiN| jaise koI ApakI chAtI meM churA bhoMka de to guru kA smaraNa pahale Aye, bAda meM apanA, ki maiM mara rahA huuN| yaha artha huA pAsa rahane kaa| ___ pAsa rahane kA matalaba hai, eka AMtarika nikaTatA saamiipy| hama apane se bhI jyAdA pAsa hai, apane se bhI jyAdA bharosA, apane se bhI jyAdA smrnn| yaha jo ghaTanA hai pAsa hone kI, nikaTa hone kI, yaha zArIrika tala para bhI bar3I mUlyavAna hai| isalie guru ke pAsa zArIrika rUpa se rahane kA bhI bar3A artha hai| adhikatama guru, agara hama upaniSada ke guruoM meM lauTa jAyeM, yA mahAvIra-mahAvIra ke sAtha dasa hajAra sAdhu-sAdhviyoM kA samUha calatA thaa| mahAvIra ke pAsa honA hI mUlya uskaa| kyA artha hai isa pAsa hone kA? isa pAsa hone kA eka hI artha hai ki mere maiM kI jo AvAja hai, vaha dhIre-dhIre kama ho jaaye| hama jaba bhI bolate haiM to maiM hamArA keMdra hotA hai| garu ke pAsa rahane kA artha hai, maiM keMdra na raha jAye, guru kendra ho jaaye| mahAvIra ke pAsa dasa hajAra sAdhu-sAdhvI haiN| unakA apanA honA koI bhI nahIM hai| mahAvIra kA honA hI saba kucha hai| 490
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ vinaya ziSya kA lakSaNa hai buddha eka gAMva ke bAhara Thahare haiN| hajAroM bhikSu-bhikSuNiyAM unake pAsa haiN| gAMva kA samrATa milane AyA hai| pAsa Akara use zaka hone lgaa| Amra-kuMja hai, usake bAhara Akara usane apanI vajIroM ko kahA ki mujhe zaka hotA hai, isameM kucha dhokhA to nahIM hai ? kyoMki tuma kahate the ki hajAroM loga vahAM Thahare haiM, lekina AvAja jarA bhI nahIM ho rahI hai| jahAM hajAroM loga Thahare hoM aura tuma kahate ho, basa yaha jo Ama kI katAra hai, isake pIche ke hI vana meM ve loga Thahare haiN| jarA bhI AvAja nahIM hai, mujhe zaka hotA hai| usane apanI talavAra bAhara khIMca lii| usane kahA, isameM koI SaDayaMtra to nahIM? usake vajIroM ne kahA, Apa nizciMta raheM, vahAM sirpha eka hI AdamI bolatA hai, bAkI saba cupa haiN| vaha buddha ke sivAya vahAM koI bolatA hI nhiiN| aura jaMgala meM zAMti hai, kyoMki buddha nahIM bola rahe hoMge, aura to vahAM koI bolatA hI nhiiN| ___ magara vaha jo samrATa thA, usakA nAma thA, ajaatshtru| nAma bhI hama bar3e majedAra dete haiM, jisakA koI zatru paidA na huA ho| hAlAMki zAMti meM bhI use zatru dikhAyI par3atA hai, sannATe meM bhii| lekina vaha talavAra nikAle hI gyaa| jaba usane dekha liyA hajAroM bhikSa baiThe haiM cupacApa, buddha eka vRkSa kI chAyA meM baiThe haiM, taba usane talavAra bhItara kii| taba usane buddha se pahalA prazna yahI pUchA,itanI cuppI, itanA mauna kyoM hai ? itane loga haiM, koI bAta-cIta nahIM, koI carcA nahIM, dina-rAta aise bIta jAte haiM? buddha ne kahA, ye loga mere pAsa hone ke lie yahAM hai| agara ye bolate raheM to ye apane hI pAsa hoNge| ye apane ko miTAne ko yahAM Aye haiN| ye yahAM haiM hI nhiiN| basa isa jagaMla meM jaise maiM hI haM aura ye saba miTe hae zanya haiN| ye apane ko miTA rahe haiN| jisa dina ye pUre bikhare jAyeMge usa dina hI ye mujhe pUrA samajha paayeNge| aura jo maiM inase kahanA cAhatA hUM, vaha inake mauna meM hI kahA jA sakatA hai| aura agara maiM zabda kA bhI upayoga karatA hUM, to vaha yahI samajhAne ke lie ki ve kaise mauna ho jaayeN| zabda kA upayoga karatA hUM, mauna meM le jAne ke lie, phira mauna kA upayoga karUMgA satya meM le jAne ke liye| zabda se koI satya meM le jAne kA upAya nahIM hai| zabda se, mauna meM le jAyA jA sakatA hai| __ basa zabda kI itanI hI sArthakatA hai ki ApakI samajha meM A jAye ki cupa ho jAnA hai| phira satya meM le jAyA jA sakatA hai| sAmIpya kA yaha artha hai| ___ sAriputta buddha kA khAsa ziSya thaa| jaba vaha svayaM buddha ho gayA to buddha ne usase kahA, ki aba sAriputta tU jA aura mere saMdeza ko logoM taka phuNcaa| sAriputta uThA, namaskAra karake calane lgaa| ___ AnaMda buddha kA dUsarA pramukha ziSya thaa| use aba taka jJAna nahIM huA thaa| usane buddha se kahA, isa bhAMti mujhe kabhI dUra mata bheja denaa| merI prArthanA, itanA khayAla rakhanA, kabhI mujhe aisI AjJA mata denA ki dUra calA jaauuN| maiM to samIpa hI rahanA cAhatA huuN| buddha ne kahA, tU samIpa nahIM hai, isalie samIpa rahanA cAhatA hai| sAriputta uThA aura cala pdd'aa| vaha kahIM bhI rahe, vaha mere hI samIpa rhegaa| bIca kA phAsalA aba koI phAsalA nahIM hai| __sAriputta cala pdd'aa| vaha gAMva-gAMva jagaha-jagaha saMdeza detA rhaa| lekina roja subaha jaise uThakara vaha buddha ke caraNoM meM sira rakhatA thaa| jisa dizA meM buddha hote, roja subaha uThakara unake caraNoM meM sira rkhtaa| usake ziSya usase pUchate, sAriputta aba to tuma bhI svayaM buddha ho gaye, aba tuma kisake caraNoM meM sira rakhate ho? aba kyA hai jarUrata? sAriputta kahatA, jinake kAraNa maiM miTa sakA jinake kAraNa maiM samApta huA, jinake kAraNa maiM zUnya huaa| phira usake ziSya kahate, lekina buddha to bahuta dUra haiM, saikar3oM mIla dUra haiM, yahAM se tumhAre caraNoM meM kiye gaye praNAma kaise pahuMceMge? to sAriputta kahatA, agara ve dUra hote to maiM unheM chor3akara hI na aataa| chor3akara A sakA isI bharose ki aba kahIM bhI rahaM. ve mere pAsa haiN| 491
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra-vANI bhAga : 1 eka saMbaMdha hai bAhara kA jo zarIra se hotA hai| zarIra kitane hI nikaTa A jAye to bhI dUrI banI rahatI hai| zarIra ke sAtha koI nikaTatA ho hI nahIM paatii| kitane hI nikaTa le jAo, AliMgana kara lo kisI kA, phira bhI bIca meM phAsalA banA hI rahatA hai| do zarIra kabhI bhI eka zarIra nahIM, nahIM ho skte| zarIra kA honA hI pArthakya hai| phira eka aura AMtarika sAmIpya hai| sAripatta usI kI bAta kara rahA hai| vaha kaha rahA hai, aba phAsale TUTa gaye, aba koI spesa, koI jagaha bIca meM nahIM hai| aba maiM nahIM hUM buddha hI haiM. yA kahaM ki maiM haM, buddha nahIM haiM, eka hI bAta hai| ___ isase bhI jyAdA majedAra ghaTanA to taba ghaTI, kahate haiM, mahAkAzyapa apane hI paira chU letA thaa| logoM kA bahuta ajIba lagatA hogaa| mahAkAzyapa buddha kA dUsarA ziSya thA aura zAyada unake sAre ziSyoM meM adabhuta thaa| mahAkAzyapa apane hI paira chU letA thA aura logoM ne usase kahA, yaha tuma kyA karate ho? vaha kahatA hai ki buddha ke caraNa chU rahA huuN| loga kahate haiM, ye paira tumhAre haiN| mahAkAzyapa kahatA ki aba unase itanI nikaTatA ho gayI ki vaha bhItara hI haiM, paira unake hI haiN| mahAkAzyapa kahatA, maiM kisI ke bhI paira chUU, buddha ke hI paira haiN| itanI samIpatA bhI bana sakatI hai| isa sAmIpya meM hI saMvAda hai| isaliye mahAvIra kahate haiM, unake pAsa rahatA ho, unake nikaTa hotA ho| isa nikaTatA meM bhautika nikaTatA hI aMtarnihita nahIM hai, AMtarika sAmIpya bhI hai, vahI hai vastutaH aMta meN| 'guru ke iMgitoM ko ThIka-ThIka samajhatA ho|' hama to guru ke zabda ko bhI ThIka se nahIM samajha pAte, iMgita to bar3I aura bAta hai| iMgita kA artha hai, izArA, jo kahA nahIM gayA hai, phira bhI diyA gayA hai| zAyada itanA bArIka hai ki kahane meM TUTa jAyegA, isalie kahA nahIM gayA hai| sirpha diyA gayA hai| zAyada itanA sUkSma hai ki zabda usake sauMdarya ko naSTa kara deNge| sthUla banA deNge| isalie sirpha izArA diyA gayA hai| jo guru hai, vaha dhIre-dhIre zabdoM kA sahArA chor3atA jAtA hai| jaise-jaise ziSya vinIta hotA hai, jaise-jaise ziSya jhukatA hai, vaise-vaise guru zabdoM kA sahArA chor3atA jAtA hai| iMgita mahatvapUrNa ho jAte haiM, izAre mahatvapUrNa ho jAte haiN| zabda bhI sahAre haiM, lekina bahuta sthUla, bahuta uuprii| __ buddha kaise calate haiM, mahAvIra kaise baiThate haiM, mahAvIra kaise uThate haiM, mahAvIra kaise sote haiM ina saba meM unake iMgita haiN| buddha kaise hAtha uThAte haiM, kaise AMkha uThAte haiM, kaise AMkheM unakI jhapatI haiM, usa sabameM unake iMgita haiN| dhIre-dhIre jo unake pAsa hai, unake zarIra kI bhASA ko samajhane lagatA hai| hamArI bhI zarIra kI bhASA to hotI hai, hameM bhI patA nahIM hotaa| hamAre zarIra kI bhI bhASA hotI hai, aura aba to pazcima meM eka sAiMsa hI kineTiksa nirmita ho rahI hai, jo zarIra kI bhASA para nirbhara hai, bADI laiMgveja / __ aura hama saba zarIra se bhI bolate rahate haiN| kabhI Apane khayAla na kiyA hogA, bacce zarIra kI bhASA ko bilakula ThIka se samajhate haiN| phira dhIre-dhIre zabda sIkhane lagate haiM aura zarIra kI bhASA bhUla jAte haiN| isalie baccoM ke sAtha mAM-bApa ko kabhI-kabhI bar3A sTreMja, bar3A vicitra anubhava hotA hai ki mAM muskurA rahI hai cehare se lekina baccA samajhatA hai ki vaha krodha meM hai| mAM kaha rahI hai, thapakA rahI hai khilaune le AUMgI bAjAra se, aura bar3I prasannatA dikhA rahI hai jaise ki bacce se bar3A prema ho, lekina bacce samajha lete haiM ki yaha saba dhokhA hai| kyoMki vaha jo kaha rahI hai, usake hAtha kI thapakI se patA nahIM cltaa| bacce pahale to bADI laiMgveja sIkhate haiM, zarIra kI bhASA sIkhate haiN| bacce jAnate haiM ki mAM jaba unheM dUdha pilA rahI hai, to usake stana kA izArA bhI bacce samajhate haiM ki isa vakta vaha prasanna hai, nAkhuza hai, pilAnA cAhatI hai, nahIM pilAnA cAhatI, haTa jAnA cAhatI hai ki pAsa AnA cAhatI hai| vaha saba samajhate haiN| kyoMki pahalI bhASA unakI zarIra kI bhASA hai| vaha mAM ko dekhakara samajhate haiN| abhI vaha bola nahIM sakate, na mAM kyA 492
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ vinaya ziSya kA lakSaNa hai bolatI hai, use samajha sakate haiN| lekina mAM kI gescara, usakI mudrAeM unake khayAla meM Ane lagatI haiN| aura isalie baccoM ko dhokhA denA bahuta muzkila hai| jaba taka ki bacce thor3e bar3e na hone lgeN| choTe baccoM ko dhokhA nahIM diyA jA sktaa| phira dhIre-dhIre bhASA Aropita ho jAtI hai aura hama zarIra kI bhASA bhUla jAte haiN| aura taba bar3I majedAra ghaTanAeM ghaTatI haiN| akasara Apako khayAla meM nahIM hai| kabhI kisI philma meM Apako khayAla meM AyA ho to AyA ho| kabhI philma meM aisA ho jAtA hai ki bhASA aura bhAva-bhaMgimA kA saMbaMdha TUTa jAtA hai| eka nATaka meM aisA huA ki eka AdamI ko golI mArI jAnI thI, lekina golI kA ghor3A aTaka gyaa| mArane vAle ne bahuta ghor3A khIMcA, lekina jaise usane ghor3A khIMcA jisako maranA thA, vaha dhar3Ama se girakara mara gyaa| jaba vaha mara cukA aura cillA cukA ki hAya, maiM marA! bAda meM ghor3A chUTA aura golI clii| saMbaMdha TUTa gayA, kRtya meM aura bhASA meN| ___ Apako patA nahIM, Apake kRtya aura bhASA meM saMbaMdha nahIM hotaa| Apake hoMTha muskarAte haiN| ApakI AMkha kucha aura kahatI hai| hAtha se hAtha milAte haiM, Apake hAtha ke bhItara kI UrjA pIche haTatI hai; hAtha Age bar3hA hai, UrjA pIche haTa rahI hai, Apa milAnA nahIM caahte| hAtha milAnA nahIM cAhate to bhItara kI UrjA pIche haTa rahI hai| aura Apa milA rahe haiM haath| lekina agara dUsarA AdamI bhASA samajhatA ho zarIra kI to phaurana pahacAna jaayegaa| ki hAtha milAyA gayA aura UrjA nahIM milii| UrjA bhItara khIMca lii| lekina hama sabhI bhASA bhala gaye haiN| isalie koI patA nahIM calatA hai| eka AdamI ko gale milAte haiM aura pIche haTa rahe haiN| Apako khuda patA cala jaaygaa| jarA khayAla karanA apane kRtyoM meM ki jo Apa kara rahe haiM, agara vaha nahIM karanA cAhate haiM to bhItara usase viparIta ho rahA hai| usI vakta ho rahA hai| vaha to koI zarIra kI bhASA nahIM jaantaa| bhUla gaye haiM hama sb| zAyada bhUla jAnA jarUrI hai, nahIM to duniyA meM dostI banAnA, prema karanA bahuta muzkila ho jaaye| agara hamAre zarIra kI bhASA sIdhI-sIdhI samajha meM A jAye to bar3A muzkila ho jaaye| isalie hama saba parta banA lie haiN| una zabdoM kI parta meM hama jIte haiN| jaba hama kisI AdamI se kahate haiM, maiM tumheM prema karatA hUM, to basa vaha itanA hI sunatA hai| na hamAre oMTha kI tarapha dekhatA ki jaba ye zabda kahe gaye, to oThoM ne bhI kucha kahA ? asalI kaMTeMTa oThoM meM hai, zabdoM meM nhiiN| jaba ye zabda kahe gaye taba AMkhoM ne kucha kahA ? asalI viSaya-vastu AMkhoM meM hai, zabdoM meM nhiiN| jaba ye zabda kahe gaye taba isa pUre AdamI ke royeM-royeM meM pulaka kyA thI? AnaMda kyA thA? ye kahane se prANa isake AnaMdita hae? ki majabUrI meM isane kahakara kartavya nibhAyA ! lekina zAyada khataranAka hai| jaisA hamArI sabhyatA hai, samAja hai, dhokhe kA eka laMbA aaddNbr| isalie hama baccoM ko jaldI hI ThoMka-pITakara unakI jo samajha hai unake Upara AropaNa karake, unakI vAstavika samajha ko bhulA dete haiN| guru ke pAsa rahakara phira zabdoM kI bhASA bhUlanI par3atI hai| phira zarIra kI bhASA sIkhanI par3atI hai| kyoMki jo gahana hai, vaha zarIra se kahA jA sakatA hai| vaha jo gahana hai vaha bhAva-bhaMgimA se kahA jA sakatA hai| isalie eka pUrA kA pUrA zAstra mudrAoM kA, gescarsa kA nirmita huaa| aba pazcima meM usakI punaH khoja ho rahI hai| jisako vaha zarIra kI bhASA kahate haiM vaha hamane mudrAoM meM kAphI gaharAI taka khojI hai| __ Apane buddha kI mUrtiyAM dekhI hoMgI vibhinna mudrAoM meN| agara Apa kisI eka khAsa mudrA meM baiTha jAyeM to Apa hairAna hoMge ki Apake bhItara bhAva parivartana ho jAtA hai| ApakI mudrA bhItara bhAva parivartana le AtI hai| ApakA bhAva parivartana ho to mudrA parivartita ho jAtI hai| jaise buddha padamAsana meM baiThate haiM, hAtha para hAtha rakhakara, yA mahAvIra baiThate haiM padamAsana meN| sirpha vaise hI Apa baiTha jAyeM, to Apa tatkAla pAyeMge ki jo Apake mana kI dhArA cala rahI thI vaha usameM vighna par3a gyaa| 493
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra-vANI bhAga : 1 buddha ne aneka mudrAeM, abhaya, karuNA, bahuta-sI mudrAoM kI bAta kI hai| agara usa mudrA meM Apa khar3e ho jAye to Apa tatkAla bhItara pAyeMge ki bhAva meM aMtara par3a gyaa| agara Apa krodha kI mudrA meM khar3e ho jAyeM to bhItara krodha kA Aveza AnA zurU ho jAtA hai| zarIra aura bhItara jor3a hai| guru ke bhItara sAre dhokhe miTa gaye haiN| usake bhItara bhAva hotA hai, usake zarIra taka vaha jAtA hai| isalie mahAvIra kahate haiM, ziSya ko, guru ke iMgitoM ko ThIka-ThIka samajhatA ho| kyA guru kaha rahA hai, ise ThIka-ThIka samajhatA ho, zarIra se bhii| rinjhAI apane guru ke pAsa thaa| caubIsa ghaMTe rukane ke bAda usane kahA, Apa kucha sikhAyeMge nahIM? guru ne kahA, caubIsa ghaMTe maiMne kucha aura kiyA hI nahIM sivAya sikhAne ke to rinjhAI ne kahA, eka zabda Apa bole nahIM! yA to maiM baharA hUM jo mujhe sunAI nahIM par3A! lekina abhI Apa bola rahe haiM, maiM ThIka se suna rahA huuN| Apa eka zabda nahIM bole| guru ne kahA, merA saba kucha honA bolanA hI hai| tuma jaba subaha mere lie cAya lekara Aye the, taba maiMne kaise tumase hAtha se cAya grahaNa kI thI, aura merI AMkhoM meM kaise anugraha kA bhAva thA! vaha tumane nahIM dekhaa| kAza, tuma vaha dekha lete! to jo nahIM kahA jA sakatA, vaha maiMne kaha diyA thaa| jaba subaha Akara tumane mere caraNoM meM sira rakhA thA aura namaskAra kiyA thA to maiMne kisa bhAMti tamhAre sira para hAtha rakha diyA thaa| kAza, tuma vaha samajha lete to bahuta kucha samajha meM A gayA hotaa| zAstra nahIM kaha sakate, jo eka izArA kaha sakatA hai| mahAvIra kahate haiM, jo guru ke iMgitoM ko samajhatA ho, kArya vizeSa meM guru kI zArIrika athavA maukhika mudrAoM ko ThIka-ThIka samajha letA ho, vaha manuSya vinaya saMpanna kahalAtA hai| to hamArI to bar3I kaThinAI ho jaayegii| hama to mahAvIra cillA-cillAkara, DaMkA bajA-bajAkara kaheM ki aisA karo, to bhI samajha meM nahIM aataa| samajha meM bhI AtA hai to hamArI samajha meM vahI AtA hai jo hama samajhanA cAhate haiN| vaha kyA kahanA cAhate haiM isase koI lenA-denA nahIM hai| hama apane para isa burI taraha ArUr3ha haiM, hama apane Apako isa taraha pakar3e hue haiM ki jo hama samajhate haiM, vaha hamArI vyAkhyA hotI hai, inTarapriTezana hotA hai| kyA mahAvIra kahate haiM, vaha hama nahIM smjhte| hama kyA samajhanA cAhate haiM, hama kyA samajha sakate haiM, hamArI samajha hama unake Upara Aropita karake jo vyAkhyA kara lete haiN| phira hama usake anusAra calate haiM aura hama socate haiM ki hama mahAvIra ke anusAra cala rahe haiN| hama apane hI anusAra calate rahate haiN| kabhI Apane khayAla kiyA, maiM yahAM bola rahA hUM, maiM eka hI bAta bola rahA hUM, lekina yahAM jitane loga haiM, utanI bAteM samajhI jA rahI haiN| yahAM hara AdamI apane bhItara iMtajAma kara rahA hai, samajha rahA hai, apanI buddhi ko jor3a rahA hai, artha nikAla rahA hai| __ abhI manovaijJAnika kahate haiM ki hama itane cAlAka haiM ki jo hamAre matalaba kA hotA hai, hama use jaldI se samajha lete haiN| jo hamAre matalaba kA nahIM hotA, hama usako bAI pAsa kara jAte haiN| usa para hama dhyAna hI nahIM dete| jisase hamArA lAbha hotA ho use hama tatkAla pakar3a lete haiN| jisameM hameM jarA bhI hAni dikhAyI par3atI ho, hama usako sunate hI nhiiN| hama use gujAra jAte haiN| aisA nahIM ki hama sunakara use gujAra jAte, hama sunate hI nhiiN| hama usa para dhyAna hI nahIM dete| hama apane dhyAna ko eka chalAMga lagA dete haiM, hama Age bar3ha jAte haiN| ___ jaba maiM Apase bola rahA haM to usameM se pAMca pratizata bhI suna leM to bahuta kaThina hai| usameM se pAMca pratizata bhI Apa vaisA suna leM jaisA bolA gayA hai, bahuta kaThina hai| Apa apane ko milAte cale jAte haiM, isalie aMta meM jo Apa artha nikAlate haiM, dhyAna rakhanA, vaha ApakA hI hai| usakA mujha se kucha lenA-denA nhiiN| 494
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ vinaya ziSya kA lakSaNa hai mahAvIra kahate haiM ki jo zArIrika, maukhika mudrAoM taka ko ThIka-ThIka samajha letA ho, vaha manuSya vinaya-saMpanna kahalAtA hai| vaha AdamI vinIta hai, vaha AdamI hambala hai| kyA matalaba huA vinIta kA? vinIta kA matalaba huA ki Apa bIca-bIca meM na Ate hoM, Apa apane ko ghumA-ghumA kara bIca meM na le Ate hoN| jo kahA jA rahA ho, usako hI samajha lete hoM apane ko bIca meM lAye binA, to Apa ziSya haiN| vidyArthI ko manAhI nahIM hai, vaha apane ko bIca meM lAye, maje se laaye| ziSya ko manAhI hai, kyoMki vidyArthI kevala sUcanAeM grahaNa kara rahA hai| apane lAbha ke lie| jo usake lAbha kA ho grahaNa kara le, jo usake lAbha kA na ho chor3a de| isalie zikSaka aura vidyArthI ke bIca saMbaMdha lAbha-hAni kA hai| jo mere kAma kA nahIM hai vaha maiM chor3a dUMgA jo mere kAma kA hai vaha cuna lUMgA yaha ucita hI hai| lekina ziSya aura guru ke bIca saMbaMdha lAbha-hAni kA nahIM hai| yaha guru ko pIne AyA hai| isameM yaha agara apane ko bIca-bIca meM DAlatA hai to jo bhI yaha niSkarSa legA vaha isake apane hoNge| guru se koI saMbaMdha na ho paayegaa| isalie kaI bAra aisA hotA hai ki guru ke pAsa loga varSoM rahate haiM aura phira bhI guru ko binA chue lauTa jAte haiN| varSoM rahA jA sakatA hai| varSa bar3e choTe haiM, janmoM rahA jA sakatA hai| ve apane ko hI sunate rahate haiN| ___ vinaya kA yaha to bahuta gaharA artha huaa| vinaya kA artha huA, apane ko saba bhAMti chor3a denaa| asala meM vidyArthI honA ho ziSya honA ho to ajJAnI honA zarta hai| apane sAre jJAna ko tilAMjali de denA. khAlI sleTa kI taraha. khAlI guru aura likha de to saba upadrava hI ho jAyegA aura jo artha nikaleMge ve anartha siddha hoNge| ___yaha anartha ghaTa rahA hai, yaha hara AdamI para ghaTa rahA hai| hara AdamI eka bhIr3a hai| usameM na mAlUma kitane vicAra haiN| aura jaba eka vicAra usa bhIr3a meM ghusatA hai to vaha bhIr3a tatkAla usa vicAra ko badalane meM laga jAtI hai, apane anukUla karane meM laga jAtI hai| jaba taka vaha vicAra anukUla na ho jAye, taba taka ApakA purAnA mana becainI anubhava karatA hai| jaba vaha anukUla ho jAye, taba Apa nizciMta ho jAte haiN| __guru ke pAsa Apa jaba jAte haiM taba guru jo vicAra detA hai, usako Apake pUrva vicAroM ke anukUla nahIM banAnA hai, balki isa vicAra ke anukUla sAre pUrva vicAroM ko banAnA hai, taba vinaya hai, cAhe saba TUTatA ho, cAhe saba jAtA ho| __ Apake pAsa hai bhI kyaa| hama bar3e majedAra loga haiM, jisako bacAte rahate haiM, kabhI yaha socate nahIM haiM, hai bhI kyA! mere pAsa loga Ate haiN| ve kahate haiM, merA vicAra to aisA hai| maiM unase pUchatA hUM, agara yaha vicAra tumheM kahIM le gayA ho to maje se pakar3e raho, mere pAsa Ao hI mt| nahIM, ve kahate haiM, kahIM le to nahIM gyaa| to phira isa mere vicAra ko kRpA karake chor3a do| jo vicAra tumheM kahIM nahIM le gayA hai, usI ko lekara agara tuma mere pAsa bhI Ate ho aura maiM tumase jo kahatA hUM, usI vicAra se usakI bhI jAMca karate ho to merA vicAra bhI tumheM kahIM nahIM le jaayegaa| tuma nirNAyaka bane rhoge| loga sunate hI nhiiN|| mArka Tvaina ne eka majAka kI hai, bar3A saMpAdaka thA, bar3A lekhaka thA aura eka haMsor3a AdamI thaa| aura kabhI-kabhI haMsane vAle loga gaharI bAteM kaha jAte haiM jo ki rone vAle lAkha royeM to nahIM kaha paate| udAsa logoM se satyoM kA janma nahIM hotaa| udAsa logoM se bImAriyAM paidA hotI haiN| mArka Tvaina ne kahA hai, ki jaba koI kitAba mere pAsa AlocanA ke lie, kriTisijma ke lie bhejatA hai, to maiM pahale kitAba par3hatA nahIM, pahale AlocanA likhatA huuN| kyoMki kitAba par3hane se AdamI agara prabhAvita ho jAye to pakSapAta ho jAtA hai| pahale AlocanA likha detA hUM, phira maje se kitAba par3hatA huuN| usane salAha dI ki Alocaka ko kabhI bhI AlocanA 495
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra-vANI bhAga : 1 karane ke pahale kitAba nahIM par3hanI cAhie kyoMki usase Alocaka kA mana agara prabhAvita ho jAye to pakSapAta ho jAtA hai| sunA hai maiMne, mullA nasaruddIna bur3hApe meM majisTreTa ho gayA, je pii| pahalA hI AdamI aayaa| mila gayA hogaa| kisI svataMtratA divasa ke avasara para, usako je pI honaa| pahalA hI AdamI AyA, pahalA hI mukadamA thaa| eka pakSa bola pAyA thA ki usane jajameMTa likhanA zurU kiyaa| korTa ke klarka ne kahA, mahAnubhAva, yaha Apa kyA kara rahe haiN| abhI Apane dUsare pakSa ko to sunA hI nhiiN| nasaruddIna ne kahA, abhI merA mana sApha hai aura agara maiM donoM ko suna lUM to saba kanphyUjana ho jAyegA, jaba taka mana sApha hai, mujhe nirNaya likha lene do, phira pIche dUsare ko bhI suna leNge| phira kucha gar3abar3a hone vAlI nahIM hai| hama saba aise hI kanphyUjana meM haiM, aura hama kisI kI bhI nahIM sunatA cAhate haiM ki kahIM kanphyUja na ho jaayeN| hama apane ko hI sune cale jAte haiN| jaba hama dUsare ko bhI suna rahe haiM taba hama parde kI oTa se sunate haiM chAMTate rahate haiM, kyA chor3a denA hai, kyA bacA lenA hai? phira jo bacatA hai, vaha ApakA hI cunAva hai| loga apane vicAra ko pakar3a kara calate hoM, to guru se unakA koI saMbaMdha nahIM ho sktaa| ve lAkha guruoM ke pAsa bhaTakeM ve apane irda-girda hI parikramA karate rahate haiN| ve apane ghara ko kabhI nahIM chor3a pAte, usake Asa-pAsa hI ghUmate rahate haiN| isalie mahAvIra ne kahA hai, kahatA hUM use vinaya saMpanna, jo guru kI mudrAoM taka ko vaisA hI samajha letA ho, jaisI ve haiN| phira paMdraha lakSaNa mahAvIra ne ginaaye| nimnalikhita paMdraha lakSaNoM se manuSya suvinIta kahalAtA hai| inameM se kucha mahatvapUrNa haiM___ 'uddhata na ho', egresiva na ho, Akramaka na ho| kyoMki jo Akramaka hai citta se vaha grahaNa na kara paayegaa| risepTiva ho, grAhaka ho, uddhata na ho| ___ alaga-alaga bAta...sthitiyAM haiN| jaba Apa uddhata hote haiM taba Apa dUsare para AkramaNa kara rahe haiN| loga Ate haiM, unake prazna aise hote haiM, jaise ve prazna na lAkara, eka churA lekara Aye hoN| prazna pUchane ke lie nahIM hote, hamalA karane ke lie hote haiN| prazna kucha samajhane ke lie nahIM hote haiN| kucha samajhAne ke liye hote haiM to agara ziSya guru ko samajhAne AyA ho, to kucha bhI hone vAlA nahIM hai| yaha to nadI jo hai, nAva ke Upara ho gayI, agara ziSya guru ko samajhAne AyA ho| hAlAMki aise ziSya khojanA muzkila hai jo guru ko samajhAne na Ate hoN| tarakIba se samajhAne Ate haiM aura phira bhI yaha mana meM mAne cale jAte haiM ki hama ziSya haiN| __mahAvIra kahate haiM, uddhata na ho, namra ho| Akramaka na ho, grAhaka ho, kucha lene AyA ho| capala na ho, sthira ho| kyoMki jitanI capalatA ho, utanA hI grahaNa karanA muzkila ho jAtA hai| capala AdamI kA citta vaise hotA hai jaise phUTI bAlTI ho| grAhaka bhI ho to kisI kAma kI nahIM, pAnI bharA huA dikhAyI par3egA jaba taka pAnI meM DUbI rhe| Upara nikAlo pAnI saba gira jAtA hai| capala citta cheda vAlA citta hai| jaba vaha guru ke pAsa bhI baiThA huA hai taba taka vaha hajAra jagaha ho aayaa| baiThe haiM vahAM na mAlUma kahAM-kahAM kA cakkara kATa aaye| to jitanI dera vaha kahIM aura rahA utanI dera guru ne jo kahA, vaha to sunAyI bhI nahIM pdd'egaa| _ 'sthira ho, mAyAvI na ho, sarala ho',...kisI taraha kA dhokhA dene kI icchA meM na ho| hama saba hote haiN| guru ke pAsa jaba koI jAtA hai to vaha batAtA hai ki maiM bilakula ImAnadAra hUM, saccA huuN| nahIM, vaha jo ho use batA denA caahie| kyoMki guru ko dhokhA dene se vaha apane ko hI dhokhA degaa| yaha to aisA huA, jaise kisI DAkTara ke pAsa koI jaaye| ho kaiMsara aura batAye ki kucha nahIM. jarA phoDA-phaMsI hai| to phoDA-phaMsI kA ilAja ho jaayegaa| ___ DAkTara ko hama dhokhA nahIM dete bImArI batA dete haiM vahI jo hai| to hI DAkTara kisI upayoga kA ho pAtA hai| guru to cikitsaka hai| usake pAsa jAkara to saba khola denA jarUrI hai, to hI nidAna ho sakatA hai| lekina hama usake sAtha bhI vahI dhokhA calAye jAte haiM jo hama duniyA bhara meM calA rahe haiN| usake sAtha bhI hama vaha dikhAye cale jAte haiM jo hama nahIM haiM, to badalAhaTa kabhI bhI saMbhava nahIM 496
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ vinaya ziSya kA lakSaNa hai hogii| guru ke pAsa to pUrNa nagna-jo hama haiM saba ughAr3akara rakha dene kA hai| usameM kucha bhI chipAne kA nahIM hai| yaha achipAva kA artha hI saralatA hai| 'kutUhalatA na ho, gaMbhIra ho|' jijJAsA gaMbhIra bAta hai, kutUhala nahIM hai, kyuriAsiTI nahIM hai| inkavAyarI aura kyuriAsiTI meM pharka hai| bacce kutUhalI hote haiM, kutUhalI kA Apa matalaba samajhate haiM ? kucha karanA nahIM hai pUchakara, pUchane ke lie pUchanA hai| A gayA khayAla ki aisA kyoM hai pacha liyaa| isase kyA uttara milegA, usase jIvana meM koI aMtara karanA, yaha savAla nahIM hai| isalie baccoM ke bar3e majedAra savAla hote haiN| eka savAla unhoMne pUchA usakA Apa uttara bhI nahIM de pAye ki dUsarA savAla pUcha liyaa| Apa jaba uttara de rahe haiM, taba unheM koI rasa nahIM hai, unakA matalaba pUchane se thaa| ____ mere pAsa loga Ate haiN| mai bahuta cakita huaa| vaha eka savAla-kahate haiM ki bar3A mahatvapUrNa savAla hai, Apase pUchanA hai| ve pUcha lete haiN| unhoMne savAla pUcha liyaa| maiM unase pUchatA hUM, patnI ApakI ThIka, bacce Apake ThIka? ve kahate haiM, bilakula ThIka haiN| ve savAla hI bhUla gaye itane meN| ve ghaMTe bhara jamAne bhara kI bAteM karake bar3e khuza vApasa lauTa jAte haiN| maiM socatA hUM savAla kA kyA huA jo bar3A mahatvapUrNa thA, jo maiMne itane se pUchane se ki bacce kaise haiM, samApta ho gyaa| phira unhoMne pUchA hI nhiiN| ___ kutUhala thA, A gaye the pUchane, Izvara hai yA nahIM? magara isase koI matalaba na thA, isase koI saMbaMdha na thaa| zAyada yaha pUchanA bhI eka rasa dikhalAnA thA ki maiM Izvara meM utsuka huuN| yaha bhI ahaMkAra ko tRpti detA hai ki maiM koI sAdhAraNa AdamI nahIM hUM, Izvara kI khoja kara rahA huuN| mArpA apane guru ke pAsa gayA, nAropA ke paas| to tibbata meM rivAja thA ki pahale guru kI sAta parikramAeM kI jAyeM, phira sAta bAra usake caraNa chUye jAyeM, sira rakhA jAye, phira sASTAMga leTa kara praNAma kiyA jAye, phira prazna nivedana kiyA jaaye| lekina mArpA sIdhA pahuMcA, jA kara guru kI gardana pakar3a lI aura kahA ki yaha savAla hai| nAropA ne kahA ki mArgA, kucha to ziSTatA barata, yaha bhI koI DhaMga hai? parikramA kara, daNDavata kara, vidhi se baiTha, pratIkSA kr| jaba maiM tujhase pUrvI ki pUcha, taba puuch| __ lekina mArpA ne kahA, jIvana hai alp| aura koI bharosA nahIM ki sAta parikramAeM pUrI ho pAyeM! aura agara maiM bIca meM mara jAUM to nAropA, jimmevArI tumhArI ki merI? to nAropA ne kahA ki chor3a parikramA, pch| parikramA pIche kara lenaa| nAropA ne kahA hai ki mArpA jaisA ziSya phira nahIM aayaa| yaha koI kutUhala na thA, yaha to jIvana kA savAla thaa| yaha koI kutUhala nahIM thaa| yaha aise hI pachane nahIM calA AyA thaa| jiMdagI dAMva para thii| jaba jiMdagI dAMva para hotI hai, taba jijJAsA hotI hai| aura jaba aisI khujalAhaTa hotI hai dimAga kI, taba kutUhala hotA hai| 'kisI kA tiraskAra na kre|' isalie nahIM ki tiraskAra yogya loga nahIM haiM jagata meM, kAphI haiN| jarUrata se jyAdA haiN| balki isalie ki tiraskAra karane vAlA apanI hI AtmahatyA meM laga jAtA hai| jaba Apa kisI kA tiraskAra karate haiM to vaha tiraskAra yogya thA yA nahIM, lekina Apa nIce girate haiN| jaba Apa tiraskAra karate haiM kisI kA, to ApakI UrjA UMcAiyAM chor3a detI hai aura nIcAiyoM para utara AtI hai| yaha bahuta maje kI bAta hai ki tiraskAra jaba Apa kisI kA karate haiM to Apako usI ke tala para bhItara utara AnA par3atA hai| isalie buddhimAnoM ne kahA hai, mitra koI bhI cuna lenA, lekina zatru soca-samajha kara cunnaa| kyoMki AdamI ko zatru ke tala para 497
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra-vANI bhAga : 1 utara AnA par3atA hai| isalie agara do loga jiMdagI bhara lar3ate raheM, to Apa Akhira meM pAyeMge ki unake guNa eka jaise ho jAte haiN| kyoMki jisase lar3anA par3atA hai, usake tala para honA par3atA hai, nIce utaranA par3atA hai| ___ isalie mahAvIra kaheMge, agara prazaMsA bana sake to karanA, kyoMki prazaMsA meM Upara jAnA par3atA hai, niMdA meM nIce AnA par3atA hai| yaha savAla nahIM hai ki dUsarA AdamI niMdA yogya thA yA prazaMsA yogya thA, yaha savAla nahIM hai| savAla yaha hai ki jaba Apa prazaMsA karate haiM to Apa Upara uThate haiM aura jaba Apa niMdA karate haiM, to Apa nIce girate haiN| vaha AdamI kaisA thA, yaha to nirNaya karanA bhI AsAna nahIM hai| isalie mahAvIra kahate haiM, ki kisI kA tiraskAra na rakhatA ho, krodha ko adhika samaya taka na Tikane detA ho| yaha nahIM kahate ki akrodhI ho, kyoMki ziSya se yaha jarA jyAdA apekSA ho jaayegii| itanA hI kahate haiM, krodha ko jyAdA na Tikane detA ho| krodha kSaNa bhara ko AtA ho, taba taka jAga jAtA ho aura krodha ko visarjita kara detA ho| dhIre-dhIre krodha nahIM AyegA, lekina vaha dUra kI bAta hai| yAtrA ke pahale caraNa meM krodha ko adhika na Tikane de, itanA hI kAphI hai| ___ Apako patA hai, Apa krodha ko kitanA Tikane dete haiM? kucha loga haiM, unake bApa-dAde lar3e the, abhI taka krodha TikA hai| abhI taka ve lar3a rahe haiM, kyoMki vaha duzmanI bApa-dAdoM se calI A rahI hai| Aja Apako krodha ho jAye, Apa jiMdagI bhara usako Tikane dete haiN| vaha baiThA rahatA hai bhiitr| kaba maukA mila jAye, Apa badalA le leN| krodha agara eka kSaNa meM uThane vAlI ghaTanA hai aura kho jAne vAlI to pAnI kA eka bulabulA hai| bahuta ciMtA kI jarUrata nahIM hai| eka lihAja se acchA hai| isalie ve loga acche hote haiM jo krodha kara lete haiM aura bhUla jAte haiM, bajAya una logoM ke jo krodha haiN| ye loga khataranAka haiN| ye Aja nahIM kala koI upadrava kreNge| inakI keTalI kA Dhakkana bhI baMda hai aura nIce Aga bhI jala rahI hai| visphoTa hogaa| ye kisI kI jAna leNge| usase kama meM ye mAnanevAle nahIM haiN| keTalI acchI hai jisakA Dhakkana khulA hai| bhApa jyAdA ho jAtI hai, Dhakkana thor3A uchala jAtA hai, bhApa bAhara nikala jAtI hai, keTalI apanI jagaha ho jAtI hai| hara AdamI eka ubalatI huI keTalI hai, jiMdagI kI Aga nIce jala rahI hai| Dhakkana thor3A DhIlA rakhanA acchA hai| bilakula custa mata kara lenA, jaisA saMyamI loga kara lete haiN| phira ve jAna leU ho jAte haiN| khuda to mareMge, do cAra ko AsapAsa mAra ddaaleNge| ___ mahAvIra kahate haiM, jisakA Dhakkana thor3A DhIlA ho| bhApa jyAdA hotI ho, chalAMga lagAkara bAhara nikala jAtI ho, Dhakkana vApasa apanI jagaha ho jAtA ho| krodha bilakula na ho, yaha ziSya se apekSA nahIM kI jA sakatI, yaha to AkhirI bAta hai| lekina kSaNa bhara TikatA ho, basa itanA bhI kAphI hai| asala meM krodha itanI bImArI nahIM hai jitanA TikA huA krodha bImArI hai kyoMki TikA huA krodha bhItara eka sthAyI dhuAM ho jAtA hai| kucha loga aise haiM jo krodhita nahIM hote, unako hone kI jarUrata nahIM hai| ve krodhita rahate hI haiN| unako hone vagairaha kI AvazyakatA nahIM hai, ve hamezA taiyAra hI haiN| ve talAza kara rahe haiM ki kahAM khUTI mila jAye, aura hama apane ko TAMga deN| to khUTI na mile to bhI ve kahIM khir3akI, daravAje para kahIM na kahIM TAMgeMge, nirmita kara leMge khuNttii| krodha nikala jAtA ho, kSaNa bhara AtA ho to behatara hai| vaisA AdamI bhItara krodha kI parta nirmita nahIM krtaa| yaha bar3I mahatvapUrNa bAta hai, mahAvIra ke muMha se yaha bAta ki krodha ko adhika samaya taka na Tikane detA ho| bar3I mahatvapUrNa bAta hai| 'mitroM ke prati sadabhAva rakhatA ho|' yaha bar3I hairAnI kI bAta hai| hama kaheMge ki mitroM ke prati sadabhAva hotA hI hai| bilakula jhUTha hai| mitroM ke prati sadabhAva rakhanA 498
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ vinaya ziSya kA lakSaNa hai bar3I kaThina bAta hai| kyoMki mitra kA matalaba, jisako hama jAnate haiM, jisako hama bhalIbhAMti pahacAnate haiN| jisako nahIM pahacAnate usake prati sadabhAva AsAna hai| jisako jAnate haiM, usake prati sadabhAva bar3A muzkila hai| mitroM ke prati sadabhAva bar3A muzkila hai| mArka Tvaina ne kahA hai ki he paramAtmA! zatruoM se maiM nipaTa lUMgA, mitroM se tU mujhe bcaanaa| mitra bar3I adabhuta cIja hai| jise hama jAnate haiM, jisakA saba kucha hameM patA hai, usake prati kaise sadabhAva rakheM? ajJAna meM sadabhAva AsAna hai, jJAna meM mazkila ho jAtA hai| isalie jitanA hamAre koI nikaTa hotA hai utanA hI dara bhI ho jAtA hai| aura hama mitroM ke saMbaMdha meM bhI idhara-udhara jo bAteM karate rahate haiM, ve batAte haiM ki sadabhAva kitanA hai| pITha pIche hama kyA kahate rahate haiM. usase patA calatA hai. sadabhAva kitanA hai| mahAvIra kahate haiM, mitroM ke prati sadabhAva rakhatA ho, purA sadabhAva rakhatA ho / 'zAstroM se jJAna pAkara garva na karatA ho|' kyoMki zAstroM se jJAna kA koI mUlya hI nahIM hai| isalie garva vyartha hai| aura zAstroM ke jJAna se garva paidA hotA hai, isalie vizeSa rUpa se yaha sUcana kiyA hai, kyoMki zAstroM se jaba jJAna mila jAtA hai to lagatA hai maiMne jAna liyA, binA jaane| abhI jAnanA bahata dUra hai| abhI kitAba meM par3hA ki pAnI pyAsa bujhAtA hai, abhI pAnI nahIM milaa| abhI kitAba meM par3hA ki miThAI bar3I mIThI hotI hai, abhI svAda nahIM milaa| abhI kitAba meM par3hA ki sUraja ugatA hai aura prakAza hI prakAza hotA hai, jiMdagI abhI aMdhere meM hai| to kitAba ko par3ha kara jo gave na karatA ho| lekina kitAba ko par3ha kara garva A hI jAtA hai| lagatA hai, jaanaa| isalie zAstrIya AdamI ho aura ahaMkArI na ho, baDA mazkila hai| zAstra ahaMkAra ke lie bojhila hai| isalie paMDita kI cAla dekheM. paMDita kI AMkha dekheM, unakI bhAva-bhaMgimA jarA pahacAneM, to ve jamIna para nahIM clte| ve cala nahIM skte| jamIna aura unake bIca bar3A phAsalA hotA hai| isalie do paMDitoM ko pAsa biThA deM, to jo ghaTanA do kuttoM ke bIca ghaTa jAtI hai, vahI ghaTa jAtI hai| kyA ho jAtA hai? ekadama kuttoM ke gale meM kharAza A jAtI hai| ekadama bhauMkanA zurU kara dete haiN| jaba taka eka hAra na jAye, taba taka dUsare ko zAMti nahIM miltii| __ maiMne to sunA hai ki paMDita mara kara kutte billiyAM ho jAte haiN| ve purAnI Adata vaza bhauMkate cale jAte haiN| __ kyA ho jAtA hogA? zAstra itanA bhauMkatA kyoM hai? zAstra nahIM bhauNktaa| zAstra se ahaMkAra poSita ho jAtA hai| lagatA hai, maiM jAnatA hUM, aura jaba aisA lagatA hai ki maiM jAnatA hUM to phira koI aura jAna sakatA hai, yaha mAnane kA mana nahIM hotaa| phira koI aura bhI jAnatA hai jo mujhase bhinna jAnatA hai, to zatrutA nirmita ho jAtI hai| phira siddha karanA jarUrI ho jAtA hai ki maiM ThIka huuN| paMDita satya kI khoja meM nahIM hotA, maiM ThIka hUM, isakI khoja meM hotA hai| mahAvIra kahate haiM--'zAstroM ko pAkara garva na karatA ho, kisI ke doSoM kA bhaMDAphor3a na karatA ho|' koI prayojana nahIM hai| kisI ke doSa patA bhI cala jAyeM to unakI carcA kA kyA artha hai? ApakI carcA se usake doSa na miTa jaayeNge| ho sakatA hai, bar3ha jaayeN| agara Apa saca meM hI cAhate haiM ki usake doSa miTa jAyeM to ina doSoM kI sAre jagata meM carcA karate rahane se koI matalaba nhiiN| lekina, eka mAmale meM hama bar3e sRjanAtmaka loga haiN| kisI kA jarA-sA doSa dikha jAye to hamAre pAsa maignIphAiDa glAsa hai, hama usako phira itanA bar3A karake dekhate haiM ki sArA brahmAMDa kA vistAra choTA mAlUma par3ane lagatA hai| sunA hai maiMne, mullA ne eka dina apanI patnI ko phona kiyaa| phona karanA par3A, kyoMki aisI ghaTanA hAtha meM laga gayI thii| batAyA ki par3osI ahamada ke mitra rahamAna kI patnI ko lekara bhAga gyaa| donoM ke bacce sar3akoM para bhIkha mAMga rahe haiN| aura bahuta-sI bAteM btaayiiN| patnI bhI rasa se bhara gyii| kyoMki patniyoM ko viyatanAma meM kyA ho rahA hai, isase matalaba nahIM, par3osI kI patnI kahAM bhAga 499
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra-vANI bhAga : 1 gayI, yaha bar3A mahatvapUrNa hai| ___ patnI ne kahA, ki jarA mullA vistAra se btaao| mullA ne kahA, 'vistAra meM mata le jAo mujhe, jitanA maiMne sunA hai usase tIna gunA tumheM batA hI cukA huuN| aba aura vistAra meM mujhe mata le jaao|' __jaba kisI kA doSa hameM dikhAyI par3a jAye, taba hama tatkAla use bar3A kara lete haiN| isameM bhItarI eka rasa hai| jaba dUsare kA doSa bahuta bar3A ho jAtA hai to apane doSa bahuta choTe dikhAyI par3ate haiN| aura apane doSa choTe dikhAyI par3ate haiM taba bar3I rAhata milatI hai ki hama kyA, hamArA pApa bhI kyA? duniyA meM yahI eka ghaTa rahA hai cAroM tarapha? to hama bar3e puNyAtmA mAlUma par3ate haiN| isalie dUsare ke doSa bar3A kara lene meM apane doSa choTA kara lene kI tarakIba hai| khuda ke doSa choTA karanA burA nahIM hai, lekina dUsare ke bar3e karake choTA karane kA khayAla karanA pAgalapana hai| khuda ke doSa choTe karanA alaga bAta hai| lekina do tarakIbeM haiM, yA to khuda ke doSa choTe karo, taba choTe hote haiM, yA phira par3osiyoM ke bar3e kara lo, taba bhI choTe dikhAyI par3ane lagate haiN| yaha AsAna hai par3osiyoM ke bar3e krnaa| isameM kucha bhI nahIM karanA par3atA hai| mahAvIra kahate haiM, 'bhaMDAphor3a na karatA ho, mitroM para krodhita na hotA ho|' zatruoM para hamArA itanA krodha nahIM hotA, jitanA mitroM para hotA hai| isalie mitra kI saphalatA koI bhI bardAzta nahIM kara paataa| yaha bar3A majAka hai AdamI kA mn| mitra jaba takalIpha meM hotA hai taba hameM sahAnubhUti batAne meM bar3A majA AtA hai| lekina mitra agara takalIpha meM na ho saphala hotA calA jAye, taba hameM bar3I pIr3A hotI hai| jo AdamI apane mitra kI saphalatA meM sukha na pAtA ho, jAnanA ki mitratA hai hI nhiiN| lekina hameM bar3A majA AtA hai| agara koI dukhI hai to hama saMvedanA prakaTa karane pahuMca jAte haiN| saMvedanA meM bar3A majA AtA hai| koI dukhI hai, hama dukhI nahIM hai| kabhI Apane dekhA hai? jaba Apa saMvedanA pragaTa karane jAte haiM to bhItara eka halkA-sA rasa milatA hai| kisI ke makAna meM Aga laga jAye to ApakI AMkha se AMsU girane lagate haiN| aura kisI kA makAna AkAza chune lage, taba Apake pairoM meM nAca nahIM aataa| to jarUra isameM kucha khatarA hai| kyoMki agara saca meM hI kisI ke makAna meM Aga lagane se hRdaya rotA hai to usakA makAna gaganacuMbI ho jAye, usa dina paira nAcane caahie| lekina gaganacuMbI makAna dekha kara paira nAcate nhiiN| Aga laga jAye to AMkheM rotI haiN| nizcita hI usa rone ke pIche bhI rasa hai| isalie loga 'TrejeDI', dukhAMta nATaka aura philmoM ko dekha kara itanA majA pAte haiM, nahIM to dukha ko dekhane meM itanA majA kyA hai! dukha ko dekha kara eka rAhata milatI hai ki hama itane dukhI nahIM hai| apanA makAna abhI bhI kAyama hai, koI Aga nahIM lagI hai| dUsare ko sukhI dekha kara jaba hama sukhI hote haiM taba samajhanA ki mitratA hai| mitratA sUkSma bAta hai| mahAvIra kahate haiM, 'mitroM para krodhita na hotA ho|' yaha bhI dhyAna rakhanA ki zatraoM para to krodhita hone kA koI artha nahIM hotA, Apa krodhita haiN| mitroM para krodhita hone kA artha hotA hai, kyoMki roja-roja honA par3atA hai| 'mitroM para krodhita na hotA ho, apriya mitra kI bhI pITha-pIche bhalAI hI gAtA ho|' kyoM Akhira? yaha to jhUTha mAlUma hogA n| Apa kaheMge, bilakula sarAsara jhUTha kI zikSA mahAvIra de rahe haiN| apriya mitra kI bhI pITha pIche bhalAI gAtA ho, pIche bhale kI hI bAta karatA ho| nahIM, jhUTha ke lie nahIM kaha rahe haiN| koI AdamI itanA burA nahIM hai ki bilakula burA ho| koI AdamI itanA bhalA nahIM hai ki bilakula bhalA ho| isalie cunAva hai| jaba Apa kisI AdamI kI 500
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ vinaya ziSya kA lakSaNa hai burAI kI carcA karate haiM to isakA yaha matalaba nahIM ki usa AdamI meM bhalAI hai hI nhiiN| Apane burAI cuna lii| jaba Apa kisI AdamI kI bhalAI kI carcA karate haiM taba bhI yaha matalaba nahIM hotA hai ki usameM burAI hai hI nhiiN| Apane bhalAI cuna lii| __ mahAvIra kahate haiM ki aisA burA AdamI khojanA kaThina hai, jisameM koI bhalAI na ho| kyoMki burAiyoM ke Tikane ke lie bhI bhalAiyoM kI jarUrata hai| to tuma cunAva karanA bhalAI kI carcA kaa| kyoM Akhira? kyoMki bhalAI kI jitanI carcA kI jAye, utanI khuda ke bhItara bhalAI kI jar3eM gaharI baiThane lagatI haiN| burAI kI jitanI carcA kI jAye, burAI kI jar3eM gaharI baiThanI lagatI haiN| hama jisakI carcA karate haiM, aMtataH hama vahI ho jAte haiN| lekina hama saba burAI kI carcA kara rahe haiN| agara hama akhabAra uThA kara dekheM to patA hI nahIM calatA ki duniyA meM kahIM koI bhalAI bhI ho rahI hogii| saba tarapha burAI ho rahI hai| saba tarapha corI ho rahI hai, saba tarapha hiMsA ho rahI hai| akhabAra dekha kara lagatA hai ki zAyada apane se choTA pApI jagata meM koI bhI nahIM hai| yaha saba kyA ho rahA cAroM tarapha? aura cehare para eka raunaka A jAtI hai| yaha sArI burAI Apa saMcita kara rahe haiM. apane bhiitr| yaha sArI bAI Apake bhItara praveza kara rahI hai| __ agara hameM eka acchI duniyA banAnI ho aura acche AdamI kA janma denA ho to hameM bhalAI saMcita karanI cAhie, bhalAI kI phikra karanI caahie| aura jaba hama burAI kI carcA karate haiM taba hameM patA nahIM ki vaha burAI kA saMskAra hama para nirmita hotA calA jAtA hai| yaha AdamI cora hai, vaha AdamI cora hai, sArI duniyA cora hai| jisa dina Apa corI karane jAte haiM bhItara Apako kacha aisA nahIM lagatA ki Apa kucha nayA karane jA rahe haiN| sabhI yahI kara rahe haiN| corI kI jar3a majabUta hotI hai| jaba Apa kahate haiM, phalAM AdamI acchA hai,... jaba Apa cunate haiM acchA to Apake bhItara acche kI mUlyavattA nirmita hotI hai| aura jaba burAI karane jAte haiM to Apako lagatA hai, Apa kyA kara rahe haiM! duniyA meM aisA koI bhI nahIM kara rahA hai| to mahAvIra kahate haiM, 'apriya mitra kI bhI pITha pIche bhalAI hI gAtA ho|' hama to priya mitra kI bhI pITha pIche barAI hI gAte haiN| "kisI prakAra kA jhagar3A-phasAda na karatA ho|' jhagar3A-phasAda kI eka vRtti hotI hai| kucha loga phasAdI hote haiN| phasAdI kA matalaba yaha ki Apa aisA koI kAraNa hI nahIM de sakate unheM, jisameM se vaha jhagar3A na nikAla leN| vaha jhagar3A nikAla hI leNge| jhagar3A nikAlane kI eka kalA hai, eka kuzalatA hai| kucha loga usameM itane kuzala ho jAte haiM ki ve kisI bhI cIja meM se jhagaDA nikAla lete haiN| maiM apane eka mitra ko jAnatA huuN| unake pitA bar3e adabhuta the| aise kuzala the jisakA koI hisAba nhiiN| agara unakA beTA nahA dhokara, sApha-suthare kapar3e pahana kara dukAna para A jAye to vaha grAhakoM ko ikaTThA kara lete the, ki dekho inako, bApa mara gayA kamA-kamA kara, ye mauja ur3A rahe haiN| hamane kabhI sAbuna na dekhI, Apa devI devatAoM ko lajA rahe haiN| dekheN| to maiMne unake beTe ko kahA ki tU eka dina binA hI nahAye pahuMca jA, gaMde hI kapar3e pahana kara pahuMca jA! kyoM unako bAra-bAra kaSTa detA hai| vaha pahuMca gyaa| pitA ne phira bhIr3a ikaTThI kara lI aura kahA, dekho, jaba maiM mara jAUM taba isa hAlata meM ghuumnaa| abhI maiM jiMdA hai, abhI nahAo dhoo, abhI ThIka se rho| phira bahuta prayoga kiye hamane, saba taraha ke prayoga kiye, lekina pitA ko...unakI kuzalatA aparisIma thii| kucha bhI karo, usameM se phasAda nikAlA jA sakatA hai| mahAvIra kahate haiM, 'jhagar3A-phasAda na karatA ho|' nahIM to sIkha na pAyegA, jIvana ko badala na paayegaa| UrjA naSTa ho jAtI hai, ina 501
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra-vANI bhAga : 1 maDhatAoM meN| apanI hI zakti naSTa hotI hai, kisI aura kI nhiiN| lekina vyartha ho jAtI hai| 'buddhimAna ho|' buddhimAnI kA artha hI hai ki jhagar3A-phasAda na karatA ho, jIvana-UrjA kA vidhvaMsaka upayoga na karatA ho, sRjanAtmaka, krieTiva upayoga karatA ho| 'abhijAta ho|' abhijAta kImatI zabda hai| arisTokreTika ho| bar3A ajIba lagegA, samAjavAda kI duniyA hai, vahAM arisTokresI kaisI? abhijaaty| lekina mahAvIra ke artha meM kulInatA aura abhijAtya kA artha hai, kSudratA para dhyAna na detA ho, zAlIna ho| kSudratAoM ko najara se bAhara kara detA ho, zreSThatA para hI dhyAna rakhatA ho| vyartha ko cunatA na ho aura dUsare meM zreSTha honA caahie| isakI talAza karatA ho| __ akulIna kA artha hotA hai, jo pahale se mAna kara baiThA hai loga bure haiN| kulIna kA artha hai, jo pahale se mAna kara baiThA hai ki loga bhale haiN| mUlataH kabhI-kabhI bhale ho jAte haiM, yaha bAta aura hai| __ kulIna AdamI, abhijAtya citta vAlA vyakti, do dinoM ke bIca meM eka rAta ko dekhatA hai| akulIna vyakti do rAtoM ke bIca meM eka dina ko dekhatA hai| kulIna vyakti phUloM ko ginatA hai, kAMToM ko nhiiN| aura mAnatA hai ki jahAM phUla hote haiM vahAM thor3e kAMTe bhI hote haiN| aura unase kucha harjA nahIM hotA, kAMTe bhI phUla kI rakSA hI karate haiN| akulIna citta kAMToM kI ginatI karatA hai, aura jaba saba kAMToM ko gina letA hai to vaha kahatA hai, eka do phUla se hotA bhI kyA hai! jahAM itane kAMTe haiM, vahAM eka do phUla dhokhA hai| kulIna, akulInatA cunAva kA nAma hai, Apa kyA cunate haiM? zreSTha kA darzana AbhijAtya hai, azreSTha kA darzana zUdratA hai| 'abhijAta ho, AMkha kI zarma rakhane vAlA sthira vRtti ho|' maiMne sunA hai ki akabara ke tIna padAdhikAriyoM ne rAjya ko dhokhA diyaa| rAjya ke khajAne ko dhokhA diyaa| pahale padAdhikArI ko bulAkara akabara ne kahA, tumase aisI AzA na thI! kahate haiM, usa AdamI ne usI dina sAMjha jAkara AtmahatyA kara lii| dusare AdamI ko sAla bhara kI sajA dii| tIsare AdamI ko paMdraha varSa ke lie jelakhAne meM DAlA aura sar3aka para nagna karavAkara kor3e lgvaaye| maMtrI bar3e ciMtita hue| jurma eka thA, sajAeM bahuta bhinna ho gyiiN| - akabara se pUchA maMtriyoM ne, 'yaha kucha samajha meM nahIM AtA, yaha nyAyayukta nahIM mAlUma hotaa| tInoM kA jurma eka thaa| eka ko Apane sirpha itanA kahA, tumase itanI AzA na thI!' akabara ne kahA, 'vaha AMkha kI zarma vAlA AdamI thaa| itanA bahuta thaa| itanA bhI jarUrata se jyAdA thaa| sAMjha usane AtmahatyA kara lii|' 'dUsare ko Apane sAla bhara kI sajA dI!' akabara ne kahA, 'vaha thor3I moTI camar3I kA hai|' 'aura tIsare ko nagna karake kor3e lagavAye, aura jela meM DalavAyA!' akabara ne kahA, 'ki jAkara tIsare se milo, tumheM samajha meM A jaayegaa|' eka maMtrI bhejA gayA jelakhAne meM, jisake kor3e ke nizAna bhI abhI nahIM miTe the, vaha vahAM bar3e maje meM thA, aura usane kahA ki paMdraha hI 502
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ vinaya ziSya kA lakSaNa hai varSa kI to bAta hai, aura jitanA maiMne khajAne se mAra diyA, utanA paMdraha varSa naukarI karake bhI to nahIM mila sakatA thaa| aura paMdraha hI varSa kI to bAta hai phira bAhara A jaauuNgaa| aura itanA mAra diyA hai ki pIr3hI dara pIr3hI bacce majA kreN| koI aisI ciMtA kI bAta nhiiN| phira yahAM bhI aisI kyA takalIpha! maMtriyoM ne kahA, 'bar3e pAgala ho, sar3aka para kor3e khaaye|' usa AdamI ne kahA, 'badanAmI bhI ho to nAma to hotA hI hai| kauna jAnatA thA hamako phle| Aja sArI dillI meM apanI carcA Aja itanA hii| pAMca minaTa rukeM, kIrtana kreN| 503