Mahavir Charitra

Author(s): Chimanbhai B Sheth
Publisher: Chimanbhai B Sheth
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022838/1

Page #1

મSાપીર ચ,િ
=
'
'
S

Page #2

મહાવીર ચરિત્ર
: લેખક : પ્રોફેસર ચિમનભાઈ ભાઈલાલભાઈ શેઠ,
એમ. એ. બી. ટી., એલ. એલ. બી. નિવૃત્ત પ્રાધ્યાપક અને ઈતિહાસ વિભાગના અધ્યક્ષ,
એલ. ડી. આર્ટસ કોલેજ, અમદાવાદ
“જૈનીઝમ ઈન ગુજરાત”
અને તેવીસ તીર્થંકર ના કર્તા.

Page #3

સહયાગ
આ પુસ્તક પ્રેાફ્સર ચિમનભાઈ ભાઈલાલભાઈ શેઠ અને શ્રી. કીતી કરભાઈ ચુનીલાલભાઈ શાહના સહચેાગથી પ્રસિદ્ધ થાય છે. લેખક પ્રેફેસર ચિમનભાઇ શેઠે પાતાના પુસ્તક માટે કાંઈપણ વેતન લીધુ નથી એટલુ જ નહિ પણ પ્રકાશન અંગેનું બધું જ કામ વિના વેતન કર્યુ છે શ્રી કીતિકરભાઇ ચુનીલાલ શાહે પ્રકાશન અંગેની આર્થિક જવાખદારી સંભાળી છે.

Page #4

લેખકના “ જેનીઝમ ઈન ગુજરાત” વિષે કેટલાક અભિપ્રાય
મુંબઈ સમાચાર, મુંબઈને અભિપ્રાય. ગુજરાતમાં જૈન ધર્મ
(અંગ્રેજીમાં). લેખકઃ પ્રોફેસર ચીમનલાલ ભાઈલાલ શેઠ, એમ. એ., એલ. એલ. બી, બી. ટી.
પૃષ્ઠ સંખ્યા–૨૮૨
કિંમત–પાચ રૂપિયા પ્રકાશક: શ્રી વિજય દેવસૂર સંધ, ગેડીઝ જૈન મંદિર, પાયધુની, મુંબઈ-૩.
ગુજરાતના ઈતિહાસ વિશે આંગળીના વેઢા ઉપર ગણી શકાય એટલા પણ મૌલિક પુસ્તક નથી. ત્યારે તેમાં પ્રો. ચીમનલાલ શેઠનું અંગ્રેજી ભાષામાં લખાયેલું ઉપરોક્ત પુસ્તક આવકાર દાયક ઉમેરો કરે છે. આ પુસ્તકના પ્રકાશનથી ગુજરાતના ઈ.સ. ૧૧૦ થી ૧૬ ૦૦ સુધીના ઈતિહાસ પરનું સાહિત્ય ખરેખર સમૃદ્ધ બન્યું છે. ઈતિહાસ એટલે રાજાઓના જીવનની જ કથા નહિ, પણ માનવ જીવનની કથા ” એ દૃષ્ટિ બિન્દુ આ પુસ્તકમાં સ્વીકારવામાં આવ્યું છે અને જૈનોએ ગુજરાતના સામાજીક તથા સાંસ્કૃતિક જીવનમાં આપેલા યશસ્વી ફાળાની અહીં સવિસ્તર નોંધ લેવામાં આવી છે. પ્રોફેસર ચીમનલાલે સંસ્કૃત, પ્રાકૃત, જુની ગુજરાતી, ફારસી વગેરેમાં ઉપલબ્ધ એવા સાહિત્યનો અભ્યાસ કરીને આ પુસ્તક લખ્યું છે. અને દરેક વિગત માટે દસ્તાવેજી પુરાવા આપ્યા છે.
ગુજરાતના રાજાઓની ધમ સહિષ્ણુતા આપણું ખાસ ધ્યાન ખેંચે છે. કુમારપાળ રાજાએ જૈન ધર્મ સ્વીકાર્યો હતો. છતાં તે રાજા તરીકેનો પિતાનો ધમ ભૂલ્યો ન હતો અને જયારે ભાવ બૃહસ્પતિએ કુમારપાળને વિનંતી કરી કે સોમનાથનું મંદિર સમરાવવાની જરૂર છે ત્યારે કુમારપાળે તે નવું બાંધી આપ્યું હતું. આમાં જૈનાચાર્ય શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યની ઉદારતા પણ તરી આવે છે. તેઓશ્રીએ પણ કહ્યું કે સોમનાથનું મંદિર સમરાવીને તેણે પોતાનો રાજધર્મ બજાવવો જોઈએ.
ગુજરાતના રાજાઓએ ધર્મને નામે કેઈના પર જુલમ ગુજાર્યો નથી. (અજયપાળ એક અપવાદ હતો.) સિદ્ધરાજ જયસિંહના પૂર્વજો શૈવધર્મ

Page #5

પાળતા હતા. છતાં તેણે સિદ્ધપુરમાં મહાવીર સ્વામીનું અને અણહિલવાડમાં પાર્શ્વનાથ ભગવાનના દહેરાસર બંધાવ્યા હતા. રાજાઓના પગલે પગલે તેમના મંત્રીઓ પણ ચાલતા હતા. વસ્તુપાળ અને તેજપાળ બને ચુસ્ત જૈન હતા છતાં તેમણે અન્ય ધમઓને ઉપયોગી થાય એવાં ઘણું કાર્યો કર્યા હતાં. જૈન મંત્રીઓની જેમ જૈનાચાર્યોએ પણ પિતાની લાગવગનો ઉપયોગ એકલા જેનો માટે નહિ પણ સમાજના બધા વર્ગો માટે કર્યો છે.
ગુજરાતમાં મુસલમાનોના આગમન પછી બ્રાહ્મણોએ સરસ્વતી પૂજન બંધ કર્યું હતું. પણ જૈનાચાર્યોએ વિષમ કાળમાં પણ સરસ્વતીને અપૂજ રહેવા દીધી ન હતી આજે પણ સંસ્કૃત, પ્રાકૃત કે જૂની ગુજરાતીમાં જેન મુનિઓએ લખેલાં સેંકડે પુસ્તકો ઉપલબ્ધ છે. પ્રોફેસર ચીમનલાલે આ પુસ્તકમાં કાળક્રમ પ્રમાણે તેમનો ઉલ્લેખ કર્યો છે.
આ પુસ્તક ગુજરાતના ઈતિહાસના અભ્યાસીઓને જ નહિ પરંતુ મધ્યકાલીન હિન્દના અભ્યાસીઓને પણ અતિ ઉપયોગી થઈ પડશે. અંગ્રેજી ન જાણનારાઓને પણ ઉપયોગી થઈ પડે માટે તેનું ગુજરાતી ભાષામાં ભાષાંતર થવું જોઈએ. ગુજરાતના ઈતિહાસ પર આવું અભ્યાસ પ્રચુર પુસ્તક લખવા માટે અમે લેખકને તેમજ તેને બહાર પાડવા માટે શ્રી વિજય દેવસૂર સંધ જ્ઞાન સમિતિને અભિનંદન આપીએ છીએ.
મુંબઈ સમાચાર, મુંબઈ

Page #6

ગૌહતિ યુનિવર્સિટી જર્નલ, ગૌહતિ
(આસામ)નો અભિપ્રાય
Jainism in Gujarat (1100 to 1660 A. D) by Chimanlal Bhailal Sheth, M. A., L L B ., B. T. Ahmedabad. Published by shri Bigay devsur Sangh, Pydhoni, Bombay-3. 1953 p. p. 282 Rs. 5
In the eight chapters of Jajuism in Gujarat. prof Chimanlal Bhailal Sherh traces the growth of Jainism in Gujarat for five centuries from 1100 A. D. to 3600 A. D. The author has derived his materials from authori. tativae primary and secoudary Sources and he has ably established his thesis that Jainism was in a flourishing Condition in Gujarat during the period under review, receiving the patronagc of the rules of Gujarat, their ministers, and the leading citizens of the state, merchant princes, ladies of the airstocracy and the generous public.
The book thr ws interesting light on the political and cultural history of Gujarat during the ascendancy of Jainism. Jainism was so deeply rooted in the heart of the people that even political disruptions could not disturb the fuil vigour of the religion. It not only survived the onslaught of Alauddin Khilji, emper or of Delhi but it also spread in and around Delhi and the Jain monks and scholars werc honoured by Akbar The great, Moghul Emperor.
The Jain monks were eminent Scholars and they wrote valuable treatises of various types, such as

Page #7

$
commentary biography prabandha, poem, kavya, grammar, logic.
This book of Mr. sheth will be useful not only to the students of Jainism but be indirectly helpful to the students of Teachers' Training Colleges in our Country, inasmuch as it adds to our knowledge of the Educatonal activities of the time
D.. Dasgupta GAUHATI UNIVERSITY Journal
પ્રોફેસર કેશવલાલ હિંમતરામ કામદાર, વડાદરાના અભિપ્રાય
Iread with great interest the comprehensive and well-documented narrative of the Jain Contribution to the history and culture of Gujarat and Saurastra written by Mr. Chimanlal B. Sheth in English. The writer has consulted all a vailable literature which is extant in Sanskrit Prakrit anj Gujarati on the subject and he has tried, his utmost to connect it with the relevant persian literature of the period.
The Treatment is lucid and balanced
K. H. Kamdar, Professor of History and Politics, Baroda College,

Page #8

પ્રસ્તાવના
આ પુસ્તકમાં ચાવીસમા જૈન તીર્થ કર મહાવીર સ્વામીનું જીવનચરિત્ર સંક્ષિપ્તમાં આપવામાં આવ્યું છે. આ લેક કે પરલેાકમાં સુખી થવા ઈચ્છનાર માટે ભગવાન મહાવીરનું સમસ્ત જીવન પ્રેરણાદાયી છે.
માતાપિતાના ભગવાન પર અનહદ સ્નેહ હતા. મહાવીરે પણ માતાપિતાને સુખ ઉપજે એવાંજ કાર્યો કર્યાં છે. આજે જ્યારે યુવાને ને એક વગ માતાપિતા પ્રત્યેની પેાતાની ફરજ ચૂકે છે અને તેમને ત્રાસ આપે છે ત્યારે મહાવીર કંઈક જુદાજ તરી આવે છે. પેાતાના જીવન દ્વારા મહાવીર કહી જાય છે કે સુખી થવા ઈચ્છનારે માતાપિતાની આંતરડી ઠારવી જોઈ એ પણ ખાળવી ન જોઇ એ.
માતાપિતા ઉપરાંત વડીલેાને પણ તે વિનય કરતા. ત્રણ જ્ઞાનના ધણી હતા છતાં જયારે તેમને પાઠશાળામાં લઈ જવામાં આવ્યા. ત્યારે તેમણે ગુરુને અનાદર કર્યાં નથી.
મહાવીર જન્મથીજ નીડર હતા. બીજા બાળકો જ્યારે સર્પથી ડરીને નાસી ગયા ત્યારે મહાવીરે સપને પકડી બાજુએ મૂકી દીધો. એક દેવબાલે જ્યારે તેમને બિવરાવવાના પ્રયત્ન કર્યાં ત્યારે તેને મહાવીરે સીધા કરી નાખ્યા. બાળકે! બાલમહાવીર જેવા નીડર અને વિવેક બને એ ઈચ્છવા દ્વેગ છે.
મહાવીરે જીવન પર્યન્ત પારકાના હિતનેાજ વિચાર કર્યા છે. સુખી થવાની ગુરૂ ચાવી બતાવતા હોય એમ તેમણે પારકાના હિતનેાજ અને બીજાના દૃષ્ટિ બિન્દુથીજ તૈવાના પ્રયત્ન કર્યાં છે. મેારાક સન્નિવેશમાં જયારે તેમણે તાપસાના આશ્રમમાં ચામાસુ કયું, ત્યારે તાપસેા ઝૂંપડીનું ધાસ ખાવા આવતી ગાયાને લાકડીએ મારી હાંકી કાઢતા. વીરપ્રભુએ તે ગાયાને પેાતાની ઝૂંપડીનું ધાસ ખાવા દીધું. કુલપતિને જ્યારે આ પસંદ ન પડયું ત્યારે, અપ્રોતિ થાય ત્યાં અને તેવા સ્થાને ન રહેવાનેા અભિગ્રહ લઈ ચાતુમસિની અધવચમાં વિહાર કર્યાં. શૂલપાણિ યક્ષના સ્થાનમાં રહેનારાને યક્ષ મારી નાખતા હતેા એ જાણવા છતાં તેને પ્રતિક્ષેાધ કરવા માટે વીરે ત્યાં રાતત્રાસા કર્યાં અને યક્ષને પ્રતિષેાધ્યા. અચ્છ દર્ નિમિત્તિયાની રાજી રોટી ન જાય

Page #9

માટે પ્રભુએ તેની વિનંતી ધ્યાનમાં લઈ મેારાક ગામથી વિહાર કર્યાં. ચંડકૌશિક લેાકાને મારી નાખતા હતા છતાં વીર તેને પ્રતિમાધવા ગયા અને તેના ઉદ્ધાર કર્યા. તેજોલેશ્યાની વિધિ જાણ્યા પછી ગેાશાળા તેમને ઉપસગ કરશે એમ જાણવા છતાં ગેાશાળાને તેજોલેશ્યાની વિધિ બતાવી. છ છ માસ સુધી ધાર ઉપસર્ગ કરનાર સંગમ પર ક્રોધ ન કર્યાં એટલું જ નહિ પણ તેની દયા ચિ તવી.
ભગવાન મહાવીર જગતના મહાન કેળવણીકાર પણ હતા. માતૃભાષા શિક્ષણનું માધ્યમ હાવું જોઈ એ એ મત આજે સામાન્ય રીતે સ્વીકારાયેલે છે. પણ આજથી ૨૫૦૦ વર્ષ પહેલાં જનતા જનાર્દન ન સમજે એવી ભાષામાં (સ ંસ્કૃતમાં) મેટામેટા લેાકેા વાતેા કરતા અને લેાકભાષામાં વાતેા કરનાર ગામડીયા ગણાતા ત્યારે મહાવીરે જનહિતાર્થે પેાતાનેા ઉપદેશ લેાકભાષામાં આપ્યા. ગૌતમ ખુને વીરની વાત સાચી લાગી અને તેમણે પણ વીરનુ અનુકરણ કરી લેાકભાષાના ઉપયોગ કર્યો.
ભગવાન મહાવીરના સમયમાં સમાજ ઊંચ અને નીચ જાતિમાં વહેંચાયલેા હતેા. ઊંચ જાતિવાળા નીચ જાતિવાળાની ધૃણા કરતા. વીરને આ પસ ંદ ન હતું તેથી તેમણે બધીજ જાતિના લેાકેાને પેાતાના સંધમાં સ્થાન આપ્યું.
ભગવાન મહાવીરે અહિંસા, અવેર, પ્રેમ, સંયમ, તપ, ત્યાગ વગેરેના સદેશે। જગતને આપ્યા છે. “ એમનું દર્શન કેવળ વ્યક્તિ માટે છે એમ નહિ પણ સમાજ માટે પણ છે. એમને ધર્મ કેવળ પરલેાક માટેજ નહી પણ આ લેાક માટે પણ છે. એમની અહિંસા કાયરની અહિંસા નથી. અહિ ંસા સાથે અભય અને પરાક્રમ સમન્વિત છે. એમની વાણીમાં વિશ્વશાન્તિના પથ પ્રદનની ક્ષમતા છે”
આ પુસ્તકમાં જૈન શાસ્ત્રોને આધારે ભગવાન મહાવીરનું ચરિત્ર આપવામાં આવ્યું છે. છતાં અનુપયેાગથી ભૂલ રહી ગઈ હાય તેા તે સુધારવા આચાય ભગવાના અને જૈન ગીતાર્થાને વિનંતી કરૂંધ્યું.
ભગવાન મહાવીરના જીવન ચરિત્રમાંથી પ્રેરણા મેળવી સૌ સુખી થાઓ, પારકાનું હિત કરવાની ભાવનાવાળા બને અને રાગદ્વેષથી મુક્ત બતો મુક્તિ સુખ મેળવા એજ અભિલાષા.
ચિમનભાઈ શેઠ

Page #10

અર્પણ
સ્વ. મનસુખરામ ઉત્તમરામના સુપુત્ર સ્વ. નરેશચંદ્ર મનસુખરામને તેમજ સ્વ. પદમાબેન નરેશચંદ્રને આ ગ્રંથ અર્પણ કરું છું,
આપ ઉભયને આનંદી સ્વભાવ, સ્વજનો પ્રત્યેનો આદર, અને કુટુંબ માટેની ઘેરી ભલી લાગણીઓ સાથે સમભાવ દષ્ટિ, આ આપના સ્વભાવજન્ય ગુણે સાથે આપમાં જે ધર્મભાવનાનું બીજ જન્મથી જ વવાયું હતું એને આપે ભૂતકાળમાં શ્રદ્ધાપૂર્વક પોષીને વિકસાવી રહ્યાનું અમે નિહાળતા હતા. આ બધી ધાર્મિક પ્રવૃત્તિ અને ધર્માનુરાગવૃત્તિથી આપ જીવનને ધન્ય બનાવી શકયા.
૨. આપે આપબળે પૂલક્ષ્મી ઉપાર્જન કરી તેનો ધર્મકાર્યમાં તેમજ સામાજીક તથા પરોપકારાર્થે સદુપયેાગ કર્યો.
પૂજ્ય આચાર્ય દેવ શ્રી સિદ્ધિસરીશ્વરજીના સતત સંપર્કમાં આવવાથી તથા આપના ધર્મનિષ્ઠ માતુશ્રીએ આપેલા સુસંસ્કારોથી આપે શુભક્ષેત્રે -લક્ષ્મીના દાન કર્યા.
શેઠ આણંદજી કલ્યાણજીની પેઢી તથા વિદ્યાશાળાના ઉપાશ્રયના વહીવટમાં તેમજ માતર વિ અનેક જૈન તીર્થોના વહીવટમાં કાર્યક્ષમ ફાળો આપ્યો
આ બધાં કાર્યોમાં તેમજ આપના દામ્પત્ય જીવનમાં આપ ઉભયને સંપૂર્ણ સહકાર અને પ્રશંસનીય ફાળે હતો. આપના જીવનમાંથી પ્રેરણું લઈને આપના જેવાજ અને તેથી પણ વધારે સતકાર્યો આપના વારસ કરે તેવી મારી શુભેચ્છાઓ.
આપના જીવનકાળમાં આપે કરેલ સત્કાર્યોનું સ્મરણ કરીને તેમાંથી બીજાઓને પ્રેરણા મળે તે હેતુથી આ પુસ્તક આપને સમર્પણ કરૂ છું.

Page #11

આ પુસ્તક લખવામાં મુખ્યત્વે કલિકાલ સર્વજ્ઞ હેમચંદ્રસૂરિએ લખેલા મહાવીર ચરિત્રને આધાર લેવામાં આવ્યો છે. આ ઉપરાંત જૈન ધર્મ પ્રસારક સભા, બાવનગરે પ્રસિદ્ધ કરેલો હેમચન્દ્રાચાર્યને ઉપર્યુક્ત પુસ્તકનો ગુજરાતી અનુવાદ, કલ્પસૂત્ર (ખેમાશાહી), ગોડીજી જ્ઞાનસમિતિએ પ્રસિદ્ધ કરેલું મહાવીર ચરિત્ર, પંડિત ધીરજલાલ ટોકરશીનું જૈન ધર્મનું રહસ્ય, આચાર્ય ભુવનભાનુ સૂરિન મહાવીરના પૂર્વભવ, હેમચન્દ્રાચાર્ય જૈન સભા, પાટણ તરફથી પ્રસિદ્ધ થયેલું ન્યાય વિશારદ, ન્યાયતીર્થ મુનિશ્રી ન્યાય વિજ્યજીનું જૈન દશન, પંચ પ્રતિક્રમણ સત્ર, તીર્થકર ચરિત્ર તથા જુદા જુદા લેખકેએ પ્રસિદ્ધ કરેલાં ચોવીસમા તીર્થ કરના ચરિત્રો વગેરે વગેરે અનેક પુસ્તકોને આધાર લેવામાં આવ્યા છે. જે જે લેખકો અને પ્રકાશકોના પુસ્તકોને આ પુસ્તક લખવામાં ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો છે બધાનો હું આભાર માનું છું.
લેખક

Page #12

અનુમણિકા
વીર સ્તુતિ- પા. ૧-૨ -મહાવીર સ્વામીને પૂર્વભવ ૩-૧૩
નયસારને સમક્તિ-૩ ત્રીજો ભવ મરીચિ ૩-૬, સોળમો ભવ – વિશ્વભૂતિ કે-૮ અઢારમે ભવ – ત્રિપૃષ્ઠ વાસુદેવ ૯-૧૨ ત્રેવીસમો ભવ – પ્રિય મિત્ર ચક્રવતી ૧૨–૧૩ પચ્ચીસમો ભવ – નંદન રાજપુત્ર-૧૩
પ્રભુ શ્રી મહાવીરનો જન્મ બાલ્યાવસ્થા ગૃહસ્થાવાસ અને દીક્ષા ૧૩-૨૨
ચ્યવન કલ્યાણક પા. ૧૪ વર્ધમાન નામ પાડવાનો માતા પિતાનો વિચાર ૧૫ મહાવીરની માતૃભકિત-૧૫ ત્રિશલા માતાને થયેલો શોક-૧૫ માતાપિતાના જીવતાં દીક્ષા ન લેવાનો પ્રભુનો સંક૯૫–૧૬ મહાવીરની જન્માભિષેક અને જન્મ મહેસવ ૧૬-૧૭ આમલકી ક્રીડા-૧૮ વાર્ષિક દાન-૨૦ દીક્ષાનો વરઘોડો ૨૧-૨૨ દીક્ષા-૨૨
દીક્ષા લીધા પછી પ્રભુને પહેલા છ વર્ષને વિહાર
ઈન્દ્ર અટકાવેલ ગોવાળને ઉપસર્ગ-૨૫ સહાયક તરીકે રહેવા ઈચ્છતા ઈન્દ્રને પ્રભુએ કરેલો નિષેધ–૨૬, પ્રભુ મોરાક સન્નિવેશમાં–૨૮. શૂલપાણિ યક્ષના પૂર્વભવનું વૃત્તાન્ત શુલપાણિ યક્ષે પ્રભુને કરેલા ઉપસર્ગ–૩૧ પ્રભુએ દીઠેલાં દશ સ્વપ્નો-૩૨ સ્વપ્નનો ફલાદેશ–૩૩
પ્રભુનું બીજુ ચોમાસુ –મોરાક ગામમાં પ્રભુનું પધારવું અને અચ્છેદક નિમિત્તિયાનું વૃત્તાંત ૩૪-૬ ચંડકૌશિકને પૂર્વ નવ ૩૬-૩૭ વીર પ્રભુએ ચંડકૌશિકને આપેલ પ્રતિબોધ ૩૭–૩૮
નાગસેન શેઠને ત્યાં પ્રભુએ કરેલું પારણું –૩૯ રાજાઓએ કરેલો પ્રભુનો સાકાર-૩૯ સુદંષ્ટ્ર દેવે પ્રભુનું નાવ બુડાડવા કરેલ નિષ્ફળ પ્રયત્ન-૪૦ કંબલ અને સંબલ દેવોને પુર્વ વૃત્તાત-૪૦-૪૨ પુષ્ય નામના સામુદ્રિક શાસ્ત્રીનો વૃત્તાન્ત ૪૨–૩ ગોશાળાનો ઉપત્તિ-૪૩-૪ ગોશાળો નિયતિવાદ ગ્રહણ કરે છે ૪૪–૫

Page #13

વીરનું ત્રીજુ ચોમાસુ ધૂળમાં મળેલી ગોશાળાની ખીર ખાવાની આશા-૪૫-૬ શાપ આપી ગોશાળાએ બાળેલું બ્રાહ્મણનું ઘર-૪૬
ચતુર્થ ચાતુર્માસ મુખદોષથી ગોશાળાને મળેલો મેથીપાક ૪૭-૮ શ્રી પાર્શ્વનાથ પ્રભુના સંતાનીય શ્રી મુનિચંદ્રસૂરિનું વૃત્તાન્ત ૪૮-૯ રાકમાં પ્રભુને થયેલ ઉપસર્ગ સામાં અને જયતીકાએ નિવાર્યો ૪૯–૧૦ પાખંડીઓના મંદિરમાં પ્રભુ અને ગોશાળો ૫૦-ર ગોશાળાએ ભક્ષણ કરેલ મૃત બાળકનું માંસ-પર-૩ હરિદ્રવૃક્ષ નીચે પ્રભુએ સહન કરેલ અગ્નિને ઉપસર્ગ–૫૩-૪ દુર્વતનના પરિણામે ગોશાળાએ ખાધેલો માર ૫૪ ચેરાકમાં શાળાએ ખાધેલો માર ૫૪-૫૫ કલંબુકામાં પ્રભુની ધરપકડ અને છૂટકારો-પ૫ લાટદેશમાં પ્રભુએ સહન કરેલા ઉપસર્ગો–૫૫
વીરનું પંચમું ચોમાસુ નંદિષેણસૂરિનું વૃત્તાંત – ૬ કૂપિકમાં પ્રભુની ધરપકડ અને છૂટકારે -પ૬ ગોશાળ પ્રભુથી છૂટો પડે પણ પરતાપે ૫૭ વૈશાલીમાં પ્રભુને ઉપસર્ગ ૫૭-૮ કટપૂતનાએ પ્રભુને કરેલ ઉપસર્ગ –૫૮ કાવધિજ્ઞાનની પ્રભુને થયેલ પ્રાપ્તિ–૫૮
છઠું ચોમાસુ-૫૮-૫૯ શ્રી મહાવીર સ્વામીને બીજા છ વર્ષને છ દસ્થ વિહાર
સાતમું ચોમાસુ, દુર્વતનને લીધે ગોશાળાએ ખાધેલો માર–૫૯ લોહાર્ગમાં પ્રભુની ધરપકડ-૫૯-૬૦ ઈશાનેન્દ્ર અને વગુર શેઠે પ્રભુને કરેલ વંદન ૬૦-૬૧-ગોશાળાને મળેલો મેથીપાક-૬૧
આઠમું ચોમાસુ ૬૧
નવમું ચોમાસુ વીર વાણી જૂઠી પાડવા ગોશાળાને નિષ્ફળ પ્રયાસ-૬૨ તાપસે મૂકેલી તેજલેશ્યાથી ગોશાલાને પ્રભુએ બચાવ્યો-૬૨. ગોશાલ કે જે લેશ્યા અને અષ્ટાંગ નિમિત્તનું જ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું -૬૩ શંખ રાજા તથા આનંદ શ્રાવકે પ્રભુને કરેલું ભક્તિપૂર્વક વંદન-૬૪

Page #14

દશમું ચોમાસુ. શક્રેન્ટે કરેલી પ્રભુની પ્રશંસા-૬૪–૫ સંગમદેવની આશંકા પ્રભુને ચલાયમાન કરવા સંગમે કરેલી પ્રતિજ્ઞા-૬૫ સંગમદેવે વીરપ્રભુને કરેલા વિશ ઘોર ઉપસર્ગો–૬૫-૭૦ સંગમ સ્વીકારેલ પરાજય-૭૦ શકે સંગમને સ્વર્ગમાંથી હાંકી કાઢયો–૭૧
અગિયારમું ચોમાસુ. ચમરેન્દ્ર ગ્રહણ કરેલું પ્રભુનું શરણ-૭૧ પ્રભુને અભિગ્રહ-૭ર ચંદન બાળાને વૃત્તાન્ત-૭૨-૩ ચંદનબાળાએ પ્રભુને કરાવેલ પારણું-૭૪–૫
બારમું ચતુર્માસ પ્રભુના કાનમાં ગોવાળિયાએ ખીલા ઠોક્યા-સિદ્ધાર્થ અને ખરકવૈદ્ય દૂર કરેલ પ્રભુને ખીલાને ઉપસર્ગ-૭૬–૭ પ્રભુની ઉગ્ર તપશ્ચર્યા -૭૭-૮ તપશ્ચર્યાના આહાર પાણી અંગે સમાધાન-૭૮-૯ વીર પ્રભુને કેવળ શાને-૭૯
ચતુર્વિધ સંઘની ઉત્પત્તિ વિર પ્રભુની દેશના-૮૦
ઈન્દ્રભૂતિ–પ્રભુએ દૂર કરેલે ગૌતમનો સંદેહ-પાંચસે શિષ્ય સાથે ઈન્દ્રભૂતિની દીક્ષા-૯૦-૩ અગ્નિભૂતિનો સંશય-પાંચસે શિષ્યો સાથે અગ્નિભૂતિની દીક્ષા-૮૩–૪. વાયુભૂતિની દીક્ષા-૮૪ વ્યક્ત, સુધમ વગેરે પંડિતના સંશ પ્રભુએ દૂર કર્યા–૮૪-૫ અગિયાર ગણધર-૮૫. ચન્દનાળા વગેરેની દીક્ષા૮૫. ચતુર્વિધ સંઘની સ્થાપના અને ચૌદપૂર્વ અને અગિયાર અંગની રચના
-૮૫-૬
મહારાજા શ્રેણિક અને તેમના કુટુંબીજને
શ્રેણિકને રાજ્યાભિષેક-૮૭-૮ અભયકુમાર સુકા કુવાને કાંઠે ઊભા રહી વીંટી હાર કાઢે છે-૮૮–૯. અભયકુમાર શ્રેણિકને ચેલ મેળવવામાં મદદ કરે છે-૮૯-૯૦, અંતઃપુર બાળવાની પ્રેણિકની આજ્ઞાને અમલ કરતો નથી૯૦- અભયકુમારે ઉજજયિનીના ચંડપ્રદ્યોતને પાછા કાઢો-૯૧. અભયકુમારનું હરણ–૯૧-ર અભયકુમારને છૂટકારે–૯૩ અભયકુમારે ધોળે દિવસે કરેલું ચંડ પ્રદ્યોતનું હરણ-૯૪, અભયકુમારની દીક્ષા-૯૫
મેઘકુમારની દીક્ષા-૫. મેવકુમારને પૂર્વ ભવ-૯૬-છ. નંદિષેણ-૯૮-૯૯. શ્રેણુકને સમકિત. અનાથી મુન–૧૯. શ્રેણકના

Page #15

કુવા તથા રાણીઓની દીક્ષા-૯૯–૧૦૦ દુગંધા રાણી-૧૦૦, વધુન્માલિદેવ -૧૦૧. દુદુ રાંક દેવ-૧૦૧-૨
કુપુત્ર કેાણિક-૧૦૩–૪. પદભ્રષ્ટ શ્રેણિક કારાગૃહમાં-૧૦૪ શ્રેણિકનું મૃત્યુ અને કેાણિકને પશ્ચાતાપ-૧૦૪-૫ હત્લ, વિહલની દીક્ષા-૧૦૫.
વીરના રાજવંશી ભા
અંતિમ રાજષિ` ઉદાયન−૧૦૫–૮ પ્રસન્નચંદ્રરાજર્ષિ -૧૦૮-૯ શિવ રાજર્ષિ -૧૦૯-૧૧૦. હસ્તિપાલ રાજા ૧૧૦. આ કુમાર-૧૧૦-૧ર. · દર્શાણ
ભદ્ર-૧૧૨.
વીર પ્રભુના પમ ભકતા
ધન્નાશાલિભદ્ર-૧૧૩-૧૪. આત૬ શ્રાવક-૧૧૪, કામદેવ-૧૧૫. ચૂલની
પિતા-૧૧૫.
મૃગાવતી અને યન્તીની દીક્ષા-૧૧૫-૧૬. ઋષભદ્રત અને દેવાનન્દા— ૧૧૬. જમાદ્ધિ અને પ્રિય દર્શીના-૧૧૭ રોહિણેય ચેર-૧૧૭–૧૮. ગૌતમ સ્વામી-પંદરસા તાપસાતે પ્રતિમાધ-૧૧૮-૧૦. વીરપ્રભુને પરિ
વાર-૧૧૯.
વીરપ્રભુનું નિર્વાણ-૧૧૯,
ગૌતમ સ્વામીને-કેવળજ્ઞાન-૧૧૯-૨૦.
દીવાળી-ભાઈબીજ-૧૨૦-૨૧.
વીરવાણી-૧૨૨-૨૪, પરિશિષ્ટ-મહાવીર સ્વામીના. સત્તાવીશ ભવા-૧૨૫–૨૮.

Page #16

શુદ્ધિ પત્રક
પૃ
અશુદ્ધ સશેષ
૧૭
શુદ્ધ સરોષ આદર્શ
આદ
૩૪
દ્વારા
૪૩
દ્વાર શગાલની સિદ્ધાર્થ
NS
રી
શુગાલની સિદ્ધાર્થ ક્ષીર ભવિતવ્યતા
મુસાફર શિવદત્ત
૪૬
४७
ભવિતવ્યતઃ મુસાફર શિગદત્ત
૫૮
૨૫
૨ ૩
ઈશાનેન્દ્ર ઈશાનેન્દ્ર નવમું ચોમાસુ શબ્દો કાઢી નાખે થગ્ર
નમ્ર સંગમ દેવની આશંકા શબ્દો કાઢી નાખે ઉપસર્ગો
ઉપસર્ગો દાંતવડા
દાંતવાળા જાએ
જુએ
૨૨.
૨ ૦
૮૮
સુક્રા
સુક્રા
સામમ રાજાતિ વીણ નાગિદેવે વંધ્યા
સામ ત રાજ વીણ નાગિલદેવે વાંધ્યા
૧૦૫
૧૧૮
29

Page #17


Page #18

કીર્તિકરભાઇ ચુનીલાલ શાહ
(ઈ.સ. ૧૮૯૮-ઇ.સ. ૧૯૭૭) જન્મ, માતાપિતા કીનિકરભાઈને જન્મ ઇ.સ. ૧૮૯૮માં સુરતમાં થયા હતા. તેમના પિતાનું નામ ચુનીલાલ અને માતાનું નામ મણિબહન હતું. નાની ઉમરમાં તેમણે માતાનું સુખ ગુમાવ્યું હતું. પિતાશ્રી ધંધાર્થે અમદાવાદ આવ્યા ત્યારે કીતિકરભાઈ પણ તેમની સાથે આવ્યા હતા.
તાલીમ : ચીમનલાલ નગીનદાસ છાત્રાલયમાં તેમણે તાલીમ લીધી હતી. અહીં તેઓએ રવાવલંબન. આત્મ નિર્ભરતા, સ યમ, ત્યાગવૃત્તિ વગેરે સદુગુણો કેળવ્યા હતા અને સૌને પ્રેમ સંપાદન કર્યો હતો. માધ્યમિક શિક્ષણ પુરું કરી તેઓ કોલેજમાં ઉચ્ચ શિક્ષણ લેવા ગયા હતા પણ પ્રતિકુળ સંજે ગાને લીધે તેમને લોજ છોડવી પડી હતી.
કર્તવ્ય નિષ્ઠા : કોલેજ છોડયા પછી તેમણે કેલી મીલમાં નેકરી સ્વીકારી હતી અને નિષ્ઠાપૂર્વક કામ કર્યું. તેમની કતવ્ય નિષ્ઠાથી ભીલ માલિક તેમના ઉપર ખુશ હતા અને તેમને પરદેશ મોકલ્યા હતા. વર્ષો સુધી તેમણે કેલીક મીલમાં કામ કર્યું હતું.
સાદાઈ નિવૃત્ત થયા ત્યારે લક્ષ્મીદેવીની તેમના પર મહેર હતી પણ તેઓ સાદાઈને જ વરેલા હતા. ખાદીને ઝભ્ભો, ખાદીનું ધોતીયું અને ટોપી તેમને કાયમને પિોશાક હતો તેમને ત્યાં પુત્ર, પૌત્ર કે પૌત્રીને લગ્ન પ્રસંગ હોય ત્યારે પણ તેમણે પોશાક બદલે નથી. તેમને ત્યાં ત્રણ ત્રણ ગાડીઓ હતી છતાં તેનો ઉપયોગ તેઓ ભાગ્યેજ કરતા અને ઘણી વખત નવરંગપુરાથી જિન મરચન્ટ સાયટી સુધી ચાલીને જતા. આમ લક્ષ્મીને ઉપયોગ તેમણે પિતાના મોજ શેખ પાટે કર્યો નથી.
જ્ઞાનપિપાસા :
સાદુ અને સંયમી જીવન જીવનાર કીર્તિકરભાઈએ પિતાની લક્ષ્મીને ઉપયોગ જનકલ્યાણાર્થે છૂટે હાથે કર્યું છે. તેઓ માનતા કે સારા પુસ્તકો જગતના શ્રેષ્ઠ મૂક ગુરુઓ છે સુગુરુને પણ તેની મર્યાદાઓ છે. તેને અને આરામ જોઈએ છે તે પોતાના જીવનકાળ દરમિયાન મેળવેલું જ્ઞાન જ આપી શકે છે. તે અમર નથી એટલે પિતે જીવે ત્યાં સુધી જ શાનલહાણી કરી શકે છે. માંદગીમાં તે જ્ઞાન આપી શકતા નથી. વૃદ્ધાવસ્થામાં તેમની શાન આપવાની શક્તિ ઓછી થાય છે. કેટલીક વખત તે શિષ્ય ઉપર ગુસ્સે પણ થાય છે પણ સારા પુસ્તકને આવી કોઈ મર્યાદાઓ નથી. તેઓ રોવીસે કલા જ્ઞાન આપી શકે છે. માનવજાતે હજારો વર્ષોમાં મેળવેલું જ્ઞાન તેમાં સચવાયેલું હેય છે. સુરક્ષિત પુસ્તકે સેંકડો વર્ષો સુધી જ્ઞાન આપી શકે છે વાચકો ઉપર

Page #19

તેઓ કદાપિ પુરો થતા નથી, આ બધા કારણોને લીધે તેમણે પુસ્તક પ્રેમ કેળવ્યો હતો. કાલુપુર જ્ઞાનમંદિરમાં એક સારૂ જૈન પુસ્તકાલય છે પણ તેને લાભ ગૃહસ્થને મળતો નથી એટલે તેઓ માનતા કે નવરંગપુરામાં એક જનતા ઉપયોગ કરી શકે એવું સારું જેને પુસ્તકાલય હેવું જોઈએ. એ જ્યારે થાય, ત્યારે ખરું, પણ તેમણે પિતાને ઘેર એક સારું પુસ્તકાલય વસાવ્યું હતું. અને ટલાક સારા પુસ્તકોના પ્રકાશક હતા.
દાનવીર : છે. કીર્તિકરભાઈને પુણ્યાનુબંધી પુણ્યને ઉદય હતો. તેથી તેઓ તેમની લક્ષ્મીને સદુપયોગ કરી શકયા હતા. જીનમંદિર, જનબિંબ, છન આગમ, છવદ્યા, સાતક્ષેત્ર વગેરેમાં તેમણે પૈસે વાપર્યો છે. સામાજીક કાર્યો અંગે મારે તેમની સાથે ઘણી વખત જવાનું થતું ત્યારે રસ્તામાં તેમની પાસે કઈ માગવા આવે તો તેને નિરાશ કરતા નહિ તે વખતે તેમની પાસે પૈસા ન હોય તો મારા પાસેથી લઇને પણ આપતા અને પાછળથી મને આપી દેતા. એમ કહેવાય છે કે તેમણે એક લાખ રૂપિયા કરતાં પણ વધુ રકમ જુદે જુદે ઠેકાણે દાનમાં આપી છે. આ બધી શુભ પ્રવૃત્તિઓમાં તેમના પત્ની શારદા બહેન અને સુપુત્રો સુરેન્દ્રભાઈ, અશોકભાઈ નિરંજનભાઈ અને અતુલભાઈને સાથ સહકાર હતો. અત્રે એક પ્રસંગને ઉલ્લેખ કરૂં તો અસ્થાને નહિ ગણાય. કીર્તિકરભાઈએ તેમના જણાવ્યા પ્રમાણે, મહેસાણા *સીમંધર
સ્વામીના મંદિરમાં રૂ. ૧૦૦૧ લખાવ્યા હતા અને તે તેમણે પહેલે વર્ષે ટ્રસ્ટીઓને મોકલી આપ્યા હતા. બીજે વર્ષે ટ્રસ્ટીઓને કીતિકરભાઈ પર પત્ર આવ્યું તેમાં તેમણે જણાવ્યું હતું કે તમે દશ વર્ષ સુધી રૂ ૧૦૦૧ આપવાનું કબુલ કર્યું છે તે બીજા વર્ષના રૂ. ૧૦૦૧ને ચેક મોકલી આપો. કીર્તિકરભાઈ મૂંઝવણમાં મૂકાયા. તેમણે તેમના સુપુત્રને વાત કરી સુરેન્દ્રભાઈ વગેરેએ માની લીધું કે કર્ણદોષથી ફીતિકરભાઈએ દશ વર્ષ સુધી “આપવાની વાત સાંભળી નહિ હોય અને ટ્રસ્ટીઓની માગણી વ્યાજબી હશે એટલે દશ વર્ષ સુધી હજાર હજાર મોકલવાને બદલે સુરેન્દ્રભાઈએ દસ હજારને ચેક ટ્રસ્ટીઓને એકી સાથે મોકલી દીધો. '
ધાર્મિક વૃત્તિ ઃ કતિકરભાઈ ધાર્મિકવૃત્તિના હતા. તેમને સમય શુભ પ્રવૃત્તિઓમજ જતો. સામાયીક, પ્રતિક્રમણ, જનપૂજ, ગુરુવંદન, દેવવંદન, 'નવકારં મંત્ર જાપું વગેરે તેમની રાજની પ્રવૃત્તિ હતી. પરહિત વિરળ જીવન
તેઓ જીવતા અને બીજાને મદદ કરવા માટે હંમેશા તત્પર હતા. સેવાને * તેમણે ધર્મ તરીકે સ્વીકાર્યો હતો. સરળતા, ઉદારતા, પરખાવૃતિ, નિષ્કપટ 'ભાવ, ધમપરાયણતા વગેરે માટે તેઓ જાણતા હતા. * * ! આજે કતિકરભાઈ નથી પણ તેમના સુકાની સુવાસ તે મૂકતા ગયા છે.

Page #20

IN
00000
&

Page #21


Page #22

સ્વ. નરેશચંદ્ર મનસુખરામ શાહ
જન્મ તારીખ : ૨૩–૭–૧૯૦૪ સ્વર્ગવાસ તારીખ : ૧૭–૧૦–૧૯૭૫

Page #23


Page #24

0 0
સ્વ. પદમાબેન નરેશચંદ્ર શાહ જન્મ તારીખ : ૨૫–૧–૧૯૦૮ સ્વર્ગવાસ તારીખ : ૧-૫-૧૯૬૧

Page #25


Page #26

સ્વ. કીર્તિકરભાઈ ચુનીલાલ શાહ

Page #27


Page #28

સ્વ. મણીબેન ચુનીલાલ શાહ (સ્વ. કીર્તિકરભાઈના માતુશ્રી)

Page #29


Page #30

શ્રી મહાવીર ચરિત્ર
શ્રીમતે વીરનાથાય સનાથાયાભુતક્રિયા
મહાનંદ સરોરાજ મરાલાયાહતે નમઃ અર્થ અદ્દભુત લક્ષ્મીવાળા, મહાઆનંદરૂપ સરોવરને વિષે રાજહંસ સમાન અને પૂજ્ય એવા મહાવીર ભગવંતને નમસ્કાર થાઓ.
કૃ તા ૫ રાધે ડપિ જ ને
કૃપા મંથ ૨ તા ર ઃ ઈ ષ દુબા શ્વા દ્ર ભંદ્ર
શ્રી વી ૨ જિ ન ને ત્રઃ શ્રી વીર ભગવાનના નેત્રો અપરાધ કરનાર પ્રાણી ઉપર પણ દયાને સૂચવનારી કીકીઓવાળા છે અને (તેથી દયા વડે જ) જરા અશ્રુથી ભી જાયેલા થઈ ગયા છે. તેવા મહાવીર પ્રભુના બે નેત્રો કલ્યાણ માટે થાઓ.
જયતિ વિજિતાન્ય તેજા
સુરાસુરાલીશ સેવિતઃ શ્રીમાન વિમલસ્ત્રાસ વિરહિત
સ્ત્રિભુવન ચૂડામણિર્ભગવાન વિશેષ પ્રકારે બીજાના તેજને જિતનારા દેવ, દાનવના સ્વામી વડે સેવાયેલા, કેવળ જ્ઞાન રૂપી લક્ષ્મીવાળા, નિર્મળ તથા વિશેષ પ્રકારે ભયથી રહિત, ત્રણ ભુવનમાં મુકુટ સમાન એવા (મહાવીર) ભગવંત જયવંત છે.
નમે દુર રાગાદિ વૈરીવાર નિવારણે અર્હતે ચાગિના થાય
મહાવીરાય તાયિને ઘણું જ કટથી દૂર કરી શકાય એવા રાગ દ્વેષ વગેરે આંતરિક શત્રુઓની સેનાને નિવારનાર, ચેરીઓના સ્વામી અને જગતના ઇવેનું રાગદ્વેષથી રક્ષણ કરનાર એવા અહંન્ત ભગવાન મહાવીરને નમસ્કાર હો !

Page #31

પન્નગે. ચ સુરેન્દ્રે ચ. કૌશિકે પાદ `સ્કૃશિ, નિવિશેષ
મનસ્કાય.
શ્રી વીર સ્વામિને નમઃ
ડંખ મારવાની બુદ્ધિથી પગને સ્પર્શ કરનાર ચંડકૌશિક સપના ઉપર અને કિતથી નમન કરવાની બુદ્ધિથી પગને સ્પર્શી કરનાર ઈન્દ્ર ઉપર પણ જે મહાશયનું મન સરખું જ છે તે મહાવીરને નમસ્કાર થાએ.
વીરઃ સ`સુરા સુરેન્દ્ર મહિતેા, વીર બુધાઃ સંશ્રિતા:
વીરેણાભિહતઃ સ્વકમ નિચર્ચા વીરાય નિત્ય' નમઃ
વીરાત્તી મિદં પ્રવૃત્ત મતુલ', વીરસ્ય ઘેાર તપા
વીરે શ્રી ધૃતિ કીતિ કાંતિ નિશ્ચય: શ્રી વીર ભદ્ર' દિશ
શ્રી મહાવીર પ્રભુ સવ દેવ દાનવ અને ઈંદ્રો વડે પૂજાયેલ છે. વીરપ્રભુને પંડિતે આશ્રય કરી રહેલા છે. વીર પ્રભુ વડે પેાતાના ક સમુહ હણાયેા છે (એટલે વીર પ્રભુએ પેાતાનેા ક સમુહ હણ્યા છે.) એવા શ્રી વીર પ્રભુને હંમેશા નમસ્કાર થા. પ્રભુ થકી આ અતુલ તીથ પ્રભુ છે. વીર પ્રભુનુ તપ પણ ( ઘણુ^) આકરૂં છે. વીર પ્રભુને વિષે લક્ષ્મી, ધીરજ, કીતિ અને ક્રાંતિને! સમુહ છે. એવા હે વીર પ્રભુ ! અમને કલ્યાણ આપા ( અમારૂં કલ્યાણ કરે ).

Page #32

શ્રી મહાવીરસ્વામીના પૂર્વ ભવ
નયસારને સમકિત
પહેલા ભવમાં વીરપ્રભુને જીવ પશ્ચિમ મહાવિદેહમાં નયસાર નામે ગ્રામપતિ હતા. એક વખત તે પેાતાના સ્વામીની આજ્ઞાથી કાષ્ઠ માટે વનમાં ગયા. ખપેારે ભાજન સમયે તેને વિચાર આવ્યેા. અહા ! આ સમયે કોઈ અતિથિ આવી જાય તે બહુ સારૂં' એમ વિચારી ચારે તરફ દૃષ્ટિ ફેરવે છે, તેવામાં સાથી ભૂલા પડેલા સાધુઓને જોયા. સાધુએને જોઈ તે ખહુ ખુશી થયા અને અહા ! હું કેવા ભાગ્યશાળી છું કે ભેાજન સમયે આવા સુપાત્ર સાધુએ મને આપ્યા’, એમ વિચારી, રેમાચિત થઈ તે સાધુઓની અન્ન જળ વડે ભક્તિ કરી. પછી પેાતે ભેાજન કરી, સાધુએ પાસે જઈ, નમસ્કાર કરી કહ્યું, હે, મહાત્માઓ ! પધારે, હું આપને રસ્તા ખતાવું છું.” એમ કહી સાધુએ સાથે ચાલ્યેા. માર્ગમાં ચાલતાં સાધુએએ તેને ચેાગ્ય જાણી એક વૃક્ષ નીચે બેસી ધર્મના ઉપદેશ આપ્ટે, અને તેથી તે સમતિ પામ્યા, નયસાર પેાતાના આત્માને ભાગ્યશાળી માનતા સાધુએને વંદન કરી પોતાના ગામ આવ્યે. આયુષ્ય પુરુ થતાં અંતે પંચપરમેઠ્ઠીના નમસ્કારપૂર્વક મૃત્યુ પાથી ખીજે ભવ સૌધમ દેવલેાકમાં દેવ થયા. ત્રીજો ભવ મરીચિ
દેવગતિનુ જીવન પૂર્ણ કરી નયસારને જીવ ત્રીજા ભવમાં ચક્રવતી ભરતના પુત્ર મરીચિ નામને રાજકુમાર થયા. મરીચિના વિદડી વેશ
એક દિવસ ભગવાન આદિનાથ પુરિમતાલ નગરીના ઉદ્યાનમાં પધાર્યા. ચક્રવતી ભરત મહારાજા પેાતાના પરિવાર સાથે ભગવાનને વંદન કરવા અને ધર્મોપદેશ સાંભળવા આવ્યા. ભગવાનની દેશના સાંભળી મરીચિ સંસારથી વિરક્ત થઈ ગયા અને ભગવાન પાસે દીક્ષા લઈ તેમની સાથે વિચરવા લાગ્યા. એક દિવસ ઉનાળામાં તાપ આદિથી પીડિત થઈ વિચારવા લાગ્યા-આ સંયમને ભાર તે બહુજ આકરા છે. હુ' તેને વહન કરવાને શક્તિમાન નથી. વળી આ છેડીને ઘેર જવુ એ પણ ઠીક નથી.” એમ વિચારી તેમણે નવીન જાતને વેશ રચે

Page #33

સાધુએ તે મનદંડ, વચનદંડ અને કાયદંડ એ ત્રણ દંડથી વિરત થયેલા છે, હું ત્રણ દંડથી વિરત નથી, માટે મારે ત્રિદંડનું ચિન્હ રાખવું. સાધુઓ દ્રવ્યથી મંડિત થયેલા છે, તેમ રાગ દ્વેષ વજેલા હોવાથી ભાવથી પણ મુંડિત થયેલા છે; હું તે નથી, માટે હું મસ્તક પર ચોટલી રાખી હજામત કરાવીશ. સાધુઓને સર્વપ્રાણાતિ પાતાદિકથી વિરતિ છે. હું તે નથી. માટે હું સ્થલપ્રાણાતિપાતાદિકથી વિરતિ પામીશ. સાધુએ શિયળ રૂપ સુગંધીથી વાસિત થયેલા છે. હું નથી માટે હું શરીરે ચંદનાદિ સુગંધી વસ્તુઓનું વિલેપન કરીશ. સાધુઓ મોહરહિત છે, હું તે મેહથી આચ્છાદિત થયેલ . માટે હું છત્ર રાખીશ. સાધુએ પગરખાં વિના ઉઘાડે પગે ચાલનારા છે, હું પગમાં પાવડીઓ પહેરીશ. સાધુઓ સ્નાન કરતા નથી, પણ હું ચેડા જળથી સ્નાન કરીશ. સાધુએ કષાયરહિત છે. હું તો કષાય સહિત છું. તેથી હું રંગેલા ભગવાં કપડાં પહેરીશ.” એવી રીતે મરીચિએ. પિતાની જ બુદ્ધિથી પરિવ્રાજકનો વેશ નિપજાવ્યું. તેમને આવા વિચિત્ર વેશવાળા જોઈને લેકે ધર્મ પૂછવા લાગ્યા, પણ તેઓની આગળ મરીચિ તે સાધુધર્મની પ્રરૂપણ કરતા અને પિતાની દેશના શક્તિથી અનેક રાજપુત્રાદિકેને પ્રતિબધી ઋષભદેવ પ્રભુ પાસે મોકલી દીક્ષા અપાવતાં. મેક્ષની ઈચ્છાવાળા જીવને તેઓ કહેતા કે “સાચો માર્ગ તે ભગવંત 2ષભદેવનો છે. મારાથી તે પ્રમાણે આચરણ થઈ શકતું નથી તેથીજ મેં આ નવો વેષ ધારણ કર્યો છે.”
એક વખત ભગવાન ઋષભદેવ વિચરતા વિચરતા અધ્યા આવ્યા. પ્રભુને વંદન કરવા આવેલા ભરત મહારાજાએ પૂછયું, “ભગવદ્ ! આપની આ સભામાં કઈ ભાવી તીર્થંકર છે?” ઉત્તરમાં પરમાત્માએ કહ્યું- “રાજન ! તમારો પુત્ર મરીચિ આ અવસર્પિણી કાળમાં મહાવીર નામના વીસમા તીર્થંકર થશે, તથા મહા વિદેહ ક્ષેત્રમાં મૂકા નામની રાજધાનીમાં પ્રિય મિત્ર નામના ચક્રવર્તી થશે; વળી આજ ભરત ક્ષેત્રમાં પિતન નામના નગરના સ્વામી ત્રિપૃષ્ઠ નામના પહેલા વાસુદેવ થશે.”

Page #34

ભગવાનના મુખથી ભાવિ વૃત્તાંત સાંભળી ભરત મરીચિ સમીપ જઈ વંદન કરી બેલ્યાઃ “મરીચિ, હું તમારા આ વિદડી વેષને વંદન કરતો નથી. પરંતુ તમે અંતિમ તીર્થંકર થવાના છે એ જાણી તમારા ભાવી તીર્થકરને વંદન કરું છું. સંસારમાં જે મહાન પદવીઓ ગણાય છે, તે સર્વે તમને મળી ગઈ છે. તમે આ ભરતવર્ષમાં ત્રિપૃષ્ઠ નામના પહેલા વાસુદેવ, મહાવિદેહમાં પ્રિય મિત્ર નામના ચક્રવતી અને આ ભારતવર્ષમાં મહાવીર નામના ચોવીસમાં તીર્થકર થશે. ”
મરીચિને મદ
ચકવતી ભરત ની વ.1ી મરીચિ ઘણી પ્રસન્ન થયા. ત્રણવાર પગ સાથે હાથનું આસ્ફાલન કરીને નાચતા નાચતા બોલવા લાગ્યા,
હું પહેલો વાસુદેવ થઈશ, સૂકા નગરીમાં ચક્રવતી થઈશ તથા છેલ્લે તીર્થકર થઈશ. અહો ! મારું કુળ અતિ ઉત્તમ છે. હું વાસુદેવમાં પહેલે, મારા પિતા ચક્રવતી એમાં પહેલા અને મારા દાદા તીર્થંકરોમાં પહેલા.”
એવી રીતે મરીચિએ જાતિનો મદ કરવાથી નીચ ગોત્રકર્મ બાંધ્યું.
રાષભદેવ પ્રભુ મેક્ષે ગયા પછી પણ મરીચિ સાધુઓ સાથે વિચરતા હતા અને અનેક માણસોને બોધ આપી શિષ્ય કરવા સાધુએને સોંપતા. મરીચિની માંદગી
એક સમય મરીચિ બિમાર પડ્યા. તેમાં વિશાળ સાધુ-સમુદાય સાથે વિચરતા હતા, છતાં પણ તેમને અસંયમી સમજી શ્રમણોએ તેમની પરિચયો ન કરી. હવે મરીચિને પિતાની અસહાય અવસ્થાનું ભાન થયું. આ માંદગીમાં તેમને વિચાર આવ્યો, “મારે જે શિષ્ય હોય તો તે મારી સારવાર કરે.” આ સંબંધી તેમણે યોગ્ય વ્યક્તિની પસંદગી કરવાનો નિર્ણય પણ કર્યો.

Page #35

મરીચિની ઉત્સૂત્ર પ્રરૂપણા
??
એક વખત મરીચિ પાસે કપિલ નામના રાજપુત્ર આવ્યેા. તેને મરીચિએ સંસારની અસારતાના ઉપદેશ આપ્ટેા. કપિલને સંસાર પર વૈરાગ્ય આવ્યેા અને તે ચારિત્ર લેવા તૈયાર થયેા ત્યારે મરીચિમે તેને મુનિમાર્ગ સ્વીકારવાનુ કહ્યુ.. પણ કપિલે કહ્યું. “ હું આપના શિષ્ય થવા ઇચ્છું છું. શું આપના મતમાં ધર્મ નથી ? ” કપિલના આવા પ્રશ્નથી મરીચિને લાગ્યુ` કેઆ મારે ચેાગ્ય શિષ્ય છે. મરીચિએ કહ્યું, “ અહિં પણ ધર્મ છે, અને ત્યા પણ ધર્મ એવી રીતે મરીચિ ઉત્સુત્ર વાકય ખેલ્યા એટલે કપિલે તેમની પાસે દીક્ષા લીધી. આવી ઉત્સૂત્ર પ્રરૂપણાને કારણે મરીચિનું સંસાર પરિભ્રમણ્ અનેક ઘણું વૃદ્ધિ પામ્યું.
છે. ”
સોળમા ભવ-વિશ્વભૂતિ
સેાળમાં ભવમાં નયસારને જીવ ( મરીચિના જીવ) રાજગૃહ નગરમાં વિશ્વની રાજાના ભાઈ વિશાખભૂતિના પુત્ર વિશ્વભૂતિ રાજકુમાર થયેા. તે યુવાવસ્થામાં નગર બહાર ઉદ્યાનમાં રહેતા હતા. અને ભાગવિલાસમાં જીવન વ્યતિત કરતા. એનું આ સુખ પટ્ટરાણીની દાસીએથી ન સહાયુ. તેમણે પટ્ટરાણીને કહ્યું, “ રાજ્યના સુખ વૈભવે તા વિશ્વભૂતિ ભગવી રહ્યો છે. કુમાર વિશાખની રાજાને પુત્ર છે, છતાં પણ વિશ્વભૂતિના સુખ વૈભવા આગળ એનાં સુખ કઈ ગણત્રીમાં નથી. કહેવાને માટે ભલે રાજ્ય તમારૂ હાય, પરંતુ એને વાસ્તવિક ઉપભાગ તા વિશ્વભૂતિનાજ ભાગ્યમાં લખ્યા છે. ”
વિધ્ધભૂતિ રાજકુમાર
દાસીએની વાતથી પટ્ટરાણીના હૃદયમાં ઇર્ષાગ્નિ પ્રજવલિત થયેા અને તેણે કાપગ્રહને આશ્રય લીધેા. આ સમાચાર મળતાં વિશ્વનંદી રાજા પટ્ટરાણી પાસે ગયા અને તેને શાન્ત કરવાની ઘણી કેશિશ કરી. રાજાએ ઘણી રીતે સમજાવી છતાં પણ જ્યારે તે શાન્ત ન થઈ ત્યારે
આ વાત અમાત્ય સુધી પહેાંચી. અમાત્યે રાણીને સમજાવવા ઘણા પ્રયત્ન કર્યા પણ તેને સફળતા સાંપડી નહિ. અ.ખરે અમાત્યે રાજાને

Page #36

સલાહ આપી. “મહારાજ ! દેવીના વચનને અનાદર ન કરે. સ્ત્રી હઠ છે ! કદાચ આત્મઘાત પણ કરી બેસે!”
રાજાએ કહ્યું, “એને કંઈ ઉપાય નથી. અમારી કુલમર્યાદા છે કે જ્યાં સુધી પહેલાં પ્રવેશ કરેલ પુરૂષ બહાર ન આવે ત્યાં સુધી બીજે પુરૂષ ઉદ્યાનમાં પ્રવેશ નથી કરી શકતો. વિવભૂતિ વસંતઋતુ ગાળવા માટે ઉદ્યાનમાં રહ્યો છે તે બહાર નહિ નીકળે. ”
અમાત્યે કહ્યું, “એને ઉપાય થઈ શકે છે.”
અમાત્યે અજ્ઞાત મનુષ્યના હાથથી રાજા પાસે બનાવટી લેખ પહોંચાડયો. લેખ વાંચતાજ યુદ્ધયાત્રા જાહેર કરી. આ વાત વિશ્વભૂતિના કર્ણ સુધી પહોંચી તે તુરત ઉદ્યાનમાંથી નીકળી રાજા પાસે ગયા અને રાજાને રેકી પોતે યુદ્ધયાત્રા માટે ચાલી નીકળે.
જે પ્રદેશમાં શત્રુના ઉપદ્રવની હકીકત જાહેર કરવામાં આવી હતી, ત્યાં વિશ્વભૂતિ સૈન્ય સાથે જઈ પહયે, પરંતુ ત્યાં કંઈ ઉપદ્રવ ન દેખે. યુદ્ધની હિલચાલ પણ ન નીહાળી એટલે વિશ્વભૂતિ જેવો ગો હતો તે જ પાછો ફર્યો.
વિવભૂતિ યુદ્ધયાત્રાએ ગયા એટલે રાજકુમાર વિશાખનંદીએ ઉદ્યાનમાં પોતાનું સ્થાન જમાવી દીધું. વિવભૂતિ પાછા ફરી રાજમહેલમાં આવ્ય અને ઉદ્યાનમાં જવા લાગ્યા, ત્યારે દ્વારપાળેએ તેને રોકી કહ્યું, “કુમાર વિશાખાનંદી અંતઃપુર સાથે ઉદ્યાનમાં રહેલ છે તેથી તમે ત્યાં નહીં જઈ શકે.”
હવે વિશ્વભૂતિને જણાયું કે યુદ્ધની વાત વાસ્તવમાં મને ઉદ્યાનની બહાર કાઢવાનો પ્રપંચ માત્ર હતો. તેણે ક્રોધિત થઈ દ્વાર પર રહેલ એક કઠાના વૃક્ષ પર જોરથી મુષ્ટિપ્રહાર કર્યો. આથી નીચે પડેલા કોઠાઓથી જમીન ઢંકાઈ ગઈ વિવભૂતિઓ દ્વારપાલને કહ્યું, “જે પિતાશ્રીનું ગૌરવ ન જાળવતે હોત તો હું આ પ્રકારે તમારાં માથાં ઉડાવી દેત.” વિશ્વભૂતિમુનિ
વિવભૂતિને આ અપમાનથી ઘણું ખોટું લાગ્યું. વિરક્ત બની તે ઘેરથી નીકળી ગયેલ અને આર્યસંભૂત સ્થવિરની સમીપે જઈ દીક્ષા

Page #37

લીધી. તેને દીક્ષિત થયેલે સાંભળી વિશ્વનંદી રાજા સ્વજને સાથે મુનિ પાસે આવ્યું અને તેને નમી, ખમાવીને રાજય લેવાની પ્રાર્થના કરે . પંતર વિશ્વભૂતિને રાજ્યની ઈરછા ન હતી એટલે રાજામહેલમાં આવ્યું અને વિવભૂતિ મુનિએ ગુરુ સાથે બીજે વિહાર કર્યો.
દીક્ષા લીધા પછી વિભૂતિમુનિ વિવિધ તપ કરવા લાગે. છડું, અઠ્ઠમથી લઈ માસક્ષમણ સુધીની તીવ્ર તપશ્ચર્યા કરતાં કરતાં દેશ વિદેશમાં વિહાર કરવા લાગ્યો.
એક સમય વિવભૂતિમુનિ મથુરા ગયા અને માસક્ષમણની સમાપિત કરી, પારણાને દિવસે નગરમાં ગોચરી માટે ફરવા લાગ્યો. તે દિવસે કુમાર વિશાખનંદી પણ લગ્ન કરવા માટે ત્યાં આવ્યો હતો અને પોતાની જાન સાથે રાજમાર્ગ પર જઈ રહ્યો હતો. કાળગે વિવભૂતિ મુનિ ત્યાં થઈ ભિક્ષા માટે જઈ રહ્યો હતે. એને દેખી વિશાખનંદીના સેવકેએ કર્યું, “રાજકુમાર, આપ આ મુનિરાજને ઓળખો છે?”
વિશાખનંદીએ કહ્યું-“ના” સેવકોએ કહ્યું, “એ વિવભૂતિકુમાર છે ” વિશ્વભૂતિ મુનિને દેખતાં જ વિશાખનંદીની આંખોમાં ક્રોધ ભરાઈ આવ્યું. સશેષ નેત્રેથી એ મુનિને જોઈ રહ્યો હતે. એટલામાં એક ગાયે વિવભૂતિમુનિને શિંગડાના પ્રહારથી ભૂમિ પર પાડી નાખે.
એ દશ્ય જોઈ વિશાખનંદી અને એના નોકરો ખડખડાટ હસી પડ્યા. “એક પ્રહારથી ઘણુ કેઠા પાડી નાખવાનું તમારું બળ કયાં ગયું ?” વિભૂતિમુનિ ગાયને શિંગડાઓથી પકડી ચકની પેઠે ઉપર ઘુમાવતાં બેઃ “દુર્બળ સિંહનું બળ પણ શિયાળીઆઓથી નથી ઉલ્લંઘાત” વિશ્વભૂતિમુનિના આવા શૌર્યથી વિશાખનંદી અને સેવકે ઝંખવાણ પડી ચાલ્યા ગયા.
વિAવભૂતિમુનિ ત્યાંથી પાછા ફર્યા. સાધુ જીવનનું પાલન કરતાં આયુષ્ય પૂર્ણ કરી મહાશુક કપમાં ઉપન્યા.

Page #38

અઢાર ભવ
ત્રિપૃષ્ઠ વાસુદેવ મહાશુક દેવકથી ચ્યવી વિશ્વભૂતિનો જીવ (નયસારને જીવ) ૧૮મા ભવમાં પોતનપુરમાં ત્રિપૃષ્ઠ નામનો વાસુદેવ થયા. પતનપુરનો રાજા પ્રજાપતિ, પ્રતિવાસુદેવ અવગ્રીવનો મંડલિક હતે. પ્રજાપતિ રાજાને બે પુત્ર હતા. એક અચલા અને બીજે ત્રિપૃષ્ઠ.
એક સમય પિતનપુરની રાજ્યસભામાં સાંસ્કૃતિક કાર્યક્રમ ચાલતે હતું. રાજા, રાજકુમાર અને સભાજનો એમાં મસ્ત થઈ ગયા હતા. બરાબર તે સમયે અવગ્રીવને દૂત રાજસભામાં આવ્યા. રાજાએ તનું સ્વાગત કર્યું અને જલસો બંધ કરાવી એને સંદેશો સાંભળવા લાગ્યો.
રંગમાં ભંગ પાડનાર દૂત ઉપર કુમાર ઘણો ગુસ્સે થયે. તેણે પિતાના નેકરને કહ્યું, “જ્યારે આ દૂત અત્રેથી ચાલ્યા જાય ત્યારે મને ખબર આપશે.” કાર્યો પતાવી જ્યારે ત પતનપૂર જવા નીકળ્યા ત્યારે બન્ને રાજકુમારએ તેને ખૂબ માર માર્યો.
પ્રજાપતિએ જ્યારે આ વાત જાણી ત્યારે તે ઘણો નારાજ થયે. દત, અશ્વગ્રીવને આ ઘટનાના સમાચાર ન આપે તે માટે તેણે દૂતને પાછો બોલાવી તેનું ઘણું સન્માન કર્યું. તે આ વાત પ્રતિવાસુદેવ અવગ્રીવને ન જણાવવા વચન આપ્યું. પરંતુ એના સાથીએ તેની પહેલાં જ પ્રતિવાસુદેવ પાસે પહોંચી ગયા એટલે અવગ્રીવને આ ઘટનાના સમાચાર મળી ગયા.
દૂતના અપમાનની વાત જાણે પ્રતિવાસુદેવ અશ્વગ્રીવ ઘણે નાખુશ થયે અને પિતાના 1નું અપમાન કરનાર અને રાજકુમારોને મારી નાખવાનો નિર્ણય લીધે.
એક ભવિષ્યવેત્તાએ પ્રતિવાસુદેવ અશ્વગ્રીવને કહ્યું હતું, “જે મનુષ્ય તમારા ચંડવેગ નામના દૂતને માર મારશે તેમજ શાલિક્ષેત્રના મદાંધ સિંહને વિદારશે તેજ તમને જાનથી મારશે.” પ્રતિવાસુદેવ અવીવે દૂત મેકલી પિતનપુરના રાજા પ્રજાપતિને કહેવડાવ્યું,

Page #39

“તમે શાલિક્ષેત્રમાં જઈ ત્યાં ઉપદ્રવ કરતા સિંહને વિદારી શાલિક્ષેત્રની રક્ષા કરો.”
પુત્રને ઠપકો આપતાં પિતનપુરના રાજા પ્રજાપતિએ કહ્યું, “તમાએ દૂતનું અપમાન કરી સંકટ વહેરી લીધું છે. તમારી ઉદ્ધતાઈને લીધે જ શાલિક્ષેત્રનું રક્ષણ કરવાની આજ્ઞા આપણને પ્રતિવાસુદેવ તરફથી મળી છે.”
પિતાના સ્વામીની આજ્ઞા પ્રમાણે પ્રજાપતિ શાલિક્ષેત્ર જવા સેના સાથે નીકળે પણ કુમારએ રાજાને કહ્યું, “આપ અહિં રહે. એ કામ માટે તે અમે જઈશું.”
શાલિક્ષેત્રમાં પહોંચ્યા પછી કુમારેએ વનપાલકે તેમજ ખેડૂતેને પૂછયું, “બીજા રાજાઓ વગેરે અત્રે આવીને કેવી રીતે રક્ષણ કરે છે?” ખેડૂતોએ કહ્યું, “જ્યાં સુધી ખેતરોમાં ધાન્ય રહે છે ત્યાં સુધી ચતરંગી સેનાને ઘેરો ઘાલી તેઓ અહીં રહે છે અને સિંહથી લોકોનું રક્ષણ કરે છે પણ સિંહને સફળતાપૂર્વક સામનો કરવાની હિંમત હજી સુધી કેઈએ કરી નથી.”
ત્રિપૃષ્ઠ બોલ્યા, “એટલા લાંબા સમય સુધી હું રોકાવા માગત નથી. તમે મને સિંહનું સ્થાન બતાવે. ”
ખેડૂતએ ત્રિપૃષ્ઠને સિંહની ગુફા બતાવી. રથમાં બેસી ત્રિપૃષ્ઠ ગુફાના દ્વાર પર પહોંચ્યો. લેકેએ જોરથી શેરબકાર કર્યો એટલે સિંહ ગુફાના દ્વાર પર આવ્યો. સિંહને જોઈને કુમારે વિચાર્યું, “આ તે પગે ચાલવાવાળે છે અને હું તો રથમાં બેઠો છું. આ વ્યાજબી ન કહેવાય” તરત જ ઢાલ તલવાર સાથે તે નીચે ઉતરી ગયો. ફરી વિચાર કરવા લાગ્યું, “આ સિંહ કંઈ શસ્ત્રસજજ નથી માત્ર નખ જ તેના શસ્ત્રો છે અને હું તો ઢાલ તલવારધારી છું. આ પણ વ્યાજબી ન કહેવાય? તેથી ત્રિપૃષ્ઠ ઢાલ તલવાર પણ છોડી દીધા.
પરાક્રમી ત્રિપૃષ્ઠને આ પ્રમાણે સામના માટે તૈયાર દેખી, સિંહ માં પહોળું કરીને તેના પર ત્રાટક. પણ કુમારે પોતાના પર ધસી આવતા સિંહના બને જડબાઓને પેચમાં લઈ જીર્ણ વસ્ત્રની માફક ફાડી

Page #40

૧૧
ફૈકી દીધાં. વનરાજને ઊભેાને ઊભેા જ ચીરી નાખ્યા. વનરાજના ત્રાસમાંથી છૂટયા એટલે લેાકેાએ જોરથી હુ નાદ કર્યા.
સિ'હનુ' ચામડું લઈને ત્રિપૃષ્ઠોતનપુર તરફ પ્રયાણ કર્યું. લેાકેાએ તમામ હકીકત પ્રતિવાસુદેવ અમ્ભગ્રીવને જણાવી એટલે તે અદેખાઈથી ખળવા લાગ્યા, કુમારાનું કાસળ કાઢવા તેણે પાતનપુરના રાજા પ્રજાપતિને કહેવડાળ્યું, “ હવે તમે વૃદ્ધ થયા છે, તેથી મારી સેવામાં કુમારેશને મેકલે. તમારે આવવાની જરૂર નથી.” પ્રજાપતિએ કહેવડાવ્યું, હું પોતે તમારી સેવામાં આવવા તૈયાર છું.’
અવગ્રીવને લાગ્યું' કે કુમારેાનું કાસળ કાઢવાની તેની મેલી મુરાદ બર આવશે નહિ. એટલે તે ઘણા ગુસ્સે થઈ ગયે. તેણે પ્રજાપતિને કહેવડાવ્યું, “ તમે મારી આજ્ઞાના અનાદર કર્યો છે એટલે હું તમાર નગર પર ચડાઈ કરવા માંગુ છું, તમે મારે સામનેા કરવા માટે તૈયાર થઈ જાવ.
,,
પ્રતિવાસુદેવ અવગ્રીવે પેાતાના મોટા લશ્કર સાથે પેાતનપુર પર ચડાઈ કરી; ત્રિપૃષ્ડ વગેરે પણ પેાતાની સેના સાથે દેશની સીમા પર આવ્યા. ખૂનખાર જંગ ખેલાયેા. યુદ્ધભૂમિ લેાહીથી ભીની થઈ ગઈ. નિર્દોષ, નિરપરાધી અનેક જીવાને સંહાર ત્રિપૃષ્ઠને વ્યાજમી ન લાગ્યું. તેણે અશ્વગ્રીવને કહેવડાવ્યું, “આપણે બન્ને યુદ્ધ કરીએ તે ઘણુ' સારૂ'. નિર્દોષ, નિરપરાધી જીવેાને મારવાથી શે। લાભ ?”
અશ્વગ્રીવે ત્રિપૃષ્ઠને પ્રસ્તાવ મ ંજૂર રાખ્યા. અન્ને યુદ્ધ માટે ભેગા થયા, બન્ને ચેાદ્ધાએ ઘણા વખત સુધી લડયા છતાં કાંઈ ને વિજય મળ્યા નહિ. છેવટે અશ્વગ્રીવે પેાતાનુ ચક્ર ત્રિપૃષ્ઠ પર ફેકયું. પણ સૌ કેાઈના આશ્ચર્ય વચ્ચે, ચક્ર પ્રહાર કરવાને બદલે ત્રિપૃષ્ઠને પ્રદક્ષિણા દઈ તેના હાથમાં થંભી ગયું. ત્રિપૃષ્ઠ અશ્વગ્રીવને પેાતાના પરાજય કબૂલ કરી લેવા સૂચન કર્યુ, પણ જયારે અશ્વગ્રીવે ત્રિપૃષ્ઠનુ સૂચન સ્વીકાર્યું નહિ ત્યારે ત્રિપૃષ્ઠ અવીવનું ચક્ર તેના તરફ ફે કર્યુ. અશ્ર્વગ્રીલ મરાચે.
અવગ્રીવના મૃત્યુ પછી બીજા રાજાએએ પણ ત્રિપૃષ્ઠની શરણાગતિ સ્વીકારી. અડધા ભારત વને કખજે કરી ત્રિપૃષ્ઠે વાસુદેવનુ પદ ધારણ કર્યુ.

Page #41

in
શોપાલકના કાનમાં સીસું રેડાવ્યુ
tr
એકદા ત્રિપૃષ્ઠ વાસુદેવે પેાતાના શય્યાપાલકને આજ્ઞા કરી, “હું સુઈ જાઉં ત્યારે તારે આ ગાયત ગાનારાએને વિદાય કરવા; વાસુદેવ નિદ્રાધીન થયા, પરંતુ જાગ્યા ત્યારે પણ ગવૈઆએ ગાતા હતા, તેથી શય્યાપાલકને પૂછ્યુ, “ તે ગાયન ખંધ કેમ ન કરાવ્યું ? ” શય્યાપાલકે કહ્યું “ કાનને સુખ આપનારૂ ગયન સાંભળવાના લેાભે ’” આ સાંભળી વાસુદેવ ઘણા ગુસ્સે થઈ ગયા. તેણે શય્યાપાલકના ખન્ને કાનામાં તપાવેલું સીસું રેડાવ્યું. શય્યાપાલક તત્કાલ મરણ પામ્યા. તે વખતે ત્રિપૃષ્ઠે દુષ્ટ વિપાકવાળુ કમ આંધ્યું. તે ભયમાં બીજા પાપ કમ કરીને પણ ઉગ્ર કર્મ બાંધ્યું. તેથી આયુષ્ય પૂર્ણ કરી ત્રિપૃષ્ઠ નરગતિ પામ્યા.
ત્રેવીસમા ભવ પ્રિયમિત્ર ચક્રવતી ચાવીસમેા ભવ દેવ
મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં મૂકા નામની નગરી છે. ત્યાં ધનંજય નામે રાજા રાજ્ય કરતા હતા. તેને ધારિણી નામની પટરાણી હતી. પટરાણીની કુક્ષિવિષે ત્રિપૃષ્ઠને જીવ પુત્ર પણે ઉત્પન્ન થયેા. જન્મ પામતા ચિત સમયે રાજાએ તેનુ' પ્રિયમિત્ર એવું નામ રાખ્યું. પ્રિયમિત્ર ઉંમરલાયક થયા એટલે ધન ંજયે તેના રાજયાભિષેક કરી દ્વીક્ષા લીધી. છ ખંડ પૃથ્વી જીતી લઈ પ્રિયમિત્રે ચક્રવતીના સુખ ભાગવ્યા.
66
એક દિવસ ઉદ્યાનપાલકેાએ પ્રણામ કરીને નિવેદન કરતા જણાવ્યું કે, હે દેવ ! આપને વધામણી આપીએ છીએ કે ભગવત પેટ્ટલાચાય -મહુ શિષ્યેાના પરિવાર સાથે આપના ઉદ્યાનમાં પધાયો છે. ’’ સમાચાર સાંભળી ચક્રવતી ઘણા રાજી થયા. ગજેન્દ્ર પર આરૂઢ થઈ સપરિવાર સહિત તે ઉદ્યાનમાં ગયેા. પેટ્ટિલ ચા નું પ્રવચન સાંભળી ચક્રવતી ને વૈરાગ્ય આવ્યા અને તેણે દીક્ષા લીધી.
પ્રિયમિત્રે લાંબે સમય ધર્મ ધ્યાનમાં ગાજ્યેા. ગુરુની આરાધનામાં ચિત્ત લગાડયું. જિનેશ્વર પ્રણિત સિદ્ધાંતે ભણ્યે. મહુ વિધતપ કર્યાં. પ્રમાદ, ઉન્માદ અને માયા પ્રપત્રને ત્યાગ કર્યાં. નિળ ગુણુ

Page #42

સમૂહોનો સંગ્રહ કર્યો. કામ પ્રમુખ સમસ્ત રિપુઓને જીત્યા. પિતાના જીવિતની જેમ બધા પ્રાણીઓની રક્ષા કરી સુખ દુઃખ, મણિ–પાષાણ શત્રુ મિત્રાદિકમાં તુલા-તરાજની જેમ સમાન ચિત્તવૃત્તિ ધારણ કરી. આયુષ્યને અને અનશન કરી પ્રિયમિત્ર શુક્ર દેવલોકમાં દેવપણે. ઉત્પન્ન થયા.
પચીસમો ભવ
નંદન રાજપુત્ર
છવીસમો ભવ-દેવ દેવભવમાંથી એવી પ્રિયમિત્રને જીવ (નયસારનો જીવ) પચીસમા. ભવમાં આ ભરત ક્ષેત્રની છત્રા નામની નગરીમાં જીતશત્રુ રાજાની ભદ્રા, રાણીને ત્યાં નંદન નામને પુત્ર થયો. યુવાન પુત્ર પર રાજ્યનો ભાર નાંખી પિતાએ પ્રત્રજ્યા અંગીકાર કરી નંદન રાજાએ લાંબા સમય. વિશાળ રાજ્ય ભેગવ્યું. અંતે દીક્ષા ગ્રહણ કરી.
નંદનકાની આરાધના નદન ત્રાષિએ સમ્યગદર્શનાદિ ગુણે અને તેને ધારણ કરનાર મહારને અત્યંત વિનય કર્યો. મૂળ ગુણ (મહાવ્રત) નું અતિચાર રહિત પાલન કર્યું. શ્રતાભ્યાસમાં સતત ઉપગવંત બન્યા. સંસારથી વિરકત થયા. શક્તિને ગોપવ્યા વિના દાનાદિધર્મોનું પાલન કર્યું. બાર પ્રકારનો તપ કર્યો, પ્રતિદિન અવશ્ય કરવા લાયક કર્તવ્યોનું ભાવપૂર્વક પાલન કર્યું. શ્રી જિનકત માર્ગના પ્રભાવને વિસ્તાર્યો. સાધમિકેનું વાત્સલ્ય કર્યું. જગતના જીવોને સુખી કરવાની ભાવના ભાવિ. જે જે પ્રકારે બીજાઓ પર ઉપકાર થાય, તે પ્રકારે તેમણે ઉધમ કર્યો. વીસ સ્થાનકે વડે તીર્થંકર નામ કર્મ ઉપાર્યું.
આયુષ્ય ને અંતે અનશન કરી નંદનઋષિનો જીવ દેવામાં દેવપણે ઉત્પન્ન થયે. પ્રભુ શ્રી મહાવીરને જન્મ, બાલ્યાવસ્થા,
ગૃહસ્થાવાસ અને દીક્ષા ભગવાન મહાવીરનું ચ્યવન કલ્યાણક તથા ગર્ભાપહરણ

Page #43

૧૪
છેલ્લા ભવમાં ભગવાન મહાવીરના જીવ દેવલેાકથી પવીને બ્રાહ્મણ કુંડ નગરમાં ઋષભદત્ત બ્રાહ્મણની ભાર્યો દેવાન દાની કુક્ષિમાં ઉત્પન્ન થશે. તેજ સમયે સુખ શય્યામાં સૂતેલી દેવાનંદાએ ચૌદ મહાસ્વપ્ના જોયાં. જાગૃત થયા પછી દેવાનંદાએ નિમિત્ત વિદ્યાના જાણકાર પેાતાના પતિ ઋષભદત્તને સ્વપ્ન દુનનું ફળ પૂછ્યું, ઋષભદત્તે કહ્યું, સ્વપ્ન બહુ સુંદર છે. તમે વેદપારગત પુત્ર-રત્નને જન્મ આપશે. ’
સ્વપ્નાનું સુ ંદર ફળ જાણીને હર્ષિત થયેલી દેવાનઢાએ ૮૨ દિવસ સુખપૂર્વક પસાર કર્યો. પણ ૮૩ મા દિનની રાત્રિએ તેણે નિંદ્રા દરમિયાંન એવું દૃશ્ય જોયુ કે “પેાતાને પહેલાં આવેલાં ચૌદ મહાસ્વપ્ન ત્રિશલાદેવીએ હરી લીધાં. ” વાત સાચી હતી તેજ સમયે સુખશય્યામાં સૂતેલા ત્રિશલાદેવીને ચૌદ મહાસ્વપ્ન આવી રહ્યાં હતાં.
આમ કેમ બન્યું ? કારણ એ હતુ કે તી કરા ઘણુંખરૂ ક્ષત્રિયકુળમાં જ જન્મે છે. ચરમ તીથંકર મહાવીરનું બ્રાહ્મણ કુળમાં આવવું એ એક આશ્ચર્ય હતું. આ ઘટનાથી હ્યેાભ પામેલા સૌધર્મેન્દ્ર હરિણૈગમેષી નામના દેવને ખેલાવી કહ્યું હતું કે, “ તીર્થંકરાના જન્મ બ્રાહ્મણ કુળમાં થયેા નથી, થતા નથી. માટે તમે ચરમ તી કર મહાવીર સ્વામીને દેવાનંદાની કુક્ષિમાંથી લઈને ત્રિશલાદેવીના ગમાં મૂકી દો અને ત્રિશલાદેવીના ગર્ભમાં રહેલી પુત્રીને દેવાનંદાની કુક્ષિમાં મૂકી દો. ” તેથી ઇંદ્રની આજ્ઞા પ્રમાણે હરિણૈગમેષી દેવે ગર્ભાનુ પરાવર્તન કરી નાખ્યું હતું. આથી દેવાનંદાના સ્વપ્ના હરાઈ ગયાં હતાં અને ત્રિશલાદેવીને ચૌદ મહાસ્વપ્ન આવી રહ્યાં હતાઃ
સ્વપ્નદર્શન પૂરું થતાં ત્રિશલા ક્ષત્રિયાણી જાગી ગયાં. તેમણે સ્વપ્નાની વાત સિદ્ધાર્થ રાજાને જણાવી. સિદ્ધાર્થ રાજાએ સવારે સ્વપ્નલક્ષણુ પાઠકેાને ખેાલાગ્યા. સ્વપ્ન લક્ષણ પાકાએ બધી વિગતે સાવધાનીથી સાંભળ્યા પછી કહ્યું, “આ સ્વપ્નાના ફલસ્વરૂપે ત્રિશલાદેવી એક એવા પુત્ર રત્નને જન્મ આપશે કે જે ચક્રવતી અથવા તીથંકર થશે.”

Page #44

૧૫
તિયક “ભક દેવોએ સિદ્ધાર્થ રાજાના ભવનમાં ભરેલા મહાનિધાને
જે દિવસથી ભગવંત મહાવીર ત્રિશલા રાણીના ઉદરકમળમાં આવ્યા, તે દિવસથી ઈન્દ્રની આજ્ઞાથી તિર્યફ લૂંભક દેવતાઓ વિવિધ મહાનિધાને વારંવાર સિદ્ધાર્થ રાજાના ભવનમાં ભરવા લાગ્યા. એટલે તે જ્ઞાતકુળ પણ ધન, ધાન્ય, રાજ્ય, બળ, વાહન, કેષ્ઠાગાર, પ્રીતિ, સત્કાર વગેરેથી અત્યન્ત વૃદ્ધિ પામવા લાગ્યું, તેમજ સિદ્ધાર્થ રાજાને પણ પૂર્વે જે નમ્યા ન હતા એવા રાજાઓ પણ તાબે થયા. વર્ધમાન નામ પાડવાને માતાપિતાને વિચાર
એકદા ભગવંતના માતાપિતાને આવા પ્રકારને વિચાર આવ્યા કે, “જયારથી આ ગર્ભ ઉત્પન્ન થયે ત્યારથી ધન, ધાન્ય, કનકાદિથી આપણે વૃદ્ધિ પામ્યા છીએ, માટે જ્યારે એ જન્મ પામશે ત્યારે એ પુત્રનું વર્ધમાન એવું ગુણનિષ્પન્ન નામ આપણે પાડીશું. મહાવીરની માતૃભક્તિ | તીર્થકરો ગર્ભમાં આવે છે ત્યારે મતિ, શ્રત અને અવધિ એ ત્રણ જ્ઞાનથી યુક્ત હોય છે. તે રીતે ચરમ તીર્થકર મહાવીર પણ ત્રણ જ્ઞાનથી યુક્ત હતા. તેમણે એકવાર પોતાના જ્ઞાનથી જોયું કે મારા હલનચલનથી માતાને કષ્ટ થાય છે. તેથી તેમણે હલનચલન બંધ કરી દીધુ અને રથિર થઈ રહ્યા. ત્રિશલા માતાને થયેલે શેક
પરન્તુ જિનેશ્વર તેવી રીતે નિષ્પદ રહેતાં ત્રિશલા ક્ષત્રિયાણી ચિંતવવા લાગ્યાં, “શું મારો ગર્ભ ગળી ગયે કે દેવાએ હરી લીધે? શું ઉદરમાં જ નષ્ટ થશે કે કેઈએ થંભી દીધું હશે? જો એમાંથી કંઈ પણ થયું હોય તે મારે હવે જીવવાનું કાંઈ કામ નથી. કારણ કે મૃત્યુનું દુઃખ સહન થાય પણ આવા ગર્ભના વિચાગનું દુઃખ સહન કરી શકાય તેમ નથી. ” આ પ્રમાણે આખ્તધ્યાન કરતા દેવી કેશ છૂટા મૂકી, કર ઉપર મુખકમળ રાખી રૂદન કરવા લાગ્યા. બધા

Page #45

૧૬
આભૂષણા છેડી દીધા. સમીએ સાથે પણ ખેલવાનુ અધ કર્યુ અને સૂવું કે જમવું તજી દીધું. આ સમાચાર જાણી સિદ્ધાર્થ રાજા, પુત્ર નંદીવધન અને પુત્રી સુદના વગેરે ખેદ પામ્યા. રાજભવનમાં અશન્તિા ફેલાઈ ગઈ, મૃદંગને ધ્વનિ બંધ થયા અને સ’ગીતના નિર્દોષ વિરામ પામ્યા. તે અવસરે પ્રભુએ જ્ઞાન વડે માતાપિતાને દુઃખ ઉત્પન્ન થયેલ જાણી તેમના સુખાર્થે પેાતાના અંગેાપાંગ હુલાવ્યાં. માતાપિતાના જીવતાં દીક્ષા ન લેવાના પ્રભુના સપ
મારા ગર્ભ હજી અક્ષત છે એમ જાણી ત્રિશલાદેવી હર્ષ પામ્યા. રાજભવનમાં પણ બધા લેાકેા ઘણા ખુશી થયા. પછી ભગવાન મહાવીર ચિંતવવા લાગ્યા, “ માતા પિતાની મારા પર અપાર મમતા છે. હજુ તે તેમણે મારૂં મુખ પણ જોયું નથી, છતાં મારા વિચેાગનું આટલું બધું દુઃખ અનુભવે છે. તે જ્યારે હું તેમનેા ત્યાગ કરીને દીક્ષા લઈશ ત્યારે તેઓને કેટલુ' બધુ દુઃખ થશે ? તેએ કદાચ જીવિતના ત્યાગ પણ કરે. ,’ એમ ચિતવતા જનની જનકના સતાષાર્થે તેમજ ઈતર જનાને પણ જાણે આદ રજુ કરતા હેાય તેમ, ગમાં હતા ત્યારે પ્રભુએ અભિગ્રહ લીધે કે “ માતાપિતાના જીવતાં હું' પ્રત્રજયા અંગીકાર કરીશ નહિ. ’
ગČસ્થિતિ પૂર્ણ થયે, ચૈત્ર સુદ તેરસની રળિયામણી રાત્રિએ ચંદ્ર હસ્તેાત્તરા નક્ષત્રમાં આવ્યા ત્યારે ત્રિશલાદેવીએ સિહના લાંઘનવાળા એક અત્યંત સુંદર પુત્રને જન્મ આપ્યું. એ ક્ષણ લેકના મહાન ઉદ્યોતનું કારણ મની. આખુ વિશ્વ એક પ્રકારના અનિવચનીય સુખને અનુભવ કરવા લાગ્યું.
પ્રભુ મહાવીરના જન્માભિષેક
.
પ્રભુ મહાવીરના જન્મ થતાંની સાથે જ સૌધર્મેદ્રનું ઇદ્રાસન કર્યું. છપ્પન દિક્ કુમારિકાઓએ આવીને સવ સૂતિક્રમ કર્યું અને પોતપેાતાના આચાર પ્રમાણે મંગળક્રિયા કરી. સૌધર્મેદ્ર વિશાળ દેવ સમૂહ સાથે પ્રભુગૃહે આવ્યા. ત્રિશલાદેવીને અવસ્વાપિની નિદ્રા આપી, તેમની ખાજુમાં પ્રભુના પ્રતિષ્ટિ અને સ્થાપી, પરમાત્માને સ્નાનાભિષેક કરવા

Page #46

૧૭
માટે મેરુપર્વતના શિખરે ગયા. ત્યાં ખાકીનાં ત્રેસઠ ઈંદ્રો પણ સપરિવાર આવી પહાંચ્યા. આ સમયે પ્રભુના લઘુ દેહને નિરખી સૌધર્મેન્દ્રના મનમાં સશય ઉપજ્ગ્યા કે, પરમાત્મા આટલા બધા કળશેાતું જળ કેમ સહન કરી શકશે ?' પ્રભુએ ઈંદ્રના આ સંશય અવધિજ્ઞાન દ્વારા જાણી અરિહંત-તી કરાની અચિત્ત્વશક્તિને સાક્ષાત્કાર કરાવવા માટે ફક્ત પેાતાના જમણા પગના અંગૂઠો મેરુપ તના શિખર પર ચાંચૈા. ક્ષણમાત્રમાં મેરુપ ત કંપી ઊડચેા, ધરતી ધણધણી ઊઠી, નદીએના નીર ઉછળવા લાગ્યા, સાગરમાં અતિશય ગરવ થવા લાગ્યુંા. ઇ'દ્ર અચાનક આ પ્રકેપ થવાનું કારણ સમજવા પ્રયત્ન કર્યો તે તેને પરમાત્માની સ ખાલચેષ્ટા સમજાઈ પાતાના સંશયનેા નાશ કરવા માટે પરમાત્માની
આ ક્રીડા જોઈ સૌધમે કે પરમાત્માને ખમાવ્યા અને અપૂર્વ ઉત્સાહથી પ્રભુને સ્નાનાભિષેક કરી, પુન : માતા સન્મુખ મૂકી, સદેવ ગણુ સ્વસ્થાને ગયા.
પ્રભુના જન્મ મહેાત્સવ
પુત્ર જન્મની ખુશાલીમાં રાજા સિદ્ધાર્થે કારાગૃહમાંથી કેદીઓને છેડી મૂકયા. ત્રીજે દિવસે માતાપિતાએ પ્રસન્ન થઈ પ્રભુને સૂચંદ્રના દન કરાવ્યા. અે દિવસે• મધુર સ્વરે મંગળ ગીત ગાનારી સૌભાગ્યવતી સ્ત્રીએની સાથે રાજા રાણીએ રાત્રિ જાગરણેાત્સવ કર્યો. અગિયારમા દિવસે સિદ્ધાર્થ રાજા અને ત્રિશલાદેવીએ પુત્રને જાતક` મહાત્સવ પૂર્ણ કર્યાં. ખારમે દિવસે રાજાએ પાતાના સગાંવહાલાં અને જ્ઞાતિબ એને મેલાવ્યા અને તેમને સત્કાર કચ અને પહેલાં કરેલા સંકલ્પ પ્રમાણે પુત્રનુ નામ વર્ધમાન પાડયું. ‘પ્રભુ મેાટા ઉપસર્ગાથી પણ કંપાયમાન થશે નહિ ’ એવું ધારી ઇદ્રે જગત્પતિનું મહાવીર એવું નામ પાડયુ..
૨

Page #47

૧૮
આમલકી ક્રીડા
પંચધાવથી ઉછરતા વધુ માનકુમાર શુકલ પક્ષના ચંદ્રની જેમ દિનપ્રતિદિન વૃદ્ધિ પામવા લાગ્યા. માતાપિતાએ રાજકુમારને ચેાગ્ય વાતાવરણમાં તેમને રાખ્યા હતા. વિનય, વિવેક અને વીરતાથી વિભૂષિત વધમાન પૂર્વભવની પુણ્યપ્રકૃતિને લીધે સૌને પ્રિય થઈ પડ્યા હતા. એક વાર તેએ! પેાતાના મિત્રો સાથે ‘આમલકી ક્રીડા’ કરતા હતા. આ ક્રીડામાં દૂર ફેંકાયેલા લાકડાનેા એક નાનેા દડા દાવવાળે લેવા જાય. તેટલીવારમાં બધાએ ઝાડ પર ચડી જવાનુ હતુ. જેએ એ રીતે ઝાડ પર ચડી ન શકે અને દાવવાળાને હાથે પકડાઈ જાય, તેના પર દાવ આવતા. દડા ફેંકાતા દાવવાળા તેને લેવાને દોડયા એટલે બધા બાળકેા એક પછી એક જીદ' જુદું' ઝાડ પસ’દ કરીને તેના પર ચડી જવા લાગ્યા. વધુ માનકુમારે પણ એક ઝાડ પસંદ કર્યું, પણ પાસે જઈ જુએ છે તે તેના મૂળમાં એક ઝેરી સાપ પડેલા હતા. વમાને જરા પણ ડર્યાં વિના સને પકડી લીધે। અને થાડે દૂર મૂકી દીધા. કુમારેને જ્યારે આ વાતની ખબર પડી ત્યારે તેઓ વીરના ભારાભાર વખાણ કરવા
લાગ્યા.
વિદ્યાધ્યયન
પ્રભુ આઠ વરસના થયા એટલે પિતાએ તેમને અભ્યાસ કરાવવા માટે નિશાળે મૂકવાના વિચાર કર્યાં. તે વખતે ઇંદ્રનું સિંહાસન કંપાયમાન થયું એટલે ઈંદ્ર અવધિજ્ઞાનથી પ્રભુના માતાપિતાની અદ્ભુત સરલતા જાણી અને ‘અરે શું સજ્ઞ પ્રભુને શિષ્યપણું હાય ?’ એમ વિચારી તત્કાળ ત્યાં આવ્યેા. પ્રભુને નિશાળે લઈ જવામાં આવ્યા. ઇંદ્રે પ્રભુને ઉપાધ્યાયના આસન પર બેસાડ્યા. પછી પ્રણામ કરી પ્રાથના કરી એટલે પ્રભુએ શબ્દપારાયણ (વ્યાકરણ) કહી ખતાળ્યું. એ શબ્દાનુશાસન ભગવંતે ઇંદ્રને કહ્યું એટલે તે લોકમાં અંદ્ર વ્યાકરણ તરીકે પ્રખ્યાત થયું.

Page #48

સાત હાથ ઊંચી કાયાવાળા વર્ધમાન અનુક્રમે યૌવન વયને પામ્યા. માતાપિતાની આજ્ઞાથી પ્રભુએ સમરવીર રાજાની પુત્રી યશોદા નામની રાજકન્યા સાથે પાણિગ્રહણ કર્યું. તેનાથી પ્રભુને પ્રિયદર્શના નામની એક પુત્રી થઈ. તે યૌવન વયને પામી ત્યારે જમાલિ નામના રાજકુમારની સાથે પરણી. પ્રભુના અઠ્ઠાવીસમાં વર્ષે માતાપિતા અનશન પૂર્વક મરી દેવકમાં ગયા. મોટાભાઈ નંદિવર્ધનને રાજ્યાભિષેક થયે. ગર્ભાવાસમાં જ લીધેલ અભિગ્રહ પૂરો થયો એટલે દીક્ષા લેવા માટે તેમણે મોટાભાઈ નંદિવર્ધનની અનુમતિ માગી. મોટાભાઈએ કહ્યું કે, “ભાઈ, માતાપિતાના વિયાગનું શૂળ હજી શમ્યું નથી. એ દુઃખ હજી મને વિસારે પડયું નથી. એટલામાં વળી તમે દીક્ષાની વાત કરે છે તેથી મને ઘા ઉપર ક્ષાર નાખ્યા જેટલે સંતાપ થાય છે. આવી સ્થિતિમાં તમારે મને છોડીને જવાની વાત પણ ન ઉચ્ચારવી જોઈએ.” વૈરાગ્ય રંગથી રંગાયેલા પ્રભુએ કહ્યું, “વડીલબંધુ ! આ સંસારમાં દરેક જીવે અનેકવાર માતા, પિતા, ભાઈ, બહેન, ભાર્યા અને પુત્રના સંબંધ બાંધ્યા. તાત્વિક દષ્ટિએ જોઈએ તે કઈ કઈનું નથી. માટે શેક, સંતાપ છેડી દેવે એ જ ઉચિત છે.” રાજા નંદિવર્ધને કહ્યું, “તમે કહે છે તે સંપૂર્ણ સત્ય છે. પણ તમે મને એટલા બધા પ્રિય છે કે તમારે વિરહ મને સંતાપકારક થઈ પડશે. માટે અત્યારે દીક્ષા લેવાનું મુલતવી રાખી હજુ બે વરસ મારા આગ્રહથી ખમી જાવ તે બહુ સારૂં. “પ્રભુએ જણાવ્યું કે, “ભલે તમારે આગ્રહ છે, તે હજી બે વરસ ઘેર રહીશ. પણ હવેથી મારે માટે કેઈપણ પ્રકારને આરંભ કરશે નહિ. હું પ્રાસુક આહાર-પાણી વડે મારા શરીરને નિર્વાહ કરીશ.
વચન આપ્યા પ્રમાણે પ્રભુ બે વર્ષ વધારે કુટુંબીજને સાથે રહ્યા, પણ તે બે વર્ષ પ્રર્યન્ત પ્રભુ નિરવા આહાર કરતા. જળ પણ અચિત જ પીતા અને હાથ, પગ, મુખ પણ અચિત જળથી
તા. તે વખતથી જ તેમણે જિંદગી પર્યન્ત બ્રહ્મચર્ય પાળ્યું.

Page #49

૨૦ લોકાતિક દેવને સંકેત
પિતાની પ્રતિજ્ઞા પૂર્ણ થયેલી હોવાથી પ્રભુ પિોતે જ દીક્ષા લેવાને તૈયાર હતા, ત્યારે લેકાન્તિક દેએ દીક્ષાને એક વરસ બાકી રહ્યું હતું ત્યારે પિતાના શાશ્વત આચાર પ્રમાણે પ્રભુને દીક્ષાને અવસર આપ્યાનું સૂચવી દીધું. પ્રભુ સ્વયં સંબુદ્ધ છે. તેમને કેઈન ઉપદેશની અપેક્ષા હોતી નથી, પરંતુ પિતાના આચારને માન આપી કાન્તિક દે આ સંકેત સૂચવી જાય છે. વાર્ષિકેદાન
ભગવાન મહાવીર અવધિજ્ઞાન અને અવધિદર્શન વડે પિતાને દીક્ષાકાળ બરાબર જાણતા હતા. દીક્ષાકાળ નજીક આવેલે જાણી તેઓએ હીરા, માણેક, મોતી, સુવર્ણ, ધન, ધાન્ય, હાથી, ઘેડા, ઈત્યાદિને ત્યાગ કરી યાચકે તથા સ્વગેત્રીઓને વહેંચી આપ્યું. દીક્ષા લેવાને એક વર્ષ બાકી હતું ત્યારથી જ તેમણે વાર્ષિક દાન આપવાનું શરૂ કર્યું. વાર્ષિક દાન સંબંધમાં એમ કહેવાય છે કે દાનની એવી તે વૃષ્ટિ થઈ કે દરિદ્રીઓના દારિદ્રય અને યાચકેના દીનતારૂપી દાવાનળ છેક શાન્ત થઈ ગયા. કેટલાક પુરૂષને નવાં આભૂષણે, વસ્ત્રો અને અશ્વો વગેરે સાથે ઘર તરફ આવતાં જોઈ તેમની પત્નીએ તેમને ઓળખી પણ ન શકી. પછી જ્યારે પુરુષોએ સોગન ખાધા, ખાત્રી આપી, નિશાનીઓ આપી, ત્યારે જ સ્ત્રીઓને ખાત્રી થઈ કે આ બીજા કોઈ નહિ પણ તેમના પિતાના જ પતિ છે.
વાર્ષિક દાનની વિધિ સમાપ્ત થતાં, પ્રભુએ પિતાના વડીલબધુ નંદિવર્ધનને કહ્યું, “હે રાજન ! તમે કહેલી મુદત હવે પૂરી થાય છે, તેથી હવે હું દીક્ષા સ્વીકારું છું. ” આ વાત સંભાળી નંદિવર્ધને પણ અનુમતિ આપી. દીક્ષા મહોત્સવ કરવા માટે આખા ક્ષત્રિયકુંડ નગરને ધ્વજ, પતાકા તથા તેરણથી શણગાયું. પચાસ

Page #50

ધનુષ્ય લાંબી, પચાસ ધનુષ્ય પહોળી અને છત્રીસ ધનુષ્ય ઊંચી ચંદ્રપ્રભા નામની પાલખી તૈયાર કરાવવામાં આવી. દીક્ષાને વરડે
આવા પ્રકારની પાલખીમાં બેસીને પ્રભુ દીક્ષા લેવા માટે નીકળ્યા. પ્રભુના જમણુ પડખે કુળની મહત્તા સ્ત્રી ભદ્રાસન ઉપર બેઠી હતી અને ડાબે પડખે ધાવમાતા દીક્ષાનાં ઉપકરણ લઈને બેઠી હતી. આ ઉપરાન્ત છત્ર, ચામર, કળશ, પંખા ઈત્યાદિ લઈને અન્ય
ગારવાળી સ્વરૂપવતી તરૂણ નારી એ બેઠી હતી. રાજાને નંદિવર્ધનની આજ્ઞાથી તેના સેવકોએ પાલખી ઉપાડી અને પછી શક્રેન્દ્ર, ઈશાનેન્દ્ર, ચમરેન્દ્ર તથા બલીન્દ્ર ઈત્યાદિ ઈ ન્દ્રો અને દેવોએ પ્રભુની પાલખી ઉપાડી પુષ્પવૃષ્ટિ કરી. દુંદુભિ વાગી રહી હતી. નેબત ગગડી રહી હતી. વાછ વાગી રહ્યા હતા. અનેક પ્રકારના વાજીબેને નાદ આકાશતલ અને ભૂતલ પર પથરાઈ રહ્યો હતે. વાજીંત્રનો કર્ણપ્રિય નાદ સાંભળી નગરવાસી નારીએ પોતપોતાનાં કાર્ય છેડી ઉતાવળથી દેડતી દેડતી આવી પ્રભુને નીરખવા ઊભી રહી.
પ્રભુના વરઘોડામાં હાથી, ઘોડા, રથ, પાયદળ, સિન્ય, વીરપુરુષે, હસાવનારી ટોળીઓ, નૃત્ય કરનારી ટોળીઓ, સ્ત્રીઓ, પુરૂષ, બાળકે, દેશ દેશના રાજા મહારાજાઓ, રાજકુમારે, અમલદારો, ભાટચારણે, કુટુંબીજને, શેઠીયાઓ, સાર્થવાહ તથા ઇદ્રો, દેવ, દેવીઓ વગેરે પ્રભુની આગળ પાછળ ચાલતા હતા.
અનેક સ્ત્રી પુરુષોના નમસ્કાર પ્રભુએ પિતાના જમણા હાથથી ગ્રહણ કર્યા. એ રીતે એક પછી એક એમ હજારે ઘરની પંક્તિઓ ઓળંગીને પ્રભુને વરઘેડો આગળ ચાલવા લાગ્યા. પુષ્પોની વૃષ્ટિએ, સુગંધી પદાર્થો, પુષ્પમાળાઓ અને અલંકારની ભાવ: દેદિપ્યમાન લાગતા ભગવાન મહાવીર દીક્ષા લેવા માટે જ્ઞાતખંડવન તરફ આગળ વધવા લાગ્યા. ભગવન્તની પાછળ હાથી ઉપર બેઠેલાં,

Page #51

મનહર છત્ર વડે શોભતા અને ચામર વડે વિંઝાતા નંદીવર્ધન રાજા પણ ધીમે ધીમે આગળ ગતિ કરી રહ્યા હતા. દીક્ષાને વરવાડે ક્ષત્રિયકુંડ નગરની મધ્યમાં થઈને પસાર થઈ જ્ઞાતખંડવન નામના ઉધાનમાં, જ્યાં અશોક નામનું ઉત્તમ વૃક્ષ હતું ત્યાં આવ્યું.
પાલખી નીચે ઉતરાવી પ્રભુ પિતે નીચે ઉતર્યા અને પિતાની મેળે જ આભૂષણે અને અલંકારે ઉતારવા લાગ્યા. કુળની મહત્તરા સ્ત્રીએ હંસલક્ષણ સાડીમાં તે લઈ લીધા અને પ્રભુને વંદન તથા નમસ્કાર કરી એક બાજુ ખસી ગઈ.
ઈદે પ્રભુના સ્કંધ ઉપર એક દેવદૂષ્ય વસ્ત્ર નાખ્યું. પછી પ્રભુએ. પંચમુષ્ટિ વડે સર્વેકેશને લોન્ચ કર્યો. શક્રેન્ડે તે કેશ દેવદુષ્ય વસ્ત્રમાં લઈને ક્ષીર સાગરમાં નાખ્યા. પછી તેણે પાછા આવીને સર્વ કે લાહલ અટકાવ્યા એટલે પ્રભુએ સિદ્ધને નમસ્કાર કરી ચારિત્ર ગ્રહણ કર્યું. તુરતજ પ્રભુને ચોથું મન:પર્યવ જ્ઞાન માગશર વદ દશમને દિવસે ઉત્પન્ન થયું. આ સમયે પ્રભુએ છઠ્ઠ તપ કર્યો હતો અને તેમની ઉંમર ત્રીશ વરસની હતી.
III

Page #52

દીક્ષા લીધા પછી પ્રભુને પહેલા - છ વર્ષને વિહાર
ગૃહસ્થાવાસમાં રાજકુમાર ગ્ય વૈભવમાં ઉછરેલ વર્ધમાન કુમારે “મહાવીર' ને ઉચિત ઉચ્ચ કેટિની દુષ્કર જીવનચર્યા શરૂ કરી. રાજસંપત્તિ, રાજકુટુંબ વગેરેને તૃણ સમાન સમજી, તેને ત્યાગકરીને વીરકુમારે શ્રમણપણાનો સ્વીકાર કર્યો.
ચારજ્ઞાન વડે વિભૂષિત શ્રમણ ભગવાન મહાવીર વિહાર માટે બંધુવર્ગની અનુમતિ લઈ જ્ઞાતખંડથી આગળ ચાલ્યા. પ્રેમવશ બન્યુવર્ગ પણ જ્યાં સુધી પ્રભુ દષ્ટિગોચર રહ્યા ત્યાં સુધી પ્રભુ સામે એકીટશે જોઈ રહ્યો, અને પ્રભુના વિયેગથી ચિત્તમાં વિષાદ પામી ત્યાંજ ઊભે રહીને ગદ્ગદ્ કંઠે બેલવા લાગ્યા કે,
હે વીર! તમારા વિના શુન્ય અરય સમાન એવા ઘેર અમે કેવી રીતે જઈશું? હે બધુ! તમારા વિના વાર્તાલાપને આનન્દ કેની સાથે કરીશું ? કેની સાથે બેસીને ભોજન કરશું?”
“હે આર્ય વીર વીર’ કહી તમોને બેલાવીને તમારૂં દર્શન થતાં અતિશય પ્રેમથી અમે હર્ષ પામતા, પણ હવે તમારા વિયોગથી નિરાશ્રિત બનેલા અમે કોને આશ્રયે જઈ શું?”
“હે બાંધવ! અમારી આંખોને અમૃતના અંજન સરખું અતિપ્રિય તમારું દર્શન અને ક્યારે થશે ?”
ઈત્યાદિ ગદ્ગદ્ કંઠે બેલ અને આંસુડાં પાડતે બંધુ વર્ગ નિસ્તેજ મુખે ઘેર ગયે.

Page #53

દીક્ષાલીધા પછી પ્રભુને થયેલા પ્રતિકૂળ અને અનુકૂળ ઉપસર્ગો
પ્રભુને દીક્ષા મહોત્સવ વખતે ઈન્દ્રાદિ દેવોએ જે ગોશીર્ષચંદનાદિ સુગંધમય ઉત્તમ પદાર્થોથી તથા પુષ્પોથી પૂજ્યા હતા. તે પદાર્થોની સુગંધી ચાર મહિનાથી પણ વધારે સમય સુધી પ્રભુના શરીર પર તેવી જ રહી હતી. આવી અલૌકિક સુગંધીને લીધે દૂર દૂરથી ખેંચાઈને આવેલા ભમરા પ્રભુને ડંખ દેવા લાગ્યા. ચારે તરફ ફેલાઈ રહેલી સુગંધીને લીધે કેટલાક જુવાનીઆ ગંધપુરા માગવા લાગ્યા, પરંતુ મહાવીર તે મૌન રહ્યા. તેથી તેઓ ક્રોધાયમાન થઈ પ્રભુને પ્રતિકૂળ ઉપસર્ગ કરવા લાગ્યા. સ્ત્રીઓ પણ અદ્ભુત સૌન્દર્યવાળા અને સુગમય શરીરવાળા વીરને ભોગ
પ્રાર્થનાદિ કરવા લાગી પણ પ્રભુ તો મેરૂની પેઠે નિશ્ચલ રહ્યા અને ૧. સર્વ ઉપસર્ગોને સમભાવપણે સહન કરતા વિચરવા લાગ્યા.
વિહાર કરતા પ્રભુ તે દિવસે બે ઘડી દિવસ બાકી રહ્યો ત્યારે કુમાર નામના ગામે પહોંચ્યા અને ત્યાં રાત્રિએ કાઉસગ્ગ ધ્યાને રહ્યા.

Page #54

ઈ
અટકાવેલ ગોવાળને ઉપસર્ગ
સંધ્યા સમયે એક ગોવાળિયે બે બળદો પ્રભુ પાસે મૂકી ગાયો દેહવા માટે ઘેર ગયે. બળદ તે દૂર જંગલમાં ચરવા ચાલ્યા ગયા. ગોવાળિયે ગાય દેરીને ઘેરથી પાછા આવ્યા. બળદ ન દેખવાથી પ્રભુને પૂછયું, “હે દેવાર્ય ! અહીંથી મારા બળદે કઈ દિશામાં ગયા તે આપ જાણે છે ?” વીર પ્રભુ તરફથી તેને કંઈ જ જવાબ મળે નહીં એટલે તેણે વિચાર્યું કે તેમને કાંઈ ખબર નહીં હોય. પછી તે ગોવાળ બળદની શોધ કરવા આખી રાત જંગલમાં ભટકયે, છતાં બળદને પત્તો લાગ્યું નહિ. બળદો આખી રાત ચરી ફરતા ફરતા પાછા પ્રભુની પાસે પિતાની મેળે જ આવ્યા અને સ્વસ્થ ચિત્ત વાગોળતા વાગોળતા પ્રભુ પાસે બેઠા. પિલે ગોવાળિયે પણ ભટકી ભટકી ત્યાં આવ્યું, અને બળદેને બેઠેલા જોઈ તેણે વિચાર્યું કે, અરે ! આને ખબર હતી તે પણ મને નકામે આખી રાત્રિ ભટકાવ્યે.” એમ વિચારી કોધથી બળદની રાશ ઉપાડી પ્રભુને મારવા દેડ. આ સમયે કેન્દ્રને વિચાર આવ્યા કે, “પ્રભુ પ્રથમ દિવસે શું કરે છે તે જોઉં ?” પ્રભુને માર મારવા તૈયાર થયેલા ગેવાળિયાને જે ત્યારે કેન્દ્ર તેને થંભાવી દીધો અને સ્થળ પર આવીને શિક્ષા કરી.
ભગવન્તને વંદન કરી ઈન્ટે કહ્યું: “હે પ્રભુ ! બાર વર્ષ સુધી આપને વિવિધ પ્રકારના વિષમ ઉપસર્ગો થવાના છે. આપની આજ્ઞા હોય તે ત્યાં સુધી હું આપની સેવામાં રહી કષ્ટ નિવારણમાં મદદગાર બનું.”

Page #55

સહાયક તરીકે રહેવા ઈચ્છતા ઈન્દ્રને પ્રભુએ કરેલે નિષેધ
ઈન્દ્રની પ્રાર્થનાના ઉત્તરમાં ભગવતે કહ્યું, “હે દેવેન્દ્ર! આ પ્રમાણે ભૂતકાળમાં કદી થયું નથી અને ભવિષ્યમાં થશે નહિ. તીર્થ કરે, દેવેન્દ્ર, સુરેન્દ્ર અથવા બીજા કેઈની સહાયથી કદાપિ કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરતા નથી. પરંતુ પિતાના ઉદ્યમ, બળ અને પુરુષાર્થથી. કર્મો ખપાવી, ઉપસર્ગો સહન કરી, કેવળ જ્ઞાન પામીને, સિદ્ધગતિ પ્રાપ્ત કરે છે અને કરશે. બધાં જ સિદ્ધાત્માએ પોતાના કર્મો પિતે જ ભગવે છે. ઉપસર્ગો ઘણા જ વિષમ છે અને તે શાન્તિથી કર્મનિર્જરાર્થે ભેગવવાના છે, એમ સમજીને જ મેં સંયમ લીધે. છે.” આટલે પ્રત્યુત્તર આપી પ્રભુ શાન્ત થયા.
પ્રભુના આવા વચન સાંભળી ઈન્દ્રને પ્રભુ સાથે રહેવાને વિચાર બંધ રાખવું પડે, અને પ્રભુને મરણાંત ઉપસર્ગ થાય તે. તે અટકાવવા સિદ્ધાર્થ વ્યંતરને પ્રભુ પાસે મૂકી ઈન્દ્ર સ્વસ્થાન ગયે.
બીજે દિવસે પ્રભુએ કુમાર ગામથી વિહાર કરી કે લાગ સમીપ ગયા અને બહુલ બ્રાહ્મણને ત્યાં પહેલું પારણું કર્યું. તે વખતે (૧) વસ્ત્રની વૃષ્ટિ (૨) સુગંધી જલ અને પુષ્પની વૃષ્ટિ (૩) દેવ દુંદુભિઓના નાદ (૪) “અહો દાનમ, અહ દાનમ્ ” એ પ્રમાણે આકાશમાં દેએ કરેલી ઉલ્લેષણ અને (૫) વસુધારા એટલે સાડાબાર કરેડ સૌનેયાની વૃષ્ટિ એ પાંચ દિવ્ય પ્રગટ થયા.
કલાગ સન્નિવેશથી વિહાર કરી પ્રભુ મેરાક સન્નિવેશ આવ્યા. ગામની બહાર તાપસને આશ્રમ હતે. આશ્રમને કુલપતિ રાજા સિદ્ધાર્થને મિત્ર હતું. વીર પ્રભુના પરિચયમાં પણ તે આવ્યું હતું. પ્રભુને દેખતાં જ વંદન કરી આશ્રમમાં રહેવા આગ્રહભરી વિજ્ઞપ્તિ કરી

Page #56

૨૭.
કુલપતિના આગ્રહથી પ્રભુ ત્યાં એક રાત રહ્યા. બીજે દિવસે વિહાર સમયે કુલપતિએ કહ્યું, “કુમાર ! આ આશ્રમ બીજાને ન સમજતા. ઘેડ સમય અત્રે રહી આ ભૂમિને પણ પાવન કરે. ઓછામાં ઓછો આવતે વર્ષો કાળ આ એકાન્ત સ્થાનમાં નિર્ગમન કરજે. ”
પ્રભુ તે વિતરાગ હતા, પણ કુલપતિના આગ્રહથી ત્યાં માસું. રહેવાનું કબુલ કરી ત્યાંથી બીજી જગાએ વિહાર કરવા લાગ્યા. ભિન્ન ભિન્ન સ્થળે વિહાર કરી વર્ષાઋતુની શરૂઆતમાં પ્રભુ પાછા. તે આશ્રમમાં આવી પહોંચ્યા. કુલપતિએ ભાવપૂર્વક પ્રભુને ઘાસના. સંગ્રહવાળી એક અનુપમ ઝૂંપડીમાં સ્થાન આપ્યું.

Page #57

પ્રભુ મારાક સન્નિવેશમાં
આ સમયે જગલમાં ઘાસની તંગી હતી. તેથી ભૂખી થયેલી ગાચેા કુલપતિના તાપસેાની ઝૂંપડીનું ઘાસ ખાવા ઢાડી આવતી, પણ તાપસેા લાકડીએ મારી ગાયાને હાંકી કાઢી મૂકતા. તાપસેાએ જ્યારે ગાયાને હાંકી કાઢી, ત્યારે ગાચા જેમાં પ્રભુ રહેતા હતા તે ઝૂંપડીના ઘાસને નિઃશંકપણે ખાવા લાગી. દયાળુ પ્રભુએ જ્યારે ઘાસ ખાતી ગાયાને ન હાંકી ત્યારે તે ઝૂ ંપડીના સ્વામી તાપસે કુલપતિ આગળ જઈ ફરિયાદ કરી. તેજ વખતે કુલપતિ પ્રભુ પાસે આવી કહેવા લાગ્યા, “ હે વમાન ! પ ́ખીએ પણ પાતપેાતાના માળાનું રક્ષણ કરવા સાવધાન હોય છે; તમે તેા રાજપુત્ર છે, છતાં શું પેાતાના આશ્રય સ્થાનનું પણ રક્ષણ કરવા અસમર્થ છે ? આ કેટલું દુઃખદ કહેવાય ? ’'
''
.
સમભાવમગ્ન પ્રભુએ વિચાર્યુ કે, “ મારે આ સ્થળમાં રહેવાથી તાપસેાને અપ્રીતિ થશે. તેથી સકળ પ્રાણીનું હિત ઇચ્છતા મારે અહી' રહેવુ... ચગ્ય નથી. ” આ સમયે પ્રભુએ નીચે પ્રમાણે પાંચ અભિગ્રહ ગ્રહણ કર્યાં :
(૧) જ્યાં અપ્રીતિ થાય ત્યાં અને તેવા સ્થાને રહેવુ નહિ. (૨) જ્યાં રહેવું પડે ત્યાં ઊભા ઊભા કાઉસગ્ગ ધ્યાનમાં રહેવું.
(૩) કેવળ જ્ઞાન ન થાય ત્યાં સુધી પ્રાયઃ મૌન રહેવુ.
(૪) હાથમાં (કરપાત્રમાં) જ આહાર કરવા.
(૫) ગૃહસ્થના વિનય કરવે। નહિ.

Page #58

૨૯
ઉપર પ્રમાણેની પાંચ પ્રતિજ્ઞાઓ લઈ પ્રભુ ચાતુર્માસની અધ- * વચમાં ત્યાંથી વિહાર કરી અસ્થિક ગામની ભાગોળે આવ્યા.
પ્રભુએ ત્યાં વસવાને માટે ગામ લોકોને વિજ્ઞપ્તિ કરી એટલે. ગામના લોકે બાલ્યા કે અહીં એક યક્ષ છે, તે કોઈને વસવા દેતે. નથી. તે યક્ષની મોટી કથા છે તે સાંભળે :શૂલપાણિયક્ષના પૂર્વભવનું વૃતાન્ત
અહીં પૂર્વે વર્ધમાન નામે શહેર હતું. અહીં બને તટમાં કાદવવાળી વેગવતી નામે નદી છે. એક વખત ધનદેવ નામે કઈ વણિક કરિયાણાના પાંચસો ગાડા ભરીને અહીં આવ્યા હતા. તેની પાસે એક મેટે વૃષભ હતો. તે મોટા વૃષભને આગળ કરીને તેણે બધા ગાડાએ એ વિષમ નદી ઊતારી દીધા. અતિ ભાર ખેંચવાથી એ વૃષભ મુખમાંથી રૂધિરની ઉલટીઓ કરતો પૃથ્વી પર પડી ગયું. પછી તે વણિકે ગામના બધા લોકોને એકઠા કરી તે બળદની સાક્ષીએ કહ્યું કે,
હું મારા જીવિત જેવા બળદને અહીં થાપણની જેમ મૂકી જાઉં છું. તેનું તમે સારી રીતે પાલણપોષણ કરજે.” આ પ્રમાણે કહીને તેણે તે વૃષભના ઘાસચારા માટે તે ગામના લેકોને ઘણું ધન આપ્યું. તે પાપી ગામ લેકે એ ઘાસચારા માટે દ્રવ્ય લીધું, પણ કવૈદ્ય જેમ દ્રવ્ય લીધાં છતાં રોગીની સંભાળ ન લે તેમ તેઓએ તે વૃષભના ઘાસચારા વગેરેની સંભાળ જ લીધી નહીં. ક્ષુધા તૃષાથી પીડિત થયેલા તે વૃષભના અંગમાં માત્ર અસ્થિ અને ચર્મજ રહ્ય.. તેણે વિચાર્યું, “અહે ! આ ગામજ બધું નિર્દય, પાપીષ્ટ, ચંડાલ જેવું અને ઠગારું છે. તેઓએ કરૂણ લાવીને મારું પાલન કરવું તે. દર રહ્યું, પણ મારા શેઠે મારા ઘાસચારા માટે ધન આપ્યું હતું, તે પણ આ ગામના લેકે ખાઈ ગયા.” આ પ્રમાણે આ ગામના લેકે પર ક્રોધવાળે વૃષભ અકાળ નિર્જરા કરી મૃત્યુ પામ્ય અને શૂલપાણિ નામે વ્યંતર છે. તેણે વિલંગ જ્ઞાનથી પિતાના પૂર્વ

Page #59

૩૦
જન્મની કથા જાણી અને પેાતાનુ વૃષભરૂપ શરીર પણ દીઠું, તેથી તેને આ ગામના લેાકેા પર ઘણું! ક્રોધ ચડયે.. એટલે તેણે આ ગામમાં મહામારીનેા રાગ વિષુર્વ્યા. તેથી મૃત્યુ પામતા ગામલેાકેાને લીધે અહી' અરિ ના ઢગલા થઈ ગયા. ગામના લેાકેાએ મહામારીની શાન્તિ માટે અનેક ઉપાચા કર્યાં, પણ જરા પણ શાન્તિ થઇ નહિ એટલે આ ગામના લેાકેા આ ગામ તજીને બીજા ગામેામાં ચાલ્યા ગયા. પણ શૂલપાણિયક્ષ તેમને ત્યાં પણ મારવા લાગ્યા. પછી સર્વ ગામ લેાકેાએ વિચાયુ કે આપણે કેાઈ દેવ, દૈત્ય, યક્ષ કે ક્ષેત્રપાલને કપાળ્યે છે માટે પાછા તેજ ગામમાં જઇએ અને તેને પ્રસન્ન ઉપાચા લઇએ. આ પ્રમાણે વિચારી તેએ એકઠા થઈ પાછા આવ્યા. પછી તેઓ સ્નાન કરી, શ્વેત વસ્ત્ર પહેરી, ઉત્તરાસન ધરી, છૂટા કેશ મૂકી ત્રિક વગેરેમાં, ઉદ્યાનમાં, ભૂતગૃહેામાં તેમજ ખીજે સ
કરવાના
'
સ્થાનકે અળિ ઉડાડતા, અંજલિ જોડી આ પ્રમાણે કહેવા લાગ્યા, “ હું દેવતાઓ, અસુરા, યક્ષો, રાક્ષસે અને કિન્નરો ! અમેએ પ્રમાદથી જે કાંઈ તમારે અપરાધ કર્યાં હાય તે ક્ષમા કરજો. મહાન પુરૂષોને કાપ કદિ નાટો હાય તે પણ તે પ્રણામ સુધી જ રહે છે. માટે જે કાઈ અમારાથી નારાજ થયા હોયતે પ્રસન્ન થાએ,, “ આવી ગામલેાકેાની દીનવાણી સાંભળી તે વ્યંતર આકાશમાં રહી લ્યે, હે દુષ્ટ ગ્રામજના! તમે હવે મારી માફી માગવા આવ્યા છે, પણ તે વખતે પેલા ક્ષુધા તૃષાથી પીડિત વ્રુષભ માટે વિષ્ણુકે ઘાસચારાનું ધન આપ્યું હતું, તે વડે પણ તમે તેને ઘાસ કે પાણી કઈ આપ્યું ન હતું. તે વૃષભ મૃત્યુ પામીને હું આ શૂલપાણિ નામે યક્ષ થયા ું. વૈરથી હું તમને સને મારી નાખવાના છું. આવા વચન સાંભળી તેઓ પુન : ધૂપાદિક કરી, પૃથ્વી પર આળેટી આ પ્રમાણે કહેવા લાગ્યા, “ હે દેવ, અમે તમારા અપરાધ કર્યાં છે, તથાપિ હવે ક્ષમા કરો. અમે તમારા શરણે આવ્યા છીએ. તેમના આવાં -વચન સાંભળી શૂલપાણિ જરા શાન્ત થયેા અને ખેલ્યા, “આજે મનુષ્યના અસ્થિએ પડયાં છે. તેને સંચય કરે અને તેની ઉપર
29

Page #60

એક મારૂં ઊંચુ દેવાલય કરાવે. તેમાં વૃષભ રૂપે મારી મૂર્તિ સ્થાપિ. ચક્ષના વચન પ્રમાણે ગામલોકોએ ભેગા થઈને એક મંદિર બંધાવ્યું અને યક્ષની પૂજા માટે એક પૂજારી નીમ્યા. અહીં અસ્થિને સંચય છે તેથી આ ગામનું નામ વર્ધમાન છે છતાં અસ્થિક ગ્રામ તરીકે ઓળખાય છે, જે કઈ આ સ્થાનમાં રાતવાસો રહે છે તેને આ શૂલપાણી યક્ષ મારી નાખે છે, તેથી તમારે પણ અહીં રહેવું રોગ્ય નથી. શૂલપાણિયક્ષે પ્રભુને કરેલા ઉપસર્ગ
આ પ્રમાણે કહીને તે ગામના લોકોએ વીરપ્રભુને બીજું સ્થાન બતાવ્યું પણ પ્રભુએ તે ન સ્વીકારતાં યક્ષના સ્થાનની જ માગણી કરી એટલે ગ્રામલેકએ તે સ્વીકારી. પ્રભુ તે યક્ષના સ્થાનમાં એક ખૂણે પ્રતિમા ધરીને ઊભા રહ્યા. વ્યંતરે વિચાર્યું કે, “આ કોઈ મરવાની ઈચ્છાએ જ મારા સ્થાનમાં આવ્યો જણાય છે. ગ્રામલેકએ અને મારા પૂજારીએ વારંવાર વાર્યો છતાં આ ગર્વેિઝ મુનિ અહીંજ રાતવાસે રહ્યો છે, તે હવે હું તેના ગર્વને ઉતારુ, ” સૂર્યાસ્ત પછી પૂજારી ગયા એટલે યક્ષે તેના કુકૃત્ય શરૂ કર્યા પહેલાં અટ્ટહાસ્ય કર્યું. પછી હાથી, પિશાચ તથા સર્પનું રૂપ ધારણ કરી પ્રભુને અનેક ઉપસર્ગો કર્યા પણ પ્રભુ *ઉપર જ્યારે કંઈ જ અસર થઈ નહીં ત્યારે યક્ષે પ્રભુને શિર, નેત્ર, મૂત્રાશય, નાસિકા, દાંત, નખ, વગેરે સ્થળે વેદના ઉત્પન્ન કરી, પણ પ્રભુએ તે સહન કરી. આ પ્રમાણે ઉપસર્ગ કરી જ શારે તે થાક ત્યારે પ્રભુને નમસ્કાર કરી કહેવા લાગ્યા, “હે દયાનિધિ ! તમારીશક્તિને નહી જાણતા એવા મેં દુરાત્માએ તમારા અત્યંત અપરાધે કર્યા છે તે ક્ષમા કરો.” પછી યક્ષ પ્રભુના ચરણની પૂજા કરી સ્તુતિ કરવા લાગે.
લગભગ ચાર પહેાર સુધી યક્ષે પ્રભુને ઉપસર્ગ કર્યા હતા. તેથી શ્રમ લાગતાં પ્રભુને જરા નિદ્રા આવી તેમાં તેમણે નીચે પ્રમાણે દશ સ્વનો જોયાં.

Page #61

૨
- ૩૨ પ્રભુએ દીઠેલાં દશ સ્વપ્ન ૧. પિતાના હાથથી તાલપિશાચને માર ૨. પિતાની સેવા કરતું એક વેત પક્ષી ૩. પિતાની સેવામાં તલ્લીન બનેલ એક કેકિલ પક્ષી ૪. બે સુગંધિત વેત માળાઓ ૫. સેવા કરવા ઉદ્યત થયેલ ગૌવર્ગ ૬. ખીલેલા કમળાવાળું પદ્ય સરોવર ૭. બે ભુજાથી સમુદ્ર તરી જ ૮. ઊગતા સૂર્યના કિરણોનું ફેલાવું ૯. પિતાના આંતરડાથી માનુષેત્તર ગિરિનું લપેટાવું ૧૦. મેરૂ પર્વત પર ચઢવું.
સૂર્યોદય થયે એટલે ગ્રામજન, પૂજારી અને ઉત્પલ નિમિત્તિઓ ત્યાં આવ્યા. પ્રભુને અક્ષત અંગવાળા અને પૂજેલા જોઈ સર્વ હર્ષ પામ્યા. પછી પુષ્પાદિક વડે પ્રભુને પૂછ રણમાં જીત પામેલા વિરેની જેમ તેમણે માટે સિંહનાદ કર્યો. પ્રભુની અતુલશક્તિથી આનંદિત બનેલ લેકે કહેવા લાગ્યા, “હે દેવાય આપના દિવ્ય આત્મબળથી આપે ક્રૂર યક્ષને પણ શાન્ત કરી દીધે તે આપને આ ગામ પર માટે ઉપકાર થર્યો છે.”
ઉત્પલ નિમિત્તિઓ પ્રભુને ઓળખીને વંદન કરી અને લઘુ શિષ્યની જેમ તે પ્રભુના ચરણકમળ પાસે બેઠે. ભગવંતે કાઉસગ. પાન્યા પછી ઉત્પલ પ્રભુને ફરી નાખ્યું અને પોતાના જ્ઞાનના સામર્થ્યથી પ્રભુને આવેલાં દશ સ્વને જાણીને તે બે કે, “હે. સ્વામી! તમેએ રાત્રિને અને જે દશ સ્વપ્ન જોયા છે તેનું ફળ તે તમે પિતે જાણે છે, તથાપિ હું ભક્તિવશ થઈને કહું છું –

Page #62

સ્વપ્નને ફલાદેશ ૧. આપ મેહનીય કર્મને જલદીથી નાશ કરી શકશે. ૨. શુકલ ધ્યાન આ૫ને સાથ નહિ છેડે. ૩. વિવિધ જ્ઞાનમય દ્વાદશાંગ સૂત્રની આપ પ્રરૂપણ કરશો. ૪. સાધુ, સાધ્વી, શ્રાવક અને શ્રાવિકા આદિ ચતુર્વિધ સંધ
આપની સેવા કરશે. ૫. ચાર પ્રકારને દેવ સમુદાય આપની સેવામાં હાજર રહેશે ૬. આપ સંસાર સમુદ્ર તરી જશે. ૭. આપને કેવળજ્ઞાન થશે. ૮. સ્વર્ગ, મૃત્યુ અને પાતાલ સુધી આપને નિર્મળ યશ ફેલાશે. ૯. સમવસરણમાં સિંહાસન પર બેસીને આ૫ દેવ અને મનુષ્યની
સભામાં ધર્મ પ્રરૂપણ કરશે.
આ પ્રમાણે નવ સ્વપ્નનું ફળ તે હું જાણું છું. પણ ચેથા સ્વપ્નમાં બે માળાઓ જોઈ તેનું ફળ જાણતા નથી.
પ્રભુએ શાન્તિથી જણાવ્યું કે, “હે ઉત્પલ ! મારા ચોથા સ્વપ્નનું ફળ એ થશે કે, સર્વવિરતિ અને દેશવિરતિરૂપ દ્વિવિધ ધર્મનો હું ઉપદેશ આપીશ.”
આ પ્રમાણે ફલાદેશ સાંભળી સર્વેને સંતોષ થયો. પ્રભુએ શું લપાણી યક્ષના મંદિરમાં તેમજ ગ્રામજનતાએ આપેલ આવાસસ્થાનમાં રહી, પ્રથમ ચાર્તુમાસ ગાળ્યું. યક્ષ પ્રતિબંધ પાયે અને તે સંપૂર્ણ ધર્માનુરાગી ને સમતાધારી બન્યું. ગ્રામલેકને પણ પ્રભુના દર્શન-ભકિતને લાભ મળે.
આ ચાતુર્માસમાં પ્રભુએ અર્ધ અર્ધ માસની આઠ તપશ્ચર્યાએ પૂર્ણ કરી. ચેમાસુ પૂરું થયે પ્રભુએ વાચાલ સન્નિવેષ તરફ વિહાર કર્યો.

Page #63

પ્રભુનું બીજું માસું
મેરાક ગામમાં પ્રભુનું પધારવું અને અચ્છેદક નિમિત્તિયાનું વૃત્તાંત
અસ્થિક ગામથી વિહાર કરી પ્રભુ વાચાલ સનિષ તરફ ગયા. માર્ગમાં મેરાક ગામની સીમમાં આવી એક ઝાડીવાળા ઉદ્યાનમાં પ્રતિમા સ્વરૂપે તેઓ રહ્યા. ત્યાં પ્રભુને મહિમા વધારવા માટે સિદ્ધાર્થ વ્યંતર પ્રતિમાધ્યાને રહેલા પ્રભુના શરીરમાં પેસીને લેકે આગળ ભૂત, ભવિષ્ય અને વર્તમાન એ ત્રણે કાલની વાત કહેવા લાગે. તેણે કહેલા નિમિત્ત પ્રમાણે દરેક વાત સાચી પડવાથી ગામમાં પ્રભુને મહિમા વધે. તે ગામમાં અચ્છેદક નામે એક તિષી રહેતે હતો. પ્રભુને મહિમા વધતે જોઈ તેને ઈર્ષા આવી. તેથી પ્રભુના મુખ દ્વારા બોલાતી સિદ્ધાર્થની વાણીને જૂઠી પાડવા તે સત્વર લેકે સાથે ત્યાં આવ્યો. પછી તે અચ્છદકે બે હાથની આંગળીમાં ઘાસનું એક તરણું બને બાજુથી પકડીને પ્રશ્ન કર્યો કે, “કહે આ તરણું મારાથી છેદાશે કે નહિ ?” તેના મનમાં એમ હતું કે આ દેવાર્ય જે તરણું છેદાવાનું કહેશે તે નહીં છેલ્લું અને નહિ છેદાવાનું કહેશે તે છેદી નાખીશ, તેથી તેમની વાણુ લોકમાં જૂઠી પડશે. પ્રભુના શરીરમાં સંકેમેલા સિદ્ધાર્થે કહ્યું કે, “એ તરણું છેદાશે નહિં. આ વચન સાંભળી અચ્છેદક આંગળીથી તે તરણું છેદવા તત્પર થયે. હવે આ વખતે ઈપોતાની સભામાં બેઠા બેઠા વિચાર્યું કે “હમણાં પ્રભુ ક્યાં વિચરતા હશે ? ” ઉપગ મૂકી જોયું તે પ્રભુને મારા ગામના ઉદ્યાનમાં જોયા, અને અચ્છદકની આવી ચેષ્ટા જોઈ ઈન્ડે વિચાર્યું કે “પ્રભુના મુખથી નીકળેલી વાણું અસત્ય ન થાઓ.” એમ વિચારી તેણે તુરત વાવડે અચ્છદકની દશે આંગળીઓ કાપી નાખી. તેથી તૃણ છેદયું નહિ. પિતાનું કહેલું જૂ ડું પાડવા તરકટ રચીને આવેલા

Page #64

૩૫
:
અચ્છ ક્રેક પર સિદ્ધાર્થ વ્યંતર ઘણા ગુસ્સે થયેા, તેથી ગામમાં તેની હલકાઈ કરાવવા લેાકેાને જણાવ્યુ` કે—આ નિમિત્તિઓ ચાર છે.’ લેાકેાએ પૂછ્યું કે સ્વામી, તેણે શું અને કનુ ચાયુ છે ?” સિદ્ધાર્થ એલ્સે, ૮ એણે વીરઘેાષ નામના નાકરના દશપલ પ્રમાણ વાટકો ચારીને વીરઘાષના ઘરની પછવાડે પૂર્વાદિશામાં ખજુરી નીચે દાટચે છે. વળી ઇન્દ્રશાંના ઘેટા ચારીને તે ખાઈ ગયેા છે : તેની નિશાની એ કે તે ઘેટાનાં હાડકાં પોતાના ઘરની એારડી નીચે દાટયાં છે. વળી આપાંખડીનું ત્રીજું પણ એક દુશ્ચરિત છે, પણ મારાથી તે કહી શકાય એવુ નથી, તેની સ્ત્રી પાસે જઈ પૂછશેા તે તેની સ્રી કહેશે. લેાકાએ તુરત જ અચ્છ દકને ઘેર જઈ પૂછ્યું. અચ્છંદકને પોતાની પત્ની સાથે અણબનાવ રહેતા; વળી તે દિવસે તેણીને તેણે મારી હતી; તેથી અચ્છદકની પત્ની ખેાલી કે “ એ પાપિઋતુ માઢું, પણ જોવા ચેાગ્ય નથી, કારણ કે તે પોતાની બહેનને પણ ભાગવે છે.
૮૮
,,
આવી રીતે લેાકેામાં હલકે પડવાથી અચ્છ દક ઝંખવાણા પડી ગર્ચા અને કોઈપણ માણસ પ્રભુ પાસે ન હતું ત્યારે પ્રભુ પાસે આવી દીનપણે નમીને એલ્યેા કે, “ હે સ્વામી! આપ તે વિશ્વવધ હાવાથી જ્યાં જ્યાં આપણા ચરણ કમલથી પૃથ્વી પાવન થાય છે ત્યાં ત્યાં પૂજાઓ છે. પણ હું દયાળુનિધિ મારી તેા અહી' જ આજીવિકા છે માટે મેં કરેલા અપરાધ માફ કરે અને લેકામાં થતી લઘુતાથી ખચાવે.” પ્રભુએ વિચાર્યું કે, અહી રહેવાથી આને અપ્રીતિ થશે. માટે જગતનું' ભલું કરવાને ઈચ્છતા મારે અહીથી વિહાર કરવા શ્રેયસ્કર છે.’
મારાક ગામથી વિહાર કરી પ્રભુ શ્વેતાંખી નગરી તરફ ચાલ્યા. માગ માં ગાવાળિયા મળ્યા તેઓએ કહ્યુ કે, હું સ્વામી ! આપ જે માગે જામે છે તે માગે નકખળ નામે તાપસેાના આશ્રમ આવે છે. ત્યાં હમણાં એક ચંડકૌશિક નામે દૃષ્ટિવિષ

Page #65

૩૬
સર્ષ રહે છે, તે ઝેરી સર્ષે ઘણુ માણસેના પ્રાણ હરી લીધા છે, માટે એ સરલ માર્ગ છેડી દઈ આ બીજે માર્ગે જાઓ.” આ પ્રમાણે તેઓએ વાર્યા છતાં કૃપાળુ પ્રભુ ચંડકૌશિકને પ્રતિબંધ પમાડવા તે જ આશ્રમે ગયા. ચંડકૌશિકને પૂર્વભવ
ચંડકૌશિક પૂર્વભવમાં એક ઉગ્ર તપસ્વી સાધુ હતું. તે સાધુ એક વખતે તપસ્યાને પારણે ચરી વહેરવા માટે એક શિષ્ય સાથે ગયા. રસ્તામાં ચાલતા ચાલતા તેમના પગ નીચે એક નાની દેડકી આવી જવાથી ચગદાઈ મરી ગઈ. આ બનાવ શિષ્યના જેવામાં આવવાથી આલોચના માટે ચગદાઈ ગયેલી દેડકી તેણે ગુરુને બતાવી. તે સમયે ગુરુએ માત્ર એટલું જ કહ્યું કે પછી આલોચના લઈશું. બપોરના સમયે દેવવંદન કરતાં શિષ્ય આલેચના લેવા માટે સમરણ કરાવ્યું, ત્યારે તે સમયે પણ ગુરુએ જણાવ્યું કે, રાત્રિના પ્રતિક્રમણ સમયે લઈ લઈશું. શુદ્ધબુદ્ધિથી શિષ્ય વિચાર કર્યો કે મારા ભદ્રિક ગુરુ આમાં બેટી રીતે લજિજત બને છે. તેમને આલેચના લીધા વગર છૂટકે જ નથી.
સાયકાળ પ્રતિકમણ સમયે આલેચના કર્યા વગર જ્યારે પિતાના ગુરુ બેસી ગયા, ત્યારે શાન્તિથી શિષે ફરી તેમને યાદ આપી. ગુરુને આ સમયે શિષ્ય પર ક્રોધ ચડે અને તેને મારવા દે. પણ ક્રોધાવેશમાં દેડતાં ઉપાશ્રયમાં વચમાં સ્તંભ (થંભ) આવે છે તેનું ભાન રહ્યું નહિ અને સ્તંભ સાથે તેમનું મસ્તક જોરથી અફળયું અને આલોચના કર્યા વગર જ તે સમયે જ મુનિરાજ સ્વર્ગે સિધાવ્યા.
સંયમની વિરાધના કરવાથી તે જ્યોતિષી નિકાયમાં દેવપણે ઉત્પન્ન થયા. ત્યાંથી આયુષ્ય પૂર્ણ થયેથી કનકખળ નામના સ્થાનમાં પાંચસે તપસ્વીઓના કુલપતિના કૌશિક નામે પુત્ર થયા. બાળવયથી જ તે અતિક્રોધી હોવાથી તેનું નામ ચંડકૌશિક પાયું.

Page #66

૩૭
પિતાના સ્વર્ગવાસ પછી તે તાપસને કુલપતિ થયો. તેને પોતાના તપાવન પર હદઉપરાન્તને મોહ હતે. વનવેલીનું એકાદ પાંદડું કે ફળ ફૂલ કે ઈ તોડતું તે તેને કોઇપૂર્વક મારવા દેતે. તેના ત્રાસથી તમામ તાપસે ત્યાંથી અન્યત્ર ચાલ્યા ગયા. ફક્ત એક જ તે વનમાં રહેવા લાગ્યા.
એક સમયે તાંબી નગરીના કેટલાક રાજકુમારે આ તપવનમાં આવી કીડા અને કલેલ કરતા હતા. કીડા કરતાં તપવનમાં થતું નુકશાન ચંડકૌશિકથી સહન થયું નહિ અને કુહાડો લઈ ક્રોધાવેશમાં તેમને મારવા દેડ. દેડતાં દેડતાં ક્રોધાંધ ચંડકૌશિક માર્ગમાં રહેલા કૂવાનું ભાન ભૂલી ગયા અને તે કુહાડા સહિત કૂવામાં પડયો. પરિણામે આ તીણ કુહાડે જ તેના ઘાતનું કારણ બન્યો અને ચંડકૌશિક મૃત્યુ પામે. ક્રોધના તીવ્ર અધ્યવસાયથી મરીને તેજ આશ્રમમાં પિતાના પૂર્વભવના નામવાળે દષ્ટિ વિષ સર્પ થ. વિરપ્રભુએ ચંડકૌશિકને આપેલે પ્રતિબંધ
વિરપ્રભુ તે આશ્રમમાં આવીને કાઉસ્સગ ધ્યાને સ્થિર ઊભા. પ્રભુને જોઈ ક્રોધથી ધમધમી રહેલે તે ક્રોધી સર્પ સૂર્ય સામી દષ્ટિ કરી પ્રભુ સન્મુખ દષ્ટિ જવાળા ફેંકવા લાગે, છતાં પ્રભુને નિશ્ચળ જઈ વધારે કોલ કરી તેણે સૂર્ય સામું જોઈ જોઈને વિશેષ દષ્ટિ જવાળા છેડવા માંડી, તે પણ એ જવાળાઓ પ્રભુ પર જલધારા જેવી થઈ ગઈ. આવી રીતે ત્રણ વાર દષ્ટિ જવાલા છેડવા છતાં પ્રભુને એકાગ્ર ધ્યાને ઊભા રહેલા જોઈ તે અજ્ઞાની અભિમાની સર્ષે વધારે ગુસ્સે થયો અને પ્રભુને હસવા લાગ્યા, “મારા તીવ્ર વિષથી આકાન્ત થઈને આ પડશે તે હું ચગદાઈ જઈશ. એવા ઈરાદાથી તે સર્પ ડસી ડસીને પાછા હઠી જતો. પ્રભુના પગે જે જે સ્થાને તે કરડતું હતું ત્યાંથી તેનું ઝેર પ્રસરી શકતું નહીં,

Page #67

૩૮ માત્ર ત્યાંથી ગાયના દૂધ જેવી રૂધિરની ધારા ઝરતી હતી. સર્ષે વિચાર્યું કે –“હું જેના સામે દૃષ્ટિ કર્યું તેને પણ બાળીને ભસ્મ કરી નાખ્યું છું, પણ આને તે ડંખ મારવા છતાં સફેદ રૂધિર નીકળ્યું! વળી મારા એકજ ડંખથી ગમે તે બલિષ્ટ માણસ પણ ચક્કર ખાઈને પડી જઈ મરણને શરણ થાય; પણ આ તે ઘણા ડંખ મારવા છતાં વ્યાકુળતા રહિત સ્થિર ઊભા છે! ” આ પ્રમાણે વિસ્મય પામેલ તે સર્પ પ્રભુ સામે જોઈ રહ્યો પ્રભુની શાન્ત મુદ્રા જોઈ તેના કોપી નેત્રમાં શાન્તિ પ્રસરી જ્યારે તે કંઈક શાન્ત થયે ત્યારે પ્રભુ બેલ્યા કે “બુજઝ બુજઝ ચંડકોશીઆ હે ચંડકૌશિક સમજ સમજ” આ પ્રમાણે પ્રભુના અમૃત સમાન વચન સાંભળી પ્રભુની શાન્ત મુદ્રા અને પર્વત સમાન ધીરતા દેખી ઉહાપોહ કરતાં તે સર્પને જાતિસ્મરણ જ્ઞાન થયું. પોતે કરેલા અપરાધને પશ્ચાતાપ કરતે તે સર્પ તુરત પાછા હઠી ગયે, અને પ્રભુને ત્રણ પ્રદક્ષિક્ષા દઈ, “અહો ! કરૂણાસમુદ્ર ભગવંતે મને દુર્ગતિરૂપી કૂવામાં પડતે બચાવ્યા.” ઈત્યાદિ શુભ ભાવના ભાવતા તે સર્વે તેજ વખતે અનશન લઈ લીધું. વિષ વડે ભંયકર એવી મારી દષ્ટિ કેઈ ઉપર ન પડે. ” એમ વિચારીને તે સર્પ પિતાનું મસ્તક બિલમાં રાખી સ્થિર રહ્યો. આવી રીતે તે સર્પને સ્થિર દેખી, તે માર્ગે થઈને ઘી, દૂધ વગેરે વેચવા જતી સ્ત્રીઓએ નાગરાજને સંતુષ્ટ થયેલે જાણી, ઘી, દૂધ વગેરેથી તેની ભકિતપૂર્વક પૂજા કરી. સ્ત્રીઓએ તે સર્પને શરીર પર પડેલા ઘીની સુગંધીથી ત્યાં કીડીઓ એકઠી થઈ ગઈ, અને સર્પને તીક્ષણ ચટકા ભરવા લાગી. છતાં પણ પ્રતિબોધ થઈ શુભ ધ્યાનમાં આરૂઢ થઈ નિશ્ચલ રહેલે તે સર્પ જરા પણ ચલાયમાન થયે નહિં. આવી રીતે અતિશય વેદના થવા છતાં પિતાના પોપની નિન્દા કરતા અને શુભ ભાવના ભાવતો જતે, પ્રભુની દષ્ટિરૂપી અમૃતવૃષ્ટિવડે સિંચાયેલે તે ચંડકૌશિક સર્પ એક પખવાડીયે મૃત્યુ પામી સહસ્ત્રાર દેવલોકમાં દેવ થયે.

Page #68

૩૯ નાગસેન શેઠને ત્યાં પ્રભુએ કરેલું પારણું
ચંડ કૌશિકને તારી પ્રભુ ત્યાંથી ઉત્તરવાચાલ ગામ આવ્યા. પક્ષેપવાસના પારણના માટે ગામમાં ગોચરીએ ફરતા, તે ગામના નાગસેન નામના ગૃહસ્થને ઘેર પધાર્યા. તે દિવસે જ શેઠને પુત્ર પુષ્કળ ધનની પ્રાપ્તિ કરી ઘેર આવ્યું હતું. તેના આનંદોત્સવ નિમિત્તે સગાસંબંધીઓ અને જ્ઞાતિબંધુઓ જમણ જમી રહ્યા હતા. તે સમયે ગુણ નિધાન એવા પ્રભુને પિતાને ત્યાં પધારતા જોયા. પ્રભુને જોતાં જ હર્ષિત થયેલ નાગસેન શેઠ જાતે ઊભા થયા અને પ્રેમપૂર્વક ક્ષીર ભજનથી પ્રભુને પારણું કરાવતા બેલ્યા કે, “અમારા આજે ધન્ય ભાગ્ય કે આપ જેવા દેવાર્થે મારા ગૃહે પધારી અનુપમ લાભ આપે છે. હે પ્રભુ ! આ જગતમાં માણસને રાજ્ય, ધનસંપત્તિ, પુત્ર, પરિવાર વગેરે બધું મળી રહે છે, પણ આપ જેવા દેવાર્ય મહાનાના દર્શન દુર્લભ હોય છે.”
આ દાનના સમયે “અહદાન અહાદાન” એ ગગનભેદી શબ્દ ધ્વનિ સંભળાયે. રાજાઓએ કરેલે પ્રભુને સત્કાર
ઉત્તરવા ચાલથી પ્રભુ વેતામ્બી તરફ ચાલ્યા. ત્યાંના પ્રદેશી રાજાએ પ્રભુને ભાવભીનો સત્કાર કર્યો. તે રાજવી શુદ્ધ શ્રાવક બન્યો હતો. ત્યાંથી પ્રભુ સુરભિપુર વિહાર કરી રહ્યા હતા. ત્યાં માર્ગમાં પ્રદેશ રાજાને ભેટવા જતા પાંચ તૈયક રાજાઓએ પણ પ્રભુને સત્કાર કર્યો.
સુરભિપુર અને રાજગૃહના વચમાં ગંગાનદી વહેતી હતી. તેમજ વિહાર માટે અન્ય માર્ગ ન હોવાથી ભગવાન નાવમાં બેઠા. બીજા પણ અનેક મુસાફરો નાવમાં બેઠા હતા. ખેલ નામને એક નિમિત્તિએ પણ આ નાવમાં હતું. નાવ આગળ ચાલતાં જ ડાબી બાજુથી ઘુવડને ભયંકર ધ્વનિ થયું. આ સાંભળી ખેલ નિમિ

Page #69

૪૦
ત્તિઓ છે, “આ મેટા અપશુકન થયા છે. આથી સમજાય છે કે આપણા સર્વ પર પ્રાણઘાતક સંકટ આવવાનું છે, પરંતુ આ મહાત્માના પ્રભાવથી આપણે સર્વ બચી જઈશું.” સુદ સેવે પ્રભુનું નાવ બુડાડવા કરેલ નિષ્ફળ પ્રયાસ
પ્રભુએ ત્રિપૃષ્ઠ વાસુદેવના ભવમાં જે સિંહને માર્યો હતો, તે સિંહને જીવ ઘણાં ભવ ભ્રમણ કરી ભુવનપતિમાં સુદંષ્ટ્ર નામે નાગકુમાર દેવ થશે. તેણે પ્રભુને નાવમાં બેઠેલા જોઇ, પૂર્વજન્મનું વૈર સંભારી, વરને બદલે લેવા માટે નાવને બૂડાડવા તૈયારી કરી. હવે
જ્યારે સુદૃષ્ટ દેવ નાવને ડૂબાડી દેવા આદિ વિન્ન કરવા લાગ્યા, ત્યારે કંબલ અને શંબલ નામના દેવોએ આવી સુદંષ્ટ્રને પરાજીત કર્યો અને નાવ કિનારે પહોંચાડ્યું. કંબલ અને શંબલ દેવને પૂર્વવૃત્તાંત
પ્રભુનું નાવ બૂડાડવાના સુદંષ્ટ્ર દેવના પ્રયાસને નિષ્ફળ કરનાર કંબલ ચંબલનું પૂર્વવૃત્તાન્ત નીચે પ્રમાણે છે :
મથુરા નગરીમાં જિનદાસ નામે શેઠ હતા. તેને સાધુદાસી નામે સ્ત્રી હતી. તેઓ પરમ શ્રાવક હતા. ગૃહસ્થનું પાંચમું વ્રત લેતી વખતે તેમણે સર્વથા પ્રકારે ઢેર ન રાખવાનું પચ્ચકખાણ કર્યું હતું. તેથી તેઓ એકપણ પશુ રાખતા નહિ. તેઓ ત્યાં રહેતી એક આહીરણ પાસેથી દૂધ વગેરે વેચાતું લેતા. સાધુદાસી તેને રેગ્ય પૈસા આપતી. લાંબા સમયના સંપર્કથી તે બન્ને વચ્ચે ગાઢ પ્રીતિ થઈ. એક વખત તે આહીરણને ઘેર ર્વિવાહને પ્રસંગ આવે, તેથી તેણે શેઠ શેઠાણીને આમંત્રણ આપ્યું. તેઓએ કહ્યું કે અમે આવી શકીશું નહિ, પણ વિવાહમાં જે કાંઈ વસ્તુઓ જોઈ એ તે લઈ જજે. પછી જિનદાસે વાસણ, વસ્ત્રો, ઘરેણાં, ધૂપ, સુગંધી પદાર્થો, વગેરે ઉત્તમ ઉત્તમ વસ્તુઓ આપી. શેઠે આપેલી સામગ્રીથી આહીરણને ઘેર વિવાહાત્સવ ઘણે સારે થયે. તેથી તેમાં તેનાં

Page #70

૪૧
વખાણુ થવા લાગ્યા. આથી આહિર અને આહિરણુ જીનદાસ ઉપર ઘણા ખુશી થયાં. તેએ અતિમનેાહર, મજબૂત અને સરખી વયના શંખલ તથા કમલ નામના ત્રણ ત્રણ વરસના બે વાછરડા શેઠને આપવા આવ્યા. જિનદાસ અને સાધુદાસીએ વાછરડા પાછા લઈ જવા ઘણું સમજાવ્યા છતાં તેએ પરાણે તેમને ઘેર બાંધી ચાલ્યા ગયા. જિનદાસે વિચાયું કે-જો આ વાછરડાને છેડી મૂકીશ તે લેાકેા તેમને ખસી કરી ગાડી, હળ વગેરેમાં જોડી દુઃખી કરશે, માટે ભલે મારે ઘેર જ રહ્યાં.” ઈત્યાદિ વિચારી તે દયાળુ જિનદાસ ખન્ને વાછરડાનું પ્રાસુક ઘાસ અને પાણીથી પાષણ કરવા લાગ્યું. જિતદાસ આઠમ, ચૌદશ વગેરે પતિથિએ પેાષધ લઈ ધાર્મિક પુસ્તકા વાંચતા. તે સાંભળી ખળદો પણ ભદ્રક પરિણામી થયા. પછી જે દિવસે શેઠ ઉપવાસ કરે. તે દિવસે બળદો પણ ઘાસ પાણી વાપરે નહિ. તે દિવસે શેઠ તેમને ઘાસ નીરે, પણુ બળદો વાપરે નહિ, ત્યારે જિનદાસે વિચાયુ" કે, “આટલા દિવસ તે મેં માત્ર યા ને લીધે આ ખળદોને પાળ્યા, પણ હવે તે મારા સામિકા છે. માટે મારે તેમનું બહુમાન કરવું જોઇએ.”
એક વખત ભંડીરવણ નામના યક્ષને યાત્રોત્સવ આળ્યે, તેથી તે દિવસે જુવાનીયાએ એ વાહનાની વાહનક્રીડા કરવા માંડી. તે
ઉત્સવમાં જિનદાસના એક મિત્ર અતિ અલિષ્ઠ અને દેખાવડા તે અળદોને જોઈ જીનદાસને પૂછયા વગર જ લઈ ગયેા. જેમણે જન્મથી ધેાંસરી પણ જોઈ ન હતી એવા તે અણુપલેાટ બળદને પોતાની ગાડીએ જોડી તેણે એકબીજાની સ્પર્ધાથી એવા તા દોડાવ્યા કે વાહનક્રીડા કરનાર સર્વાંને જીતી લીધા, પણ ખહુ દોડવાથી તે સુકેામળ ખળદોના સાંધા તૂટી ગયા. જિનદાસના મિત્ર કામ પતાવી તે બળદોને જિનદાસને ઘેર બાંધી ચાલ્યેા ગયો. ભેાજન અવસરે જિનદાસ ઘેર આવ્યેા અને ખળદોને ઘાસ નીયુ તે ઘાસ ખાધું નહિ, પાણી પાવા લાગ્યા તા પાણી પણ પીધું નહિ. ખળદોના

Page #71

૪૨
મુખ પહેળા પડી ગયેલા અને શ્વાસ ચડી ગયેલા જોઈ જિનદાસને ઘણું દુઃખ થયું, અને આંખમાં આંસુ લાવી પચ્ચકખાણ કરાવ્યું, નવકાર મહામંત્ર સંભળાવ્ય, વગેરે ધાર્મિક ક્રિયા કરી, જિનદાસે. તે બળદોને નિર્માણ કરાવી. શુભ ભાવના ભાવતા તે બળદો મરીને નાગકુમાર દેવ થયા. તીર્થંકર પ્રભુને ઉપસર્ગ થતો જોઈ તેઓએ વિદન નિવારણ કર્યું.
કંબલ શંબલના પ્રયત્નોથી નાવ કિનારે આવ્યું એટલે પ્રભુ નાવમાંથી ઊતર્યા અને ગંગાની રેતીમાં ચાલતા પૂણાગ સન્નિવેશની ભાગોળે જઈ, એગ્ય સ્થાને ધ્યાનસ્થ થયા. પુષ્ય નામના સામુદ્રિક શાસ્ત્રીને વૃત્તાન્ત
ગંગાની રેતીમાં ચાલતાં પ્રભુના પગલાં પડયાં હતાં. પુષ્ય નામને એક સામુદ્રિકશાસ્ત્રી એ રસ્તેથી રાજગૃહ જઈ રહ્યો હતે. ગંગાના રેતાળ પ્રદેશમાં પડેલ પ્રભુના પાદ ચિન્હ જોઈ તે મનમાં વિચારવા લાગ્યા કે ચોક્કસ આફતથી ઘેરાયેલ કેઈ ચકવતી આ રસ્તે એકલે પગે ચાલીને ગયા છે. હું જઈને તેની સેવા કરું કારણ કે ભવિષ્યમાં એને ચક્રવતી પદ પ્રાપ્ત થતાં મારૂં પણ ભાગ્ય તેની સાથે ખુલી જાય.
ભગવાનની પાદપંકિત નજર સમક્ષ રાખી પુષ્ય રાજગૃહી નજીકના પૂણાગ (પુણાગ ૧) ગામની ભાગોળે પહોંચ્યા. ત્યાં તેને ધ્યાનસ્થ પ્રભુ દેખાયા. પ્રભુને દેખતાં જ નિરાશ થઈ તે બે,
આજ સુધી હું સમજતો હતો કે સામુદ્રિક શાસ્ત્ર સાચું છે, પણ આજથી ખાતરી થાય છે કે તેમાં વિશ્વાસ રાખવા જેવું નથી. શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કે ગંગાનદીના રેતાળ પ્રદેશમાં જેવાં પગલાં પડ્યાં છે, તેવા ચિન્હવાળે પુરુષ અવશ્ય ચકવતી થાય, પણ આજ હું નજરે જોઈ રહ્યો છું કે આવી રેખાવાળે મનુષ્ય ભિક્ષુક તરીકે ગામે ગામ ભટકી રહેલ છે.”

Page #72

પુષ્ય નૈમિત્તિકને સામુદ્રિક શાસ્ત્ર પરથી વિશ્વાસ ઊઠી ગયે અને તે પિતાના ગ્રંથે જળ શરણ કરવાની તૈયારી કરવા લાગ્યા. તેવામાં તેને સાંભળવામાં આવ્યું કે જેના સંબંધમાં પિતે ઉહાપોહ કરી રહ્યો છે તે કોઈ સામાન્ય ભિક્ષુક નથી. પણ ધર્મચક્રવતી તીર્થકર છે. તે ચકવતી અને દેવ દેવેન્દ્રોને પણ પૂજ્ય છે.
પુષ્ય પોતાની ભૂલ સમજે. પ્રભુને વંદન કરી પિતાના કામે ચાલ્યો ગયો.
ગોશાળાની ઉત્પત્તિ
આ સમયે મેખલી નામે કોઈ મુખ્ય એટલે ચિત્રકળા જાણનાર ભિક્ષાચર વિશેષ હતો. તેને ભદ્રા (અથવા શુભદ્રા, નામે એક પત્ની હતી. તેઓ અને ચિત્રપટ હાથમાં રાખી ગુજરાન ચલાવતા હતા. ફરતા ફરતા શરવણ નામના એક ગામમાં આવ્યા. તે ગામમાં ઘણી ગાયોવાળા કેઈ બ્રાહ્મણની ગોશાળામાં ભદ્રાએ એક પુત્રને જન્મ. આપે. તે બાળક ગોશાળામાં જન્મ્યા તેથી તેનું નામ ગોશાળ પાડયું. યુવાવસ્થા પાપે એટલે તેણે પિતાના પિતાને ધંધે શીખી. લીધે. આ ગશાળક માતાપિતાને વશ રહેતું ન હતું. જન્મથી જ લક્ષણહીન હતા અને ઉત્કટ વિચક્ષણ હતું. એક વખતે તે માતાપિતા સાથે કલહ કરી. ચિત્રપટ લઈને ભિક્ષા માટે નીકળી પડે. ફરતે ફરતે તે રાજગૃહ નગરે આવ્યું. જે પ્રદેશ પ્રભુએ અલંકૃત કર્યો હતો, તે શાળામાંજ તે ગોશાળ સિંહની પાસે શગાલની જેમ એક ખૂણે આવીને રહ્યો. પ્રભુ માસક્ષમણનું પારણું કરવાની ઈચ્છાએ વિજય શ્રેષ્ઠીને ઘેર કરપાત્ર વડે વહોરવા આવ્યા. વિજય શેઠે પ્રભુને ભાવથી પારણું કરાવ્યું. તે વખતે આકાશમાં “અહે. દાનમ, અહે દાનમ.” એમ ઉદ્દઘોષણાપૂર્વક દેએ પાંચ દિવ્યા પ્રગટ કર્યા. તે હકીક્ત સાંભળી ગોશાળે વિચાર્યું કે-“આ મુનિ કોઈ સામાન્ય નથી, કારણ કે તેમને અન્ન આપનારના ઘરમાં પણ

Page #73

૪૪
આવી સમૃદ્ધિ થઈ ગઈ, માટે હું તેા આ ચિત્રપટનું પાખંડ છેડી દઈને આ પ્રભાવી મહાત્માને જ શિષ્ય થાઉં, કારણકે આવા ગુરુ નિષ્ફળ નહિ થાય. ” તે ગેાશાળો આમ ચિંતવતા હતા તેવામાં પ્રભુ પારણું કરીને પાછા તે શાળામાં આવી કાચેાત્સગ કરીને રહ્યા. ગાશાળો નમીને ખેલ્યું કે “ હું ભગવન્ ! અત્યાર સુધી અજ્ઞાનથી હું આપનેા પ્રભાવ જાણી શકયેા ન હતો, પણ આજે મને ખબર પડી કે આપ મહાપ્રભાવી મહાત્મા છે; આજથી હું આપને શિષ્ય થઈને આપની સાથે જ રહીશ, આપ એકજ મારૂં શરણુ છે. ” પ્રભુ તો મૌન ધરીને જ રહ્યા. ગેાશાળો પોતાની બુદ્ધિથી પ્રભુના શિષ્ય થઈને રહ્યો.
પ્રભુને ખીજા માસક્ષમણુનું પારણું નંદ નામના શેઠે કરાવ્યુ અને ત્રીજા માસક્ષમણુનું પારણું સુનન્દ નામના ગૃહસ્થે કરાવ્યું.
ગાશાળા નિયતિવાદ ગ્રહણ કરે છે
..
“ હું
ચાતુર્માસ પૂર્ણ થયા પછી કારતક સુદ પુનમને દિવસે ગેાશાળે હૃદયમાં ચિંતવ્યુ` કે વીરપ્રભુ મેાટા જ્ઞાની છે, એમ સાંભળુ છુ તે આજે હું તેમના જ્ઞાનની પરીક્ષા કરૂ. પછી તેણે પૂછ્યું, સ્વામી ! આજે પ્રત્યેક ગૃહમાં વાર્ષિક મહાત્સવ થાય છે, તેા મને આજે ભિક્ષામાં શું મળશે તે કહે.” તે વખતે સિદ્ધ થવ્યંતર પ્રભુના શરીરમાં પ્રવેશી ખેલ્યેા કેરે ભદ્ર, ખાટું થઈ ગયેલું કોદ્રવને કુરનુ ધાન્ય અને દક્ષિણામાં ખાટે રૂપિયા મળશે. ” તે સાંભળી ગેશાળો દિવસના પ્રાર'ભથી જ ઉત્તમ ભેાજન માટે શ્વાનની જેમ ઘેર ઘેર ભટકવ! લાગ્યા. તથાપિ તેને કાંઈ પણ મળ્યું નહિ. જયારે સાય કાળ થયેા ત્યારે કાઇ સેવક તેને પેાતાને ઘેર લઈ ગયો. અને ખાટાં થઈ ગયેલાં કુર અને કાદરા આપ્યાં. અતિ ક્ષુધાને લીધે ગોશાળા તેવું અન્ન પણ ખાઈ ગયો. પછી તેને દક્ષિણામાં એક રૂપિયા આપ્યું; તે રૂપિયાની પરીક્ષા કરાવી તે તે પણ ખાટો

Page #74

નીકખ્યા. એટલે તે લજ્જા પામી ગર્ચા. “ પછી જે ભાવી હાય છે તે થાય છે જ. ” એવા નિયતિવાદને તેણે ગ્રહણ કર્યાં.
ચામાસું પુરું થયા પછી પ્રભુએ નાલન્દાથી વિહાર કર્યાં અને રાજગૃહના કાલ્લાગ સન્નિવેશમાં જઈ બકુલ બ્રાહ્મણને ત્યાં માસક્ષમણુનું પારણું કર્યુ..
નાલન્દાથી ભગવાને વિહાર કર્યો ત્યારે ગેાશાળો ભિક્ષા માટે બહાર ગયા હતા. ભિક્ષાચર્યાંથી પાછા ફરી તે શાળામાં આવ્યો તે પ્રભુને ન દીઠાં. એણે વિચાર્યું કે ભગવાન વસ્તીમાં ગયા હશે. તે પાછે. નગરમાં ગયો અને રાજગૃહના એકેએક મહેાલ્લા તથા. ગલીમાં શેાધ કરી, પણ પ્રભુના પત્તો ન લાગ્યો.
-
હવે એણે ધાર્યું કે પ્રભુ કાંઇક ખહાર ગયા હશે તેથી તે પેાતાને સ્થાને પાછે આવ્યો. ભિક્ષામાં જે કાંઈ પ્રાપ્ત થયું હતું તે અને આજીવિકાની તમામ વસ્તુએ બ્રાહ્મણેાને દાનમાં અણુ કરી, પોતે માથુ મુંડાવી એક મુનિની જેમ મહાવીરની શેાધમાં નીકળી પડયો. અંતે કાલ્લાગ સન્નિવેશમાં તે ભગવાનને મન્ચે. પ્રભુને વદન કરી, ગળગળા થઇ હાથ જોડી કહ્યું કે- “ હે ભગવાન ! આપ મારા ધર્માચાર્ય અને હું આપનેા શિષ્ય. ” ગોશાળાની પ્રાથનાના સ્વીકાર કરતાં ભગવાને કહ્યું. બહુ સારૂં. ’” પછી તા. ગેાશાળકે પ્રભુની સાથે વિહાર કર્યાં.
,,
'
વીરનું ત્રીજું
ચાતુર્માસ
ધૂળમાં મળેલી ગાશાળાની ખીર ખાવાની આશા કાલ્લાગથી પ્રભુ સુવ ખલ તરફ જઈ રહ્યા હતા. માર્ગોમાં એક સ્થળે ગાવાળાની એક ટોળી હાંડીમાં ખીર બનાવતી હતી તે ગેાશાળાની નજરે પડી. ગોશાળક માન્ચેા, “ જુએ પ્રભુ અહીં ગેાવાળીયા ખીર બનાવી રહેલ છે. આપ જરા સ્થિરતા કરે તે તેનેા લાભ મને મળે.” ભગવાને કહ્યું, આ ખીર થશે જ નહિ. વચ્ચમાં જ હાંડી ફાટી ખીર ઢાળાઈ જશે.” ગીશાળાએ ગાવાળિયા
(6

Page #75

એને કહ્યું, “સાંભળે છે? અ. ત્રિકાળ જ્ઞાની દેવાર્ય કહે છે આ ખીરની હાંડી કુટી જશે.”
ગશાળાની ચેતવણીથી ગેપ ટેળી વધુ તર્ક વિતર્કવાળી બની, અને વાંસની ખપાટેથી હાંડીને સારી રીતે મજબૂત બાંધી દીધી.
ભગવાન તે નિસ્પૃહતાથી આગળ નીકળી ગયા, પરંતુ ગોશાલક ક્ષરી ભજનની લાલચે ત્યાંજ ભી ગયે.
હાંડી દૂધથી ભરેલી હતી. ચોખા પણ એમાં નાખી દીધા હતા. જોઈએ તે કરતાં ઘણું વધારે ચેખા નાખેલા હોવાથી તે કુલ્યા એટલે હાંડલી ફુટી ગઈ. ગોશાળાની આશાએ પણ ક્ષીર સાથે ધૂળમાં મળી ગઈ
આ જોઈ મંખલીપુત્ર બે, “થવાનું હોય તે કઈ પણ ઉપાયે મિથ્યા થતું નથી અથવા ભવિતવ્યતઃ નો વેગ કદાપિ મિથ્યા થતો નથી.” પછી ગોશાળે ઉતાવળે ઉતાવળે આગળ વધી પ્રભુને મળ્યો.
શાપ આપી ગોશાળાએ બાળેલું બ્રાહ્મણનું ઘર
પ્રભુ સુવર્ણખલ પહોંચ્યા. ત્યાંથી વિહાર કરી બ્રાહ્મણ ગામ ગયા. ત્યાં નંદ અને ઉપનદ નામના બે ભાઈઓના બે પાડા હતા. પ્રભુ નંદના પાડામાં ગોચરી ગયા. નંદે પ્રભુને ભક્તિથી ઉત્તમ ભેજન વહરાવ્યું. ગોશાળ ઉપનંદના પાડામાં ઉપનંદને ઘેર ગયે. ઉપનંદની આજ્ઞાથી એની દાસી વાસી ચેખા ભિક્ષામાં આપવા આવી પરંતુ ગોશાલકે તે લેવાનો ઈન્કાર કર્યો. આ સમયે ઉપનંદે દાસીને કહ્યું કે “જે તે ભિક્ષા ન સ્વીકારે તે એના ઉપર ફેંકીને ચાલી આવ” દાસીએ તે જ પ્રમાણે કર્યું. આથી ગોશાળે ગુસ્સે થયે. શાપ દઈ તેણે બ્રાહ્મણનું ઘર બાળી નાખ્યું.
બ્રાહ્મણ ગામથી વિહાર કરી પ્રભુ ચંપાનગરીમાં પધાર્યા અને ચોમાસુ ચંપામાં કર્યું આ ચાતુર્માસમાં પ્રભુએ બબ્બે માસક્ષમણની બે તપશ્ચર્યા કરી. અને વિવિધ આસનેથી ધ્યાન ધર્યું. પહેલું પારણું ચંપામાં કર્યું અને બીજું ચંપાની બહાર
ચંપાનગરીથી પ્રભુએ કેલ્લાગ સન્નિવેશ તરફ વિહાર કર્યો.

Page #76

- - ૪૭
ચતુર્થ ચાતુર્માસ
મુખ દોષથી ગોશાળાને મળેલે મેથીપાક
ચંપાથી પ્રભુ કેલ્લાગ સન્નિવેશ પધાર્યા ત્યાં ગામની સીમના એક ખંડેર મકાનમાં વાસ કર્યો અને આખી રાત પ્રતિમા ધારણ કરીને રહ્યા. ગોશાળ વાનરની જેમ ચપળતા કરતે કરતે તેના દ્વાર આગળ બેઠો.
તે ગામના સ્વામીને સિંહનામે એક પુત્ર હતે. અભિનવ યૌવન વાળ હેવાથી વિધુમ્મતિ નામની તેની દાસીની સાથે રતિ કેડા કરવાની ઈચ્છાએ તે શૂન્ય ગૃહમાં પેઠે. તેણે ઊંચે સ્વરે કહ્યું કે “આ ગૃહમાં કઈ સાધુ, બ્રાહ્મણ કે મુસાકર હોય તો બેલ કે જેથી અમે અત્રેથી બીજે સ્થાને જઈએ ” પ્રભુ તો કાત્સર્ગમાં રહેલા હતા તેથી મૌન રહ્યા. પરંતુ ગોશાળે આ વચન સાંભળ્યા પછી પણ કપટથી બે નહિ જ્યારે કેઈ ને પ્રત્યુત્તર મળે નહિ, ત્યારે તે સિંહે દાસીની સાથે ઘણીવાર સુધી ત્યાં કીડા કરી પછી તે ઘરમાંથી નીકળવા ગ એટલે પ્રકૃતિથી ચપળ અને દુર્મતિવાળા ગોશાળાએ વિધુન્મતિ દાસીને હાથ પકડે. એટલે દાસીએ બૂમ પાડી કહ્યું, “સ્વામી કેઈ પુરુષે મને સ્પર્શ કર્યો. તત્કાળ સિંહ પાછો વળી ગોશાળાને પકડીને બોલ્યા કે અરે કપટી ! તે ગુપ્ત રહીને અમારો અનાચાર જો તે વખતે મેં બોલાવ્યું તે પણ ઉત્તર આપ્યો નહિ.” આ પ્રમાણે કહીને ગોશાળાને સારે મેથી પાક આપી સિંહ સ્વસ્થાને ગ. પછી ગોશાળે પ્રભુને કહ્યું, “ હે સ્વામી ! તમારા દેખતા આણે મને માર્યો” સિદ્ધાર્થ છે. “ તું અમારા જેવો આચાર કેમ નથી રાખતો? કારે રહીને આવી ચપળતા કરે તે તેને માર કેમ ન પડે ?”

Page #77

૪૮
બીજે દિવસે પ્રભુએ પત્રકાળ નામના ગામ તરફ વિહાર કર્યો. પત્રકાળમાં પણ પ્રભુ પૂર્વની જેમ કે શુન્ય ગૃહમાં પ્રતિમા ધરીને રહ્યા. ગોશાળ ભય પામીને ઘરના એક ખૂણામાં બેસી રહ્યો. તે ગામના સ્વામીને પુત્ર સ્કંદ પણ દંતિલા નામની દાસીની સાથે રતિ કીડા કરવા ત્યાં આવ્યું તેણે પણ સિંહની જેમ પૂછયું. પણ કેઈએ ઉત્તર આપે નહિ. પછી તે ક્રીડા કરી નીકળે ત્યારે ગશાળે ઊંચે સ્વરે હસી પડશે. “અહીં પિશાચની જેમ ગુપ્ત રહી ને કેવું હશે છે? ” એમ બેલી સ્કન્દ તેને ઘણે માર્યો. ગોશાળે પ્રભુને કહ્યું કે “નાથ! શું સ્વામીને ધર્મ આ હેય ! મને નિર્દોષને મારે છે ત્યારે તમે મારું કેમ રક્ષણ રક્ષણ કરતા નથી?” સિદ્ધાર્થ બોલ્યો, “અરે મૂર્ખ ! તેતર પક્ષીની જેમ મુખદેષથી તું આમ અનેક વાર અનર્થ ભેગવે છે.”
પ્રભુએ અહીંથી કુમાર સન્નિવેશ તરફ વિહાર કર્યો અને રમણીય ચંપા અરણ્યના ઉધાનમાં આવી ધ્યાનસ્થ બન્યા લગભગ મધ્યાહ્ન થવા આવ્યું હતું. ભિક્ષાને સમય થઈ ગયે હતે આ સમયે ગોશાલકે પ્રભુને કહ્યું,
હે ભગવન્ત શિક્ષાને સમય થઈ ગયો છે. ” પ્રભુએ કહ્યું. મારે તે આજે ઉપવાસ છે. ” પ્રભુ ભિક્ષાર્થે જવાના ન હતા અટલે ગે શાળા એક ગામમાં ભિક્ષા લેવા ગયે. શ્રી પાશ્વનાથ પ્રભુના સંતાનીય શ્રી મુનિચંદ્ર સૂરિનું વૃત્તાન્ત
આ સમયે પાર્શ્વનાથ પ્રભુના સંતાનીય શિષ્ય મુનિ ચંદ્ર નામના આચાર્ય ઘણુ શિષ્યના પરિવાર સહિત તેજ ગામમાં કુંભારની વણાટશાળામાં રહેલા હતા ફરતે ફરતો ગોશાળક વણાટશાળામાં જઈ પહોંચ્યો. ત્યાં પાર્વાપત્ય મુનિના તેને દર્શન થયાં. ગશાલકે તેમને પૂછયું. “તમે કેણ છે?” પાપત્ય મુનિ બેલ્યા, “અમે શ્રમણ નિગ્રંથ છીએ.”

Page #78

૪૯
ગેાશાલક મેડલ્યો, વાહ ! નિગ્રંથ આટલા આટલા પાત્રા અને આટલા આખર યુક્ત વજ્રાદિકની સામગ્રી હોવા છતાં આપ કેવી રીતે નિગ્રંથ ? સાચા નિગ્રંથ તે અમારા ધર્મોચાય છે, જે તપ જ્ઞાન અને ત્યાગની સાક્ષાત્ પ્રતિ મૂર્તિ છે. ”
પાર્સ્થાપત્યે કહ્યું, ખેલવામાં અને વર્તનમાં જેવા નું ઉષ્ણત અને અવિવેકી દેખાય છે. તેવા જ તારા ધર્માચાય હાવા જોઈએ ’
આવા આક્ષેપ કારક વચના સાંભળી ગેાશાળાને ક્રોધ ચડયો, અને શાપ દીધા કે “ જો મારા ધર્માચાર્યનું તપ તેજ હાય તા
તેના પ્રભાવથી તમારા આશ્રમ મળી જાએ. ’’
પાોંપત્યે કહ્યું, “ અમે શાપથી ડરતા નથી, તારા વચની અમારૂ આશ્રયસ્થાન ખળવાનું નથી.’’
પ્રભુનું નામ લઇ પોતે શાપ આપવા છતાં જ્યારે સાધુઓનુ આશ્રયસ્થાન મળ્યું નહિ, ત્યારે વીલખા થઇ ગોશાળા પ્રભુ પાસે આવીને સર્વ વૃત્તાન્ત નિવેદન કરી મેલ્યો. “ હું સ્વામી ! મેં આપના નામથી શા। આપવાં છતાં તે સાધુંએના ઉપાશ્રય ન મળ્યે તેનુ શું કારણ ? ”
,,
'
પ્રભુએ કહ્યું. “ તેઓ પાર્શ્વનાથ પ્રભુના શિષ્યો છે. તે સાધુએ કે તેમનુ નિવાસ સ્થાન શાપથી ન મળે.”
""
ચારાકમાં પ્રભુને થયેલ ઉપસ સામા અને જયન્તિકાએ નિવાર્યાં. પ્રભુ ત્યાંથી વિહાર કરીને ચારાક ગામે આવ્યા ત્યાં ચોરને શેાધનારા આરક્ષક પુરૂષોએ ગોશાળા સહિત પ્રભુને કાયાત્સગે રહેલા જોયા. તેમણે પૂછ્યુ તમે કાણુ છે ? પરન્તુ મૌનના અભિગ્રહવાળા પ્રભુ કંઈ પણ ખેલ્યા નહિ. ઉત્તર ન મળવાથી આરક્ષક પુરૂષાએ ધાર્યું કે જરૂર આ કેાઈ જાસુસ છે, તેથી મૌન ધરી રહેલ છે. આમ ધારીને તે કર પુરૂષોએ ગોશાળા સહિત પ્રભુને પકડયા અને બન્નેને ખાંધીને કૂવામાં નાખ્યા અને વારંવાર ઘડાની જેમ ઊંચા નીચા
૪

Page #79

૫૦
કરવા લાગ્યા તે અવસરે સેમા અને જયંતિકા નામે ઉત્પલ નિમિરીયાની બે બહેને, કે જેઓ પાર્શ્વનાથ પ્રભુની ઉત્તમ સાધ્વીએ. થઈ હતી, તેઓ તે ગામમાં આવેલી હતી. તેમણે લેક પાસેથી સાંભળ્યું હતું કે અમુક સ્વરૂપવાળા કેઈ બે પુરૂષને આરક્ષક લેકે કુવામાં નાખી ઊંચા નીચા કરી પીડા આપે છે. તે સાંભળી તેઓએ વિચાર્યું કે, કદાચ તે ચરમ તીર્થકર મહાવીરસ્વામી હેય. તેઓ તત્કાળ ત્યાં આવી અને ત્યાં પ્રભુને તેવી સ્થિતિમાં જોયા એટલે આરક્ષકેને કહ્યું. “અરે મૂર્ખા! તમે શું કરવાને ઈચ્છો છો ? આ સિદ્ધાર્થ રાજાના પુત્ર મહાવીર પ્રભુ છે એમ શું તમે નથી જાણતા ?” સાથ્વીના આવાં વચન સાંભળી, તેઓએ ભય પામી પ્રભુને મુક્ત કર્યા અને અપરાધની વારંવાર માફી માગવા લાગ્યા. બંને સાધ્વીઓ પણ પ્રભુને ભક્તિપૂર્વક વંદન કરી સ્વસ્થાને ગઈ.
પ્રભુએ ચોરાથી પૃષ્ટ ચંપા તરફ વિહાર કર્યો અને એ ચાતુર્માસ ત્યાં ગાળ્યું. આ ચાતુર્માસમાં લગુડાસન, વીરાસનમાં સતત ધ્યાન ધરતાં પ્રભુએ ચાતુર્માસિક તપ કર્યો. છેલ્લે દિવસે પારણું કરી કૃતાંગલ સન્નિવેશ તરફ વિહાર કર્યો. પાખંડીઓના મંદિરમાં પ્રભુ અને ગોશાળે
કૃતાંગલ સન્નિવેશમાં સપત્નીક, સારંભી, પરિગ્રહધારી દરિદ્ર સ્થવર નામના પાખંડીઓ રહેતા હતા. તેમના ફળિયામાં શિખરબંધ શુશોભિત એક મંદિર હતું. પ્રભુને આ સ્થાન યોગ્ય લાગવાથી તેના એકાન્ત ભાગમાં પ્રભુ ધ્યાનસ્થ થયા અને ગશાલક શાંતિથી બેસી રહ્યો.
જે દિવસે પ્રભુએ અહીં કાઉસગધ્યાને સ્થિરતા કરી તે દિવસે પાખંડીઓને ધાર્મિક ઉત્સવ હેવાથી સંધ્યાકાળ થતાં જ સ્ત્રી તથા પુરૂષ એક થઈ વાજાવાજી સાથે ગીતગાન તેમજ નૃત્યમાં લીન બન્યા હતા. આ રીતે ઉત્સવમાં એક્તાન થવાથી તેઓ દેહભાન પણ ભૂલી ગયા હતા. વાઘોને જોરશોરથી અવાજ થઈ રહ્યો

Page #80

હતું તેથી ગોશાલક હેરાન થઈ ગયે. પ્રભુ તે પિતાના ધ્યાનમાં લીન હતા. મંદિરના બહારના ભાગમાં મેહુલ ઝરમર વરસી રહ્યો હતો. તેને કારણે વાતાવરણ શાંત બન્યું હતું. ઠંડે પવન પણ સ્ત્રી પુરૂષને મત્ત બનાવી રહ્યો હતો. ગાનતાન અને નાચમાં મશગુલ બનેલા લેકે કુટુંબીજનોનું પણ ભાન ભૂલી જવા લાગ્યા. યથેચ્છ મદિરાપાન થવા લાગ્યું. આવી જાતની લીલા જોઈ અત્યારસુધી મૌન રહેલા ગોશાળાથી બોલી જવાયું કે “આ તે કઈ જાતની ધર્મકિયા! જ્યાં રમણ વિષે પ્રેમચેષ્ટા કરાતી હોય અને નાચ અને ગાનતાનમાં મસ્ત બનીને કણ પરાયું અને કણ પિતીકું તેને વિવેક પણ ન જળવાતો હોય તેને તે કેવા પ્રકારનો ધર્મ કહે ?”
આવા કર્ણકટુ વચનથી પાખંડીઓ રોષે ભરાયાને શાલકની ડેક પકડી. માર મારી, મંદિરની બહાર કાઢી મૂકો.
બહારના ભાગમાં ઠંડે પવન વાતે હતે. વરસાદ વરસતે હતે. ઠંડીથી ગ્રૂજતો ગોશાળે ઉચ્ચ સ્વરે બોલવા લાગ્યું. “જગતને માર્ગ જ વિપરીત છે. સાચું બોલવાવાળાઓની મારા જેવી હાલત થાય છે.”
મંદિરની બહારના ભાગમાં ઠંડીથી ધ્રુજતા ગૌશાળાની એક વૃદ્ધને દયા આવી. તેણે કહ્યું, “ધ્યાનસ્થ મહાત્માને આ માણસ ભક્ત દેખાય છે. તેને હવે વધુ હેરાન ન કરતાં અંદર બોલાવી ચૂપચાપ બેસી રહેવા દો.”
પછી ગોશાલકને મંદિરના એક ખૂણામાં બેસાડવામાં આવ્યું અને લેકેએ વધુ જોરશોરથી નાચવા કૂદવા માંડયું. એશાલકને તેમના આવા અયોગ્ય વર્તનથી ઘણું લાગી આવ્યું, પણ બેલે તે માર ખાય એમ સમજીને તે ચૂપ રહ્યો અને આખી રાત અશાંતિમાં ગાળી.
કૃતાંગલ સન્નિવેશથી વિહાર કરી પ્રભુ વસ્તી આવ્યા અને

Page #81

પર
નગરીની બહાર કાઉસગ્ગ યાને રહ્યા. લેાજન સમયે ભિક્ષા માટે જતા ગેાશાળાએ પ્રભુને પૂછ્યું, “સ્વામી ! આજે મને કેવો આહાર મળશે ?” પ્રભુએ કહ્યું, “ આજે તું મનુષ્યનુ માંસ ખાઈશ. p ગાશાલાએ વિચાર કર્યો કે- જ્યાં માંસની ગંધ પણ ન હાય તેવે સ્થાનેથી આજે ભિક્ષા લેવી. ' આ પ્રમાણે નિશ્ચય કરી સાવધાન થઈ વૈક્ષ્ચાને ઘેરજ ભિક્ષા માટે શ્રાવસ્તી નગરીમાં ફરવા લાગ્યા. ’’ ગેમશાળાએ ભક્ષણ કરેલ મૃત બાળકનું માંસ
તે નગરીમાં પિતૃદત્ત નામે વૈશ્ય હતા તેને શ્રીભદ્રા નામે પત્ની હતી. શ્રીભદ્રાને મરેલાં જ ખાળક અવતરતાં, તેથી તેણે શિવદત્ત નામના નિમિત્તીયાને આ દોષ નિવારવાના ઉપાય પૂછ્યા. શિગદત્તે કહેલું કે—“ જ્યારે તને મરેલ સંતાન જન્મે, ત્યારે તે મરેલા ખાળકનુ માંસ દૂધપાક સાથે મેળવી દઈ કાઇ ભિક્ષુકને આપજે. તેમ કરવાથી તને જીવતા માળક અવતરશે. ’’ હવે શ્રીભદ્રાને તેજ દિવસે મરેલું ખાળક અવતરેલું, તેથી તેણે તે મરેલા ખાળકનુ માંસ દૂધપાક સાથે મેળવી તૈયાર રાખ્યુ હતુ. ગોશાળા ફરતે ક્રૂરતા ત્યાં આવ્યેા. વાટ જોઈ ને બેઠેલી શ્રીભદ્રાએ તુરત ઊભા થઈ તે દૂધપાક ગોશાળાને આપ્યું. અને આ સાધુ માંસની ખબર પડતાં શાપ આપશે તેા ઘર ખાળી નાખશે.” એવા ભયધી તેણે ગોશાળા ગયે કે તુરત ઘરનું બારણું ફેરવી નાખ્યુ. ગોશાળો તે દૂધપાક શુદ્ધ જાણી ખાઈ ગયા અને પ્રભુ પાસે આવી વૃત્તાન્ત નિવેદન કર્યું પણ પ્રભુએ તે દૂધપાક સંબંધી મૂળ વાત કહી જણાવી, ત્યારે ગેાશાળાએ નિણ્ય કરવા મુખમાં આંગળી નાંખી વમન કર્યું, વમન (ઉંલટી)માં ખરાખર તપાસ કરતાં બાળકનું માંસ જણાયું. દૂધપાક સાથે માંસ ભેળવી પેાતાને ઠગનારી તે ખાઈ ઉપર ગાશાળાને ગુસ્સા ચડયા, અને શાપ આપી તેનું ઘર ખાળી નાખવા તુરત ત્યાં આવ્યે; પણ ખારણુ' ફેરવી નાખેલુ હાવાથી ઘર ઓળખી શર્ચા નહી. પછી ગોશાળા ખેલ્યું કે “જો મારા ધર્માચાર્યનું તપ

Page #82

તેજ હેાય તે આ પાડો બળી જાઓ.” સાન્નિધ્યમાં રહેલા બૃતરેએ વિચાર્યું કે “પ્રભુનું માહાસ્ય અન્યથા ન થાઓ.” એમ વિચારી તેઓ એ આખા પાડાને બાળી નાખે.
શ્રાવસ્તીથી પ્રભુ હલકત (હરકુ) ગામે પધાર્યા. હલદ્ભત ગામની બહાર હરિ નામનું અતિ પ્રખ્યાત પ્રાચીન તેમજ અતિવિશાળ એક વૃક્ષ હતું. તે વૃક્ષની નીચે પરમાત્માએ તેમજ ગશાલકે રાત્રિની સ્થિરતા કરી અને પ્રભુ ધ્યાનસ્થ બન્યા. અનેક મુસાફરે પણ આ વૃક્ષ નીચે રાતવાસે કરી બીજે દિવસે પ્રભાતે આગળ જતા હતા. માત્ર ગોશાલક અને પ્રભુ બને જણાજ ત્યાં રહ્યા હતા. તેવામાં એક અતિ દુખદાયક ઘટના બની. હરિદ્ર વૃક્ષ નીચે પ્રભુએ સહન કરેલ અગ્નિને ઉપસર્ગ
એજ વૃક્ષની નીચે રાતવાસો રહેલા સુસાફરે એ ઠંડી ઊડાડવા માટે રાત્રે તાપણી સળગાવી હતી. પણ સવાર થતાં તેઓ અગ્નિને બુઝાવ્યા વગર જ પોતપોતાને રસ્તે ચાલતા થયા. પવનના સખત ઝપાટાઓને કારણે અગ્નિ આગળ વધ્યા. જે સ્થળે પ્રભુ ધ્યાનારૂઢ થયા હતા ત્યાં વૃક્ષના પાંદડાઓનો મોટો ઢગલો થયો હતો. તેથી આગ વધતી વધતી ત્યાં સુધી આવી પહોંચી. શાલકે અગ્નિને આગળ વધતી જઈ પ્રભુને કહ્યું કે “હે દેવાર્ય, ભાગ ! ભાગે !” પણ પ્રભુ મહાવીરે તે કર્મનિર્જરા દેહની મમતા સરાવી ઉગ્ર તપશ્ચર્યા આદરી હતી. શું તેઓ કવશ બની આ સમયે નાસી છૂટે ખરા? કદાપિ જ નહિ.
માઝા મૂકેલ અગ્નિજવાળાઓ જેમને માટે કટીરૂપ બની છે એવા અનંતજ્ઞાની પ્રભુ તે ત્યાં જ વધુ સુદઢ ધ્યાનસ્થ બન્યા. અગ્નિનીવાળાઓ વધતી વધતી પ્રભુના પાદપીડ સુધી આવી પહોંચી. પરિણામે તેમના બંને પગ દાઝી ગયા.
આ પ્રસંગની મહત્તા સમજાવતા સૂત્રકારે જણાવે છે કે ધ્યાનમાં મગ્ન રહેલ પ્રભુના શરીરને અગ્નિજવાળાઓ સ્પર્શવા

Page #83

લાગી, છતાં તે જાણે શીતળ જળના તરંગો ન હોય તેમ માની, આ પરિસહ સહન કરી, પ્રભુ ધ્યાનારૂઢ રહ્યા. આવું દુઃખ પડે છતાં ડગે નહિ તેનું નામ જ ધ્યાનમગ્ન આત્મા કહેવાય.
ગશાળા તે આ ઉપસર્ગ સહન ન કરી શકવાથી દૂર નાસી ગયું હતું અને અગ્નિ શાંત થતાં પાછો પ્રભુ પાસે આવ્યું. દુર્વર્તનના પરિણામે શાળાએ ખાધેલો માર
હલકતથી વિહાર કરી પ્રભુ બંગલા (અથવા લાંગલ) ગામે પધાર્યા અને વાસુદેવના મંદિરમાં પ્રતિમા ધરીને રહ્યા. ત્યાં કૌતુકી ગોશાળે આંખના વિકારો કરી ગામના બાળકોને બીવરાવવા લાગ્યો. તે જોઈ ભયભીત બની નાસભાગ કરતા બાળકેના પિતાઓ વગેરે આવ્યા અને ગોશાળાને ઘણે માર મારી મુનિ પિશાચ વગેરે તિરસ્કારના શબ્દો કહી છોડી મૂકો. બળદેવના મંદિરમાં પ્રતિમા ધરી રહેલા પ્રભુ
નગલા (લાગલ) થી વિહાર કરી પ્રભુ આવતું ગામે પધાર્યા અને ત્યાં બલદેવના મંદિરમાં પ્રતિમા ધરીને રહ્યા. ત્યાં પણ ગોશાળો બાળકને બિવરાવવા મુખના વિકાર કરવા લાગે તે જોઈ ભયભીત બની નાસભાગ કરતા બાળકના પિતાઓ વગેરે આવ્યા. તેઓએ મુખના ચાળા કરતા શાળાને ગાંડો ભિક્ષુક સમજી ન મારવાનો નિર્ણય કર્યો પણ શિષ્યને નિષેધ ન કરતા ગુરુને મારવા તૈયાર થયા. તેવામાં બળદેવની મૂર્તિએજ હળ ઉપાડી તેઓને અટકાવ્યા. તે જોઈ આશ્ચર્યચકિત થયેલા તેઓએ પ્રભુને અલીકિક મહાત્મા જાણી, પિતાના અપરાધની માફી માગી. પછી પ્રભુને ચરણે પડી તેઓ સ્વસ્થાને ગયા. ચોરાકમાં ગોશાળાએ ખાધેલે માર
આવર્તથી વિહાર કરી પ્રભુ ચોરાક ગામે આવ્યા અને કઈ એકાન્તસ્થળે પ્રતિમા ધરીને રહ્યા. ગશાળે પ્રભુને કહ્યું કે, “સ્વામી, ગોચરી જવું છે ?” પ્રભુએ કહ્યું, “આજે અમારે ઉપવાસ છે.”

Page #84

૫૫
પછી ક્ષુધાતુર થયેલે ગોશાળો એકલે ઉત્સુક્ષણે ભિક્ષા માટે ગામમાં ગયે. ત્યાં એક માંડવામાં ઉત્તમ ભેજન રંધાતું દેખી, ભજન તૈયાર થવાને કેટલી વાર છે તે તપાસવા ગોશાળે છાને માને નીચે વળી વારંવાર જેવા લાગે. તે ગામમાં ચારને ઘણે ત્રાસ હતું. તેથી છુપાઈને વારંવાર જોતાં ગોશાલાને ચેર જાણી લોકોએ પકડીને માર્યો. તેથી ક્રોધાવેશમાં આવેલા ગોશાળાએ શાપ દઈ મંડપ બાળી મૂક. કલંબુકામાં પ્રભુની ધરપકડ અને છૂટકારે
ચેરાકી પ્રભુ કલંબુકા નામના સન્નિવેશમાં પધાર્યા. ત્યાં મેઘ અને કાલહસ્તી નામના બે ભાઈ પર્વતના રક્ષક તરીકે અધિકાર ભેગવતા. કાલહસ્તીએ મૌનધારી પ્રભુ અને ગોશાળાને ચેર જાણી પકડયા, અને પિતાના ભાઈ મેઘને સોંપ્યા. મેઘ પહેલાં સિદ્ધાર્થ રાજાનો નોકર હતા. તેણે પ્રભુને ઓળખ્યા, અને પિતાના ભાઈએ કરેલે અપરાધ ખમાવી પ્રભુને તથા ગોશાલાને છોડી મૂક્યા. લાટદેશમાં પ્રભુએ સહન કરેલા ઉપસર્ગો
કલ બુક સન્નિવેષથી વિહાર કરી વીર પ્રભુ કિલષ્ટ કર્મોની નિર્જરા કરવા માટે લાટદેશમાં ગયા. તે દેશના લેકે ક્રુર હતા. તેથી પ્રભુએ ત્યાં ધેર ઉપસર્ગો સહન કરી ઘણું કર્મ ખપાવ્યાં. તે દેશમાં વિચરતા પ્રભુ અનુક્રમે પૂર્ણકલશ નામના અનાર્ય ગામ તરફ જતા હતા. રસ્તામાં બે ચાર મળ્યા તેઓ પ્રભુને દેખી, અપશુકન થયા જાણી, તરવાર ઉગામી પ્રભુને મારવા દોડયા. તે વખતે ઈન્દ્ર અવધિજ્ઞાનને ઉપગ મૂકી, પ્રભુને હણવા ડેલા ચોરેને જાણી, વજ વડે મારી નાખ્યા. વીરનું પાંચમું ચોમાસુ
ત્યાંથી વિહાર કરી પ્રભુ ભદ્રિકાપુરી પધાર્યા. ત્યાં પાંચમું ચોમાસુ રહ્યા અને માસી તપ કર્યો. તપનું પારણું નગરની બહાર . કર્યું.

Page #85

૫૬ નાદિષેણસૂરિનું વૃત્તાન્ત
ભદ્રિકાપુરીથી પ્રભુ તંબાલ નામે ગામે ગયા. ત્યાં પાર્શ્વનાથ પ્રભુના સંતાનીય નંદિષેણ નામના બહુશ્રત વૃદ્ધ આચાર્ય ઘણું શિના પરિવાર સહિત આવ્યા હતા. શાળાએ જેમ મુનિચંદ
સૂરિના શિષ્યોનો તિરસ્કાર કર્યો હતે તેમ આ નંદિષેણસૂરિના શિષ્યોને પણ તિરસ્કાર કર્યો. રાત્રિના નદિષેણસૂરિ ઉપાશ્રયની બહાર કાઉસગ કરીને સ્થિર રહ્યા. તે વખતે ચોકી કરવાને નીકળેલા તે ગામના કેટવાળના પુત્ર, ચેર સમજી, તે આચાર્યને ભાલાથી હણ્યા છતાં સૂરિશ્રી શુભધ્યાનથી ચલિત થયા નહિ. તે વેદનાને સહન કરતાં તેજ વખતે અવધિજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું, અને કાળધર્મ પામી દેવલેક ગયા. કૂપિકમાં પ્રભુની ધરપકડ અને છૂટકારે
તંબાલથી વિહાર કરી પ્રભુ કૂપિક નામના સનિષમાં ગયા. મૌન ધરીને રહેલા પ્રભુને ત્યાંના અધિકારીએ, ગુપ્ત જાસુસ જાણી ગોશાળા સાથે પકડયા. તે ગામમાં વિજયા અને પ્રગલ્લા નામની બે સંન્યાસિની રહેતી હતી. તેઓ અને પ્રથમ પાર્શ્વનાથ પ્રભુની સંતાનીય સાધ્વીઓ હતી, પણ સંયમ ન પાળી શકવાથી પાછળથી સંન્યાસિની થઈ હતી. વિજયા અને પ્રગભાએ પ્રભુને ઓળખી અધિકારીઓને કહ્યું કે-“ અરે મૂર્ખા! આ સિદ્ધાર્થ રાજાના પુત્ર જગત ઉદ્ધારક ચરમ તીર્થંકર શ્રી મહાવીર પ્રભુ છે; ઈન્દ્રને પણ પૂજ્ય આ મહાત્માને પકડવાથી તમને કેવા અનર્થ ભોગવવા પડશે એ શું તમે નથી જાણતા ? માટે તમે હવે તેમને જલદી છોડી મૂકે.” આવાં વચન સાંભળી ભયભીત બનેલા તેઓએ ગોશાલા સહિત પ્રભુને તુરત છોડી મૂક્યા અને પિતાના અપરાધની માફી માગી સ્વસ્થાને ગયા.
ફપિથી વિહાર કરી પ્રભુ વૈશાલી (વિશાળી પુરી) તરફ ચાલ્યા. ચાલતા ચાલતા બે રસ્તા આવ્યા, ત્યારે શાળા બે,

Page #86

પs
“હે નાથ ! હું તમારી સાથે નહિં આવું, કારણ કે મને કેઈ મારે છે ત્યારે તમે તટસ્થ રહી જોયા કરે છે; વળી તમને ઉપસર્ગો થાય છે, ત્યારે તેની સાથે મને પણ ઉપસર્ગો થાય છે, કેમકે અગ્નિ સુકાની સાથે લીલાને પણ બાળે છે. વળી લે કે પ્રથમ મને મારે છે અને પછી તમને મારે છે. સારા ભોજનની ઈચ્છા થાય છતાં કઈ દિવસ ભોજન મળે છે. અને કોઈ દિવસ ભૂખ્યા રહેવું પડે છે. વળી પાષાણમાં અને રત્નમાં, અગ્નિમાં અને જળમાં, તડકામાં અને છાયડાંમાં, અરણ્યમાં અને નગરમાં, હણવા આવનાર અને સેવામાં નિર્વિશેષ સમદષ્ટિ રાખનારા એવા તમારી સેવા મૂઢબુદ્ધિવાળા પુત્રની જેમ કેણ કરે ! એક તાડવૃક્ષની સેવા કરે તેવી નિષ્ફળ તમારી સેવા મેં બ્રાંત થઈ આજ સુધી કરી. હવે હું તેવી સેવા કરીશ નહિ. ” ગશાળ પ્રભુથી છૂટા પડ પણ પસ્તાયો
એમ કહી ગોશાળો ત્યાંથી છૂટો પડી બીજે માર્ગે ચાલ્યો. અને પ્રભુ વૈશાલીને માર્ગે ચાલ્યા. ગોશાળાને માર્ગમાં પાંચ સે ચોર મળ્યા. તેઓએ, “મામો ” કહી વારાફરતી ગોશાળાના ખભા ઉપર બેસી તેને એ તે ફેરવ્યા કે શ્વાસ માત્ર બાકી રહ્યો ત્યારે છેડ. આથી ગોશાળ ખિન્ન થઈ વિચાર કરવા લાગ્યા કે.
આ કરતા તે સ્વામી સાથે જ રહેવું સારું છે. ” એમ વિચારી પ્રભુની શોધ કરવા લાગ્યા. વૈશાલીમાં પ્રભુને ઉપસર્ગ
પ્રભુ વિચરતા વિચરતા વૈશાલીનગર પહોંચ્યા. ત્યાં એક લુહારની શાલા ખાલી દેખી લેકેની આજ્ઞા લઈ તેમાં પ્રતિમા ધ્યાને રહ્યા. તે શાલાને સ્વામી લુહાર છ માસ રોગથી પીડાઈ સાજે થયું હતું. તેથી તેજ દિવસે લેતું ઘડવાના હથિયાર લઈ પિતાની શાળામાં આવ્યા. ત્યાં પ્રભુને જોઈ અપશુકન થયેલા જાણી

Page #87

૫૮
ઘણુ વડે પ્રભુને હણવા તૈયાર છે. તે વખતે અવધિજ્ઞાન વડે ઈ. જાણી, તુરત ત્યાં આવી તેજ ઘણુ વડે લુહારને મારી નાખ્યા. બિલિક યક્ષે કરેલી પ્રભુની પૂજા
વૈશાલીથી વિહાર કરી પ્રભુ ગ્રામક નામના ગામ પાસે આવ્યા. ત્યાં બિલેલક નામના ઉદ્યાનમાં આવેલા બિભેલિક યક્ષના મંદિરમાં પ્રભુ કાયોત્સર્ગ કરીને રહ્યા તે યક્ષને પૂર્વભવે સમકિત થયું હતું. તેથી તેણે અનુરાગ કરીને દિવ્ય પુષ્ય અને વિલેપનાદિથી પ્રભુની પૂજા કરી. કટપૂતનાએ પ્રભુને કરેલ ઉપસર્ગ
ત્યાંથી વિહાર કરી પ્રભુ શાલિશીર્ષ નામના ગામે પધાર્યા, અને ત્યાં ઉદ્યાનમાં મહા મહિનાની કડકડતી ટાઢમાં કાઉસ્સગ ધ્યાને રહ્યા. પ્રભુના ત્રિપૃષ્ઠ વાસુદેવના ભવમાં એક વિજયવતી નામે અણમાનીતી રાણી હતી. તે વિજયવતી મરીને ઘણા ભવ ભ્રમણ કરી કટપૂતના નામે વ્યંતરી થઈ હતી. તે વ્યંતરીયે પ્રભુને દેખી, પૂર્વ ભવનું વૈર સંભારી વરનો બદલો લેવા તાપસીનું રૂપ વિકુવ્યું, અને જટામાં હિમ જેવું ઠંડુ જલ ભરી, તે જલ પ્રભુના શરીર પર છાંટવા લાગી. તે જલ વડે પ્રભુને એવું તે શીત ઉપસર્ગ થયે કે જે પ્રભુને બદલે બીજો માણસ હેત તે તે ઠંડીથી ઠરી લેકાવધિ જ્ઞાનની પ્રભુને થયેલ પ્રાપ્તિ
જાત અને તેના પ્રાણ જતા રહેત. આવી આખી રાત્રિ ઉપસર્ગ કરવા છતાં પ્રભુને નિશ્ચલ દેખી તે વ્યંતરી શાન્ત થઈ, અને વર છેડી પ્રભુની સ્તુતિ કરવા લાગી. ઉપસર્ગ સમભાવે સહન કરતા, અને છઠ્ઠના તપ વડે વિશુદ્ધ થતા પ્રભુને તે વખતે લેકાવધિ અવધિજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું. પ્રભુનું છ મામું
શાલિગામથી વિહાર કરી પ્રભુ ભદ્રિકાપુરી આવ્યા. ત્યાં માસી તપ વડે તથા વિવિધ પ્રકારના અભિગ્રહે વડે આત્માને

Page #88

૫૯ ભાવતા છવું ચોમાસું રહ્યા. ત્યાં ગોશાળ પ્રભુને શેાધતે શેાધતે. ફરીફરીને પાછા છ મહિને આવીને મને પ્રભુએ ચોમાસી તપનું પારણું નગરીની બહાર કરી મગધ દેશમાં ઉપસર્ગ રહિતપણે વિચરવા. લાગ્યા. શ્રી મહાવીરસ્વામીનો બીજા છ વર્ષને
છદમસ્થ વિહાર સાતમું ચોમાસુ | મગધ દેશમાં આઠ માસ ઉપસર્ગ રહિત વિચરી મહાવીરસ્વામી આલંભિકા નગરીએ ચાતુર્માસ કરવા પધાર્યા. ત્યાં એમસી તપ. વડે સાતમું ચેમાસુ પૂર્ણ કરી તે નગરીની બહાર પારણું કર્યું
આસંબિકાનું ચાતુર્માસ પૂર્ણ કરી પરમાત્મા કંડક નામે ગામે આવ્યા ત્યાં વાસુદેવના મંદિર પાસે એકાન્ત સ્થળમાં કાઉસ્સગ ધ્યાને સ્થિર થયા. ગોશાલક પરમાત્માની સાથે જ હતો. દુર્વતનને લીધે શાળાએ ખાધેલે માર
વાસુદેવના મંદિરમાં પણ અટકચાળી શાલક શાન્ત રહી. શકયો નહિ. જ્યારે પ્રભુ શાન્ત ચિત્તે કર્મનિર્જરા માટે ધ્યાનસ્થ અવસ્થામાં લીન હતા ત્યારે આ મહાશય મંદિરમાં વાસુદેવની પ્રતિમાને ટેકે દઈ બેઠે.
પૂજાને સમય થતાં પૂજારી હાથમાં પૂજાની સામગ્રી લઈ મંદિરે આવ્યા ત્યારે તેણે વિચિત્ર દશ્ય જોયું. તેણે આ હકીકત. ગામ લોકોને જણાવી. લોકોએ ગોશાળાને દુર્વતન માટે સારી રીતે માર માર્યો.
કંડકથી વિહાર કરી પ્રભુ મર્દન સન્નિવેશ પધાર્યા. ત્યાં પણ ગશાળાએ પિતાના અટકચાળીયા સ્વભાવ પ્રમાણે બળદેવના મંદિરમાં દુવંતન કરવાથી માર ખાધો. લોહાર્ગમાં પ્રભુની ધરપકડ
અસહ્ય ઉપસર્ગોની પરંપરા સહન કરતાં શાંતમૂર્તિ પ્રભુ મહા

Page #89

૬૦ વીર લેતાર્ગલ નગરે પધાર્યા. ત્યાં જીતશત્રુ રાજા રાજ્ય કરતે હતે. જિતશત્રુ રાજા પર શત્રુ રાજવીઓની વક્ર દષ્ટિ હોવાથી તે સતત ચિંતાશીલ રહે. કઈ પણ વ્યક્તિ પિતાનો પરિચય આપ્યા સિવાય નગરમાં પ્રવેશ કરી શકે નહીં એ કડક બંદોબસ્ત તેણે રાખે હતા.
પ્રભુ મહાવીર અને ગોશાલક રાજધાની નજીક સીમા પ્રદેશમાં પધારતાં ચરપુરૂષએ તેમનો પરિચય માગ્યો. મૌનધારી પ્રભુએ તેને કંઈ પણ જવાબ ન દીધો. તે જ પ્રમાણે ગોશાલકે પણ પ્રભુનું અનુકરણ કર્યું, અને તે પણ મૌન જ રહ્યો. આથી પહેરેગીરે તેમને શત્રુના જાસુસ માની, ગિરફતાર કરી રાજદરબારમાં લઈ ગયા. “ઉત્પલ નિમિત્તિયાએ કરાવેલ છૂટકારો
પ્રભુ અને ગોશાળાને રાજસભામાં લાવવામાં આવ્યા તે સમયે આર્થિક ગ્રામવાસી નૈમિત્તિક ઉત્પલ ત્યાં હાજર હતે. ભગવાનને જતાં જ તે રાજસભામાં ઊભે થયો અને બોલ્યા, “આ મહાન વ્યક્તિ કોઈ ગુપ્તચર નથી. તેઓ રાજા સિદ્ધાર્થના પુત્ર ધર્મચક્રવતી શ્રી મહાવીર તીર્થકર છે.” ઉત્પલ મારફત પરમાત્માનો પરિચય મળતાં જિતશત્રુએ ભગવાન અને ગોશાકને સત્કારપૂર્વક મુક્ત કરી એમની પાસે થયેલ અપરાધની ક્ષમા માગી. ઈશાનેન્દ્ર અને વિષ્ણુર શેઠે પ્રભુને કરેલ વંદન
લેતાર્ગલથી વિહાર કરી પ્રભુ પુરિમતાવ નામના નગરે ગયા. ત્યાં ઉદ્યાનમાં શ્રી મલ્લિનાથ પ્રભુનું મંદિર હતું. તે ઉદ્યાન અને નગરની વચ્ચેના કોઈ પ્રદેશમાં પ્રભુ પ્રતિમા ધ્યાને રહ્યા. આ અરસામાં તે નગરનો વગુર નામનો શ્રાવક શ્રીમલિનાથ પ્રભુની પ્રતિમાની પૂજા કરવા માટે નગરમાંથી ઉધાન તરફ જતું હતું. તે વખતે ઈશાનેકે પ્રભુને વંદન કરવા આવેલા. તેણે વગુર શેઠને પૂજા કરવા -જતે જોઈ કહ્યું, “હે વગુર! આ પ્રત્યક્ષ જીનેશ્વરનું ઉલ્લંધન કરી જીનેવરના બિંબને પૂજવા માટે આગળ કેમ જાય છે? આ

Page #90

છેલ્લા તીર્થકર મહાવીર પ્રભુ છે, તેઓ છમસ્થપણે વિચરે છે અને અહીં પ્રતિમા ધ્યાને રહ્યા છે.” તે સાંભળી વગુરૂ શેઠ પ્રભુ પાસે આવ્યો, અને ભક્તિથી પ્રભુને વંદન કર્યું. ગશાળાને મળેલો મેથીપાક
પુરિમતાલથી વિહાર કરી પ્રભુ ઉન્નાગ નામના સન્નિવેશ તરફ જતા હતા. ત્યાં રસ્તામાં નવપરિણિત યુગલે જઈશાલાએ કહ્યું, અરે વિધિરાજ કુશળ છે કે, જ્યાં દર પણ વસતું હોય તેને ધ્યાનમાં રાખે છે અને જેને જે ગ્ય હોય તેને તે બીજું મેળવી આપે છે. અહે! જુએ તે ખરા ! આ બંનેના દાંત અને પેટ કેવા મોટા છે. વાંસામાં તે ખુંધ નીકળી છે. વિધાતાએ સરખે સરખી જોડી ઠીક મેળવી દીધી છે. આ પ્રમાણે વારંવાર મશ્કરી કરતા ગશાલાને પકડી તે વહુવર સાથેના માણસોએ ખૂબ માર્યો, અને મજબૂત બંધનથી બાંધીને વાંસના જાળામાં ફેંકી દીધે. પરંતુ પાછળથી તેને પ્રભુનો છત્રધર સમજી તેઓએ બંધન છેડી ગોશાલને મુક્ત કર્યો. આઠમું ચોમાસું
પછી પ્રભુ ગે શાળા સાથે ગભૂમિમાં આવ્યા. ત્યાંથી રાજગૃહ. નગરમાં પધારી પ્રભુએ આઠમું ચાતુર્માસ ચેમાસી તપ વડે પ્રણ કર્યું અને તપનું પારણું નગરની બહાર કર્યું કે પ્રભુએ વિચાર્યું કે-“મારે હજી ઘણું કર્મ ખપાવવાના બાકી છે. તેથી ચીકણું કર્મને ક્ષય કરવા માટે ઉપસર્ગ થાય તેવી ભૂમિમાં વિચારવાની જરૂર છે, અને ઘણું ઉપસર્ગ વજભૂમિમાં થશે.” એમ વિચારી પ્રભુ ત્યાંથી વિહાર કરી વજભૂમિમાં ગયા. તે ભૂમિમાં કૂર પ્લેએ પ્રભુને પણ ઉપસર્ગો કર્યા, પરંતુ આ ઉપસર્ગોમાંથી કર્મને વંસ થાય છે. ” એમ વિચારતા પ્રભુ તે સ્વેચ્છને બંધુથી પણ અધિક માનતા. પ્રભુએ. તેજ ભૂમિમાં નવમું ચાતુર્માસ ચમાસી તપ વડે પૂરું કર્યું, તે ઉપરાંત બીજા બે મહિના ત્યાંજ વિચર્યા ત્યાં ચોમાસામાં નિયત સ્થાન ન મળતાં પ્રભુએ નવમું મારું અનિયત કર્યું.

Page #91

નવમું ચોમાસુ, વીર વાણી જૂઠી પાડવા ગશાળાનો નિષ્ફળ પ્રયાસ
વજાભૂમિથી વિહાર કરી પ્રભુ સિદ્ધાર્થ પુર આવ્યા. ત્યાંથી કૂર્મમાર્ગ તરફ જતાં રસ્તામાં ગોશાળાએ તલને છેડ જોઈ પૂછયું, “હે પ્રભુ ! આ છોડ ફળશે કે નહિં ?” પ્રભુએ કહ્યું કે
ફળશે, આ છેડને સાત કુલ લાગ્યા છે, તે સાતે કુલના જીવ મરીને આજ છેડવાની શીંગમાં સાત તલ થશે. ” આ પ્રમાણે પ્રભુએ કહેલું વચન જૂઠું પાડવા ગોશાળાએ તે છોડને મૂળમાંથી ઉખેડી ફેંકી દીધો. પણ દૈવયોગે વૃષ્ટિ થવાથી ભીની થયેલી ભૂમિમાં પડેલા તે છોડનું મૂળિયું કેઈ ગાયની ખરીથી દબાઈ જમીનમાં પેસી ગયું, અને ધીરે ધીરે તે છેડે હતું એ થઈ ગયે. તાપસે મૂકેલી તેઓલેશ્યાચા ગાશાલાને પ્રભુએ બચાવ્યો
પછી પ્રભુ ત્યાંથી કૂર્મગામ પહોંચ્યા. તે ગામની બહાર વૈશ્યાયન નામને તાપસ મધ્યાન્હ સમયે બંને હાથ ઊંચા કરી. સૂર્ય સામે દૃષ્ટિ રાખી, જટા છૂટી મૂકી, સૂર્ય આતાપના લઈ રહ્યો હતે; અને સૂર્યના સખ્ત તાપને લીધે તેની જટામાંથી ખરી પડતી જુઓને વીણી વીણીને તે તાપસ પાછે પિતાની જટામાં નાખતે આવું દુસહ અનુષ્ઠાન કરી રહેલા તે તાપસની જટામાં ઘણી જ (મૂકાઓ) દેખી તે તાપસને “યુકા શય્યાતર’ એ પ્રમાણે કહી શાળ તેની વારંવાર મશ્કરી કરવા લાગ્યું. તેથી તાપસે ક્રોધાયમાન થઈ ગશાળા પર તેજલેશ્યા મૂકી, તાપસે મૂકેલી તેજલેશ્યાથી ગોશાળે ભસ્મીભૂત થઈ જાત, પણ કરુણું સાગર પ્રભુએ તુરત શીધ્ર શીતલેશ્યા મૂકી. તેથી જલ વડે અગ્નિની જેમ તે તેલેશ્યા શાંત ગઈ. પ્રભુની અલૌકિક શક્તિ જોઈ વૈશ્યાયન વિસ્મય પામે, અને થમ્ર તાથી બોલ્યા કે-“હે ભગવન્ મેં આપને આવો પ્રભાવ જાગે ન હતું, માટે મારા વિપરીત આચરણની ક્ષમા કરે.” આ પ્રમાણે તે તાપસ ગયા પછી દેશાલે પ્રભુને પૂછયું કે-“હે ભગવન આ તેલેશ્યા લબ્ધિ શી રીતે પ્રાપ્ત થાય?” સપને દુધ પાવા પડે

Page #92

૬૩
ગેાશાલાને તેજોલશ્યાને વિધિ શીખવાડવાથી ભવિષ્યમાં અનનુ કારણ થશે એમ જાણવા છતાં પ્રભુએ ગે શાલાને વિધિ શીખવાડચા.
ભગવાને કુમારગામથી સિદ્ધાર્થ પુર તરફ વિહાર કર્યાં. જ્યારે તેઓ પૂર્વે કહેલ તલવાળી જગાએ પહાચ્યા. ત્યારે ગેાશાળા ઓલ્યા : “ ભગવાન ! આપે ભવિષ્યવાણી ભાખી હતી કે આ તલના છેડ ફળશે પણ તે ફળ્યો નથી. ’’
નજીકના જ ભાગમાં ઉત્પન્ન થયેલ તે તલના છેડને બતાવી ભગવાને કહ્યુ : આ તેજ તલને છેાડ છે કે જેને તે ફૈકી દ્વીધા હતા. ’
ટ
ગેાશાળાને ભગવંતના કથન પર વિશ્વાસ ન આવ્યો. તેણે છેડ પાસે જઈ કળિ તાડી જોઈ તે તેમાંથી સાત તલ નીકળ્યા. નિયતવાદના સિદ્ધાંતાથી આકૃષ્ટ થયેલ ગાશાળા હવે તેને પાકે સમક બન્યા. તેને ખાતરી થઈ કે ગમે તેટલા ઉપાય કરીએ, છતાં જે ખનવાનુ છે તેજ બને છે. તે પોતાને સમર્થ વ્યક્તિ માનવા લાગ્યા. તેણે વિચાર્યું કે તેોલેશ્યાની પ્રાપ્તિ કરી હું... ભગવાનથી જુદે વિચરીશ અને પૃથ્વી પર પૂજાઈશ.
ગાશાલકે (૧) તેજલેશ્યા લબ્ધિ અને (૨) અષ્ટાંગનિમિત્તનું જ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યુ.
સિદ્ધા પૂરની સીમમાંથી ગેાશાળા તેોલેશ્યા સાધવા માટે પ્રભુથી છૂટા પડચા અને શ્રાવસ્તી નગરીમાં ગયો. ત્યાં તેણે એક કુંભારની શાળામાં રહી પ્રભુએ કહેલ વિધિથી છ માસ પર્યંન્ત તપ કરી તેજોલેશ્યા સિદ્ધ કરી. એક વખતે શ્રી પાર્શ્વનાથ પ્રભુના છ સાધુએ ગેાશાલાને મળ્યા. તેમની પાસેથી ગેાશાલો અષ્ટાંગ નિમિત્તશાસ્ત્ર શિખ્યો. આવી રીતે તેોલેશ્યા લબ્ધિ અને અષ્ટાંગ નિમિત્તનું જ્ઞાન મળવાથી ગવ ધરતા ગેાશાળા હું સર્વજ્ઞ છે.
*
એ પ્રમાણે પેાતાની પ્રસિદ્ધિ કરવા લાગ્યો.

Page #93

૬૪
શખ રાજા તથા આનંદ શ્રાવક્રે પ્રભુને કરેલું ભક્તિપૂર્વક વંદન સિદ્ધાથ પૂરથી વિહાર કરી પ્રભુ વૈશાલી નગરી પધાર્યાં. ત્યાં. સિદ્ધાર્થ રાજાના મિત્ર શંખ નામના ગણરાજે પ્રભુને ભક્તિપૂર્વક વંદન કર્યું. ત્યાંથી વિહાર કરી પ્રભુ વાણિજ નામના ગામે આવી બહારના કાઈ પ્રદેશમાં પ્રતિમા ધરીને રહ્યા. તે ગામમાં માનન્દ નામના શ્રાવક રહેતા હતા તે હંમેશાં છઠે તપ કરતા અને સૂર્યની આતાપના લેતા હતા. શ્રાવકની ઉત્કૃષ્ટ ક્રિયા કરતા તપસ્વી આનન્દને અવધિજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું હતું. તે પ્રભુ પાસે આવી વન કરી ખેલ્યો કે હે પ્રભુ આપને ધન્ય છે કેઆવા ઘેર ઉપસર્ગો થવા છતાં આપે સમભાવે સહન કર્યાં. હવે આપને થાડાજ વખતમાં કેવળ જ્ઞાન ઉત્પન્ન થશે. ' ઇત્યાદિ પ્રભુની સ્તુતિ કરી આનંદ પેાતાને ઘેર ગયો.
દશમું ચામાસુ
વાણિજ ગામથી વિહાર કરી પ્રભુ શ્રાવસ્તી નગરીએ પધાર્યા. ત્યાં દશમું ચામાસુ વિવિધ તપ વડે પૂર્ણ કર્યુ. શક્રેન્દ્રે કરેલી પ્રભુની પ્રશ’સા
ત્યાં
ચાતુર્માસ પુરું થતાં પ્રભુ નગરીની બહાર પારણું કરી વિચરતા વિચરતા મ્લેચ્છ લેાકેાથી ભરપૂર દૃઢભૂમિમાં ગયા. પેઢાલ નામના ગામની ખહાર પાલાસ નામના ચૈત્યમાં પ્રભુએ અઠ્ઠમ તપ કરી પ્રવેશ કર્યાં. અને એક રાત્રિની પ્રતિમા ધરી રહ્યા. હવે આ વખતે શક્રેન્દ્રે અવધિજ્ઞાનથી પ્રભુને ધ્યાનમગ્ન રહેલા બેઈ તુરત સિંહાસન પરથી ઉતરી જઈ પ્રભુને વંદન કર્યુ. પછી ઈન્દ્ર ધૈય ગુણની પ્રશંસા કરતાં પેાતાની સુધર્મસભામાં બેઠેલા દેવા સમક્ષ કહ્યું- સૌધર્મવાસી સ` દેવતા શ્રીવીર પ્રભુનો અદ્ભૂત મહિમા સાંભળેા. પંચ સમિતિને ધારણ કરનાર, ત્રણ ગુપ્તિએથી પવિત્ર, ક્રોધ, માન, માયા અને લાભથી પરાભવ નહિ પામેલ, આશ્રવરહિત અને દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાલ કે ભાવમાં કોઈ પ્રકારે પણ બુદ્ધિના પ્રતિખંધ નહિ કરનાર, એ પ્રભુ એક રૂક્ષ પુગ્ધળ પર દૃષ્ટિને સ્થિર

Page #94

કરીને અત્યારે મહાધ્યાનમાં સ્થિત થયેલા છે. તેમને એ ધ્યાનમાંથી ચલાયમાન કરવાને દેવતાઓ, અસુરે, યક્ષે, રાક્ષસ, ઉરગ, મનુષ્યો કે ઐક્ય પણ શક્તિવાન નથી. ” સંગમ દેવની આશંકા; પ્રભુને ચલાયમાન કરવા સંગમે કરેલી પ્રનિજ્ઞા
આવાં ઈન્દ્રના વચન સાંભળી તે સભામાં બેઠેલો ઈન્દ્રને સંગમ નામને દેવ, પ્રભુની પ્રશંસા ન સહન કરી શકવાથી, ભ્રકુટી ચડાવી, અધર કંપાવતે બેલ્યો કે- હે દેવેન્દ્ર! આવા ભેળ પણના વિચારે દેવસભામાં બેલી, એક સાધુને દેવે કરતાં પણ મટી શક્તિવાળો જણાવી, દેવેની અવગણના કરવી આપને ન શોભે. હે સુરેન્દ્ર! અતુલ પરાક્રમી દેવે આગળ વળી એ મનુષ્યમાત્ર સાધુ કોણ છે? હું તેજ હમણાં ત્યાં જઈ, ક્ષણવારમાં તે સાધુને ચલાયમાન કરી નાખું છું.” સંગમ દેવની આશંકા
તે વખતે ઈન્દ્ર વિચાર્યું, “જે હું અત્યારે આ સંગમને હુકમ કરી જતા અટકાવીશ તો એ દુબુદ્ધિ જાણશે કે, તીર્થકર પારકાની સહાયથી જ તપ કરે છે; વળી આ ઉલટો ભાસ ઘણા દેના મનમાં ઠસી જશે, માટે અત્યારે આ દુષ્ટને જતે અટકાવ ઠીક નથી. ” એમ વિચારી સમયને માન આપી ઈન્દ્ર મૌન રહ્યા.
હવે પ્રભુને ચલાયમાન કરવા ઈન્દ્ર સમક્ષ પ્રતિજ્ઞા કરી ક્રોધથી ધમધમી રહેલો તે સંગમદેવ તરત સભામાંથી ઊઠી પ્રભુ પાસે આવ્યું અને એક રાત્રિમાં જ ભયંકર વીશ ઉપસર્ગો કર્યા. સંગમદેવે વિરપ્રભુને કરેલા વીશ ઘોર ઉપસર્ગો
(૧) ધૂળની વૃષ્ટિ. પ્રભુની ઉપર મહા દુઃખદાયક ધૂળની વૃષ્ટિ કરી. જેમ ચંદ્રને આવરી લે તેમ પ્રભુને સર્વાગે ઢાંકી દીધા. આથી પ્રભુને શ્વાસોશ્વાસ લેવો પણ મુશ્કેલ થઈ પડયો; છતાં પ્રભુ તિલમાત્ર પણ ધ્યાનથી ચલિત ન થયા.

Page #95

૬૬
(૨) તે પછી વમુખી કીડીઓ ઉત્પન્ન કરી. આ કીડીઓ પ્રભુના અંગમાં એક ખાજુથી પેસી બીજી બાજુએ નીકળી, તીક્ષ્ણ મુખાગ્રથી પ્રભુના શરીરને વીધી ચારણી જેવું મનાવવા લાગી, છતાં અચલ ધ્યાની પ્રભુ પર તેની કાઈ પણ અસર થઈ નહિ.
(૩) ત્રીજા ઉપસર્ગીમાં પ્રચંડ ડાંસા વિધુર્વ્યા. આ ડાંસોએ પ્રભુને ડંસી, પ્રભુના શરીરને વીધી, ચારણી જેવું બનાવવા લાગ્યા. છતાં અચલ ધ્યાની પ્રભુ પર તેની કાંઈ પણ અસર થઈ નહિ.
(૪) પ્રચંડ ચાંચવાળી ધીમેલે વિકુવી, પ્રભુના શરીરે આ ધીમેલે એવી રીતે ચાંટી ગઈ કે આખું શરીર ધીમેલમય દેખાવા લાગ્યું. પણ આ મહાચેાગી ચલાયમાન થયા નહિ.
(૫) ખાદ દુરાત્માએ વીંછીએ વિકુર્યાં. પ્રલયકાળના અગ્નિના તણખા જેવા અને તપાવેલા ભાલા જેવા આ વીંછીએ. પેાતાના ભયકર પુચ્છના કાંટાઓથી ભગવંતના શરીરને ડંખ દેવા લાગ્યા; છતાં પ્રભુ યત્કિંચિત પણ વ્યાકુળ થયા નહિ
(૬) અતિ તીક્ષ્ણ દાંતવાળા નકુળા વિકુર્યાં. ઉગ્ર દાઢે થી તેએ ડંખવા લાગ્યા, છતાં ધ્યાનસ્થ દેવાય તેથી પણ ચલાયમાન થયા નહિ.
(૭) પછી યમરાજના ભુજદંડ જેવા ભયંકર માટી ફેણોવાળા સર્પાને તેણે મહાકાપથી ઉત્પન્ન કર્યો. તે વિષધારી સોં પ્રભુને પગથી તે માથા સુધી વીંટળાઈ પેાતાની ફણાએ ફાટી જાય તેવા પ્રહારથી પેાતાની ત્રિષારી દાઢાર્થો પ્રભુને ડંસવા લાગ્યા પેાતાનું સંવÖવિષ પ્રભુના શરીરમાં ઠાલવ્યું; છતાં છેવટે સોના પ્રયત્ન ફ્રાગટ ગયા.
(૮) વજ્ર જેવા દાંતવળા જંગલી ઉંદરો ઉત્પન્ન કર્યો. તેએ નખથી, દાંતાથી, મુખથી અને કરથી પ્રભુના અંગને કરડવા લાગ્યા, છતાં તેમનું પણ કંઈ વળ્યું નહિ.
(૯) પર્વત જેવા મોટા ગજેન્દ્ર ઉત્પન્ન કર્યા. તેએ પ્રભુના શરીર પ્રત્યે ઢાડીને અને દુર્વાર સુ ઢથી પકડીને, પ્રભુના શરીરને

Page #96

આકાશમાં ઊછાળવા લાગ્યા. પછી આ દુરાશયી હાથી પિતાના બે બાહય દંતુશળ ઊંચા કરી પ્રભુને ઝીલવા લાગ્યા. પછી ધ્યાનસ્થ પ્રભુના શરીરે દંત પ્રહારો કરવા લાગ્યા, છતાં આ હસ્તી ઉપદ્રવથી છે પણ પ્રભુ ચલાયમાન થયા નહિ.
(૧૦) પછી સંગમે હાથણી વિકુવ. પિતાના મસ્તક અને તીક્ષણ દાંતથી હાથણએ પ્રભુના શરીરે ઘણું પ્રહાર કર્યા. પ્રભુના શરીર સાથે પિતાનું શરીર ઘસવા છતાં તે પ્રભુને ડગાવી શકી નહિ.
(૧૧) બાદ મગરની જેવા ઉગ્રદાંતવાળે પિશાચ વિક. આ ભયંકર રૂપધારી પિશાચ હાથમાં છરી લઈ પ્રભુને ઉપદ્રવ કરવા દેડ્યો, પણ તેમાં તે ફાવે નહિ અને પ્રભુ નિશ્ચળ રહ્યા.
(૧૨) પછી નિર્દય દેવે સિંહનું રૂપ વિકુવ્યું. સિંહે ત્રિશૂળ જેવા નખગ્રોથી પ્રભુને અવ્યગ્રપણે ઉપદ્રવ કરવામાં કચાશ રાખી નહિ, છતાં દાવાનળમાં દગ્ધ થયેલા વૃક્ષની જેમ સંગમ દેવ નિસ્તેજ બની ગયે. . (૧૩) પછી તેણે ત્રિશલાદેવી અને સિદ્ધાર્થ રાજાનું રૂપ ધારણ કર્ય" તેમના મુખે પ્રભુ સમક્ષ હૃદય પીગળાવનારી વૃદ્ધાવસ્થાની દુઃખદ સ્થિતિનું વર્ણન કરાવરાવ્યું પણ તેમના કરૂણાજનક વિલાપની પ્રભુ ઉપર અસર થઈ નહિ અને ભગવન્ત ધ્યાનથી ડગ્યા નહિ. '
(૧૪) બાદ વિશાળ જનસમુહવાળી એક છાવણી વિકુવ. રસોઈ - આને ભાત રાંધવા માટે ચુલો ગઠવવાની આજ્ઞા આપવામાં આવી, પણ બે પાષાણે મળ્યા નહિ એટલે રસઈઆએ પ્રભુના બે ચરણોને ચુલા રૂપ બનાવી તેના પર ભાતનું ભેજન મૂકયું અને બે પગ વચ્ચે અગ્નિ પ્રગટાવે. પ્રભુ જવાળાથી તપ્ત થયા પણ અગ્નિમાં મૂકેલ સુવર્ણ જેમ શુદ્ધ બને તેમ પ્રભુ વધુ દઢ પણે ધ્યાનમાં લીન થયા.
૧૫) પછી સંગમે એક ચાંડાલ વિદુર્યો. તેણે આવીને પ્રભુના કંઠમાં, બે ભુજામાં તથા જઘા ઉપર પક્ષીઓના પાંજરામાં લટકાવ્યા. પક્ષીઓએ ચાંચ અને નખ પ્રહારોથી પ્રભુના શરીરને

Page #97

ચારણીની જેમ સેંકડે છિદ્રોવાળું બનાવ્યું પણ ચાંડાલ પ્રભુને. ધ્યાનથી ડગાવી શક્યો નહિ.
(૧૬) પંદર વાર નિષ્ફળતા મળવાથી કેવી બનેલ સંગમદેવે મહાઉત્પાતિક પ્રચંડ વંટેળી ઉત્પન્ન કર્યો. મોટા મોટા વૃક્ષોને ઉખેડતે આ વંટેળીઓ પ્રભુને ઉપાડી ઉપાડી નીચે ફેંકી દેતેં અને જેશથી પછાડતો. છતાં જ્ઞાની દેવાર્ય આ ક્ષુદ્ર પરિસહને સહન કરવામાં વીરતા માની તેમાં પણ નિશ્ચલ રહ્યા
(૧૭) પ્રચંડ ઉદ્દબ્રામક પવન ઉત્પન્ન કર્યો. મહાન વટેળીયા જેવા આ વાયુએ ચારે દિશામાંથી પોતાના સુસવાટાથી પ્રભુને હેરાન કરી મૂક્યા છતાં તપસ્વી પ્રભુ તેનાથી લેશ પણ ચલાયમાન થયા
નહિ.
(૧૮) એક કાળચક્ર ઉત્પન્ન કર્યું. હજાર લોહભારથી ઘડાયેલ આ કાળચક સંગમે ઉપાડયું અને આકાશમાં ઊંચે ઉછાળી તેણે જેશથી પ્રભુ પર નાખ્યું તેના પ્રહારથી પ્રભુ જાનુ સુધી પૃથ્વીમાં નીચે ઉતરી ગયા. આવા ભયંકર ઉપસર્ગ કરનાર સંગમ પર ક્રોધન કરતાં ઉલટા અમિદષ્ટિથી તેના તરફ પ્રભુ જેવા લાગ્યા. અને કર્મ નિર્જરાર્થે સંગમ ઉપકારી છે એમ માનવા લાગ્યા.
ભયંકર કાળચકથી પણ પ્રભુ પર જોઈએ તેવી અસર ન થઈ.. તેમના શરીરને નાશ થયે નહિ. તેઓ ધ્યાનથી પણ ચલિત થયા નહિ એટલે સંગમ દેવ વિચારવા લાગ્યું કે-“અસ્ત્ર અને શસ્ત્રને અગોચર એવું પ્રભુનું શરીર દેખાય છે. તેથી આવા પ્રાગે તેમને માટે નિરર્થક છે, તેથી તેમને અનુકૂળ એવા ઉપસર્ગો કરૂં.” આ પ્રમાણે વિચારી તેણે પ્રભુને ચલાયમાન કરવા માટેની પિતાની પદ્ધતિ બદલી.
(૧૯) વૈજ્ઞાનિક દેવોને પ્રભુ પાસે ઉતરતા દેખાડયા. પ્રભુનાં તપ અને ધ્યાનથી પ્રસન્ન થઈ દેવ તેમને વિનવવા લાગ્યા કે, “હે. તપસ્વી દેવાય ? આપ કહે તે આપને આજ સ્થિતિમાં દહેધારી

Page #98

૬૯
પરમાત્મા તરીકે સ્વર્ગમાં લઈ જવા તત્પર છીએ અને તેટલાજ માટે પ્રસન્ન થઈ અમે અહિં આવ્યા છીએ; અથવા આપની ઈચ્છા હાય તેા, અનાદિ કાળથી સ`ચિત થયેલા કર્મોથી ક્ષણ-માત્રમાં દૈવી શક્તિથી મુકત કરી, એકાન્ત પરમાનંદવાળા મેક્ષમાં આપને લઈ જઇએ, અથવા આપની ઈચ્છા હાય તેા બધાય મ`ડળાધીશ રાજાએના મુગટ આપના ચરણમાં નમાવી ચક્રવતી સમ સામ્રાજ્ય ભાકતા બનાવીયે.
આપી લલચાવનારી વાણીથી નિરજન નિરાકાર પ્રભુના મન પર લેશ માત્ર અસર થઈ નહિ અને પ્રભુ નિરુત્તર રહ્યા. આથી સંગમ વિચારવા લાગ્યુંા કે આ મહાતપસ્વી ભગવતે મારી બધી શક્તિઓને પ્રભાવ નિષ્ફળ મનાવી દીધા છે; હુવે માત્ર છેવટના ઉપાય તરીકે કામદેવનું અમોધ શસ્ત્ર બાકી રહેલ છે; તેા તેને પણ ઉપયોગ કરી લઉં. આ પ્રમાણે વિચારી
(૨૦) વીસમા ઉપસ માં દેવાંગનાઓ ઉત્પન્ન કરી. આજ્ઞાંકિત દેવાંગનાઓએ પેાતાની સ`કામકળાથી કામવિજેતા આ મુનિરાજને ચલાયમાન કરવા સર્વ ઋતુએનીકળાએ પ્રગટાવી. મધુર વીણાવાદન તેમજ નૃત્ય દ્વારા પ્રભુને ચલિત કરવા પેાતાની ૬૪ કળાઆના ઉપયોગ કર્યો.
દેવાના આવા અપ્રતિમ શસ્ત્રથી મહાન ઉગ્ર તપવી વિશ્વામિત્ર જેવા અનેક ઋષિમુનિએ ચલાયમાન થઇ ગયા હતા. પ્રતિકૂળ ઉપસર્ગો સહન કરી શકાય, પરન્તુ મેહરાજાના અમેધ શસ્ત્ર જેવા આવા અનુકૂળ પરિસંહે સહન કરવાનું ભગીરથ કા ઐતે ભગવાન મહાવીર જેવી અડગ નિશ્ચયી અને ધેય શાળી વ્યક્તિ જ કરી શકે.
દેવાંગનાએએ અનેક પ્રકારના હાવભાવ, ગીત, નૃત્ય, વાદન વગેરે પ્રકારેાથી પરમાત્માને ચલાયમાન કરવા ઉપાયો યોજયા, પણ મેરૂ પર્યંતની પેઠે નિષ્કપ પ્રભુ પર તેની કશી પણ અસર થઈ નહિ. એવામાં પ્રાતઃકાળ થયા. પ્રભુને અક્ષુનિત જોઈ હુતશકિત

Page #99

૭૦
સંગમદેવ વિચારવા લાગે કે-પ્રતિકૂળ તેમજ અનુકૂળ ઉપસર્ગોથી આ દેવાર્ય ચલાયમાન ન થયા, તે હવે હું સ્વર્ગમાં જઈ ઈન્દ્રને મારૂં મેટું શી રીતે બતાવું ? માટે હું તેમની પાછળ પાછળ જ ભમતે રહું અને ઉપસર્ગો કર્યા કરૂં જેથી લાંબા સમયે તેઓ અવશ્ય પરાજિત થશે.
સવાર થતાં પ્રભુએ ત્યાંથી વિહાર કર્યો. પ્રભુ વિહાર કરીને જ્યાં જ્યાં જતા, ત્યાં ત્યાં સંગમદેવ આહારને અષણય કરી નાખતે, તથા બીજા પણ વિવિધ પ્રકારના ઉપસર્ગો કરતા. આવી રીતે છ મહિના સુધી તે દુષ્ટદેવે કરેલા ઉપસર્ગો સહન કરતા પ્રભુએ છ માસ સુધી ઉપવાસ કર્યા. એક વખત વિચરતા વિચરતા પ્રભુ વ્રજ નામના ગામમાં આવ્યા. પ્રભુએ વિચાર્યું કે “હવે છે મહિને તે દેવ ગયે હશે.” એમ વિચારી છ માસી તપનું પારણું કરવા જ્યારે તે વ્રજ ગામના ગોકુળમાં ગેચરી માટે ગયા, ત્યારે ત્યાં પણ સંગમે આહાર અનેષણય કરી નાખે. પ્રભુ જ્ઞાનથી તે દેવે દરેલી અનેષણું જાણી તરત પાછા ફરી તે ગામની બહાર આવી પ્રતિમા દયાને રહ્યા. સંગમદેવે સ્વીકારેલ પરાજય
સંગમદેવે અવધી જ્ઞાનથી જોયું, તે પ્રભુના અખલિત વિશુદ્ધ પરિણામ જોયા. તેણે વિચાર્યું કે-“ અહો છ માસ સુધી નિરંતર ઉપસર્ગો કરવા છતાં આ મુનિ ચલિત થયા નહિ. અને હજી પણ ગમે તેટલા ઉપસર્ગ કરીશ તે પણ ચલિત થાય તેમ નથી.” એમ વિચારી તે દેવ ખિન્ન મનવાળો થઈ, પ્રભુને નમી કરેલા અપરાધથી લજજા પામી, પ્લાનમુખે બે, “હે સ્વામી! શકે સુધર્મા સભામાં આપના સત્વની જેવી પ્રશંસા કરી હતી. તેવાજ સત્વશાળી આપને મેં પ્રત્યક્ષ અનુભવ્યા. હે પ્રભુ! મેં આપના ઘણા અપરાધ કર્યા તેની ક્ષમા કરે.” આ પ્રમાણે કહી, શકની બીકથી પ્રભુને વંદન કરી તે સૌધર્મ દેવલોક તરફ ચાલ્યો.

Page #100

| ૭૧
શકે સંગમને સ્વર્ગમાંથી હાંકી કાઢો
પરાજીત સંગમદેવને આવતે જોઈ શકે દેવને કહ્યું કે- “હે દે! આ કર્મચંડાળ પાપાત્મા આવે છે. એ નીચ દેવનું મુખ જોવામાં આવે તે પણ મહાપાપ લાગે. તેણે આપણા સ્વામીને ઘણા ઘર ઉપસર્ગો કર્યા છે. એ પાપી આપણુથી ડર્યો નહિ તેમ પાપથી પણ ડર્યો નહિં; તેથી અપવિત્ર એ દુરાત્માને સ્વર્ગમાંથી જલદી કાઢી મૂકે. ”
શકની આજ્ઞા પ્રમાણે દેએ સંગમને સ્વર્ગમાંથી હાંકી કાઢયે. તે પ્લાન મુખે મેરુ પર્વતની ચુલા ઉપર ગયે. ત્યાં શેષ આયુષ્ય સમાપ્ત કરશે. અગિયારમું ચોમાસુ
સંગમના ગયા પછી પ્રભુએ ઘરડી ગોવાળણને ત્યાં ગોકુલમાં પારણું કર્યું. વિહાર કરતા કરતા પ્રભુ વૈશાલી આવ્યા. આ નગરમાં તેમણે અગિયારમું ચોમાસુ કર્યું. ચમરેન્દ્ર ગ્રહણ કરેલું પ્રભુનું શરણ - વૈશાલીથી વિહાર કરી પ્રભુ સુંસુમારપુર પધાર્યા, અને ત્યાંના ઉદ્યાનમાં પ્રતિમા ધ્યાને રહ્યા. આ વખતે ચમરેન્દ્ર ગર્વ કરી શકને જીતવા સૌધર્મ લેકમાં ગયે. તેથી શકે કેપ કરી તેના પર વજ છોડ્યું. વાથી ભયભીત બનેલે ચમરેન્દ્ર તુરત પ્રભુના ચરણ કમળમાં આવી પડે અને બચી ગયે.
સુસુમારપુરથી વિહાર કરતાં પ્રભુ કૌશાંબી નગરી પધાર્યા. ત્યાં શતાનીક નામે રાજા હતા. તેને મૃગાવતી નામે રાણું અને સુગુપ્ત નામે પ્રધાન હતું. સુગુપ્તને નંદા નામે પરમ શ્રાવિકા સ્ત્રી હતી. નંદા મૃગાવતીની સખી હતી. તે નગરીમાં (કૌશાંબીમાં) ધનાવહ નામે શેઠ હતા. તેની પત્નીનું નામ મૂલા હતું.
હવે શ્રવણુભગવન મહાવીર કૌશાંબીમાં પધાર્યા ત્યારે પિોષ વદ

Page #101

૭૨
એકમ હતી. તે દિવસે પ્રભુએ દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાલ અને ભાવથી એમ ચાર પ્રકારે ઉગ્ર અભિગ્રહ લીધો તે આ પ્રમાણે ઃ પ્રભુને અભિગ્રહ , “દ્રવ્યથી સૂપડાના ખૂણામાં રહેલ અડદ આપે તે વહેરવા. ક્ષેત્રથી એક પગ ઉંમરામાં અને એક પગ બહાર રાખીને આપે તે વહોરવું. કાળથી-ભિક્ષાચરે ભિક્ષા લઈ ગયા પછીના સમયે મળે તે વહેરવું. ભાવથી કઈ રાજકુમારી દાસીપણાને પામી હોય, મસ્તક મુડાવ્યું હોય, પગમાં બેડી હેય, રોતી હોય અને અઠ્ઠમ તપ કર્યો હોય–આવા પ્રકારની સતી સ્ત્રી જે વહેરાવે તે વહોરવું.”
આ પ્રમાણે પરીષહ સહન કરવા કઠણ અભિગ્રહ સ્વીકારી પ્રભુ તે નગરીમાં ભિક્ષા માટે ફરે છે. તે નગરીને રાજા, પ્રધાન વગેરે ઘણું ઉપાય કરે છે. પણ ચાર મહિના વ્યતીત થયા, છતાં પ્રભુનો અભિગ્રહ પૂરે છે નહિ. ચંદનબાળાને વૃત્તાન્ત
આ અરસામાં શતાનીક રાજાએ ચંપાનગરી ઉપર ચડાઈ કરી લશ્કરથી ઘેરી લીધી, તેથી ચંપાને રાજા દધિવાહન નાસી ગયે. પાછળથી ધણી વગરની ચંપાનગરીને શતાનીક રાજાના સૈનિકે એ લૂંટવા માંડી. શતાનીકના એક સુભટે દધિવાહન રાજાની રાણી ધારિણીને અને તેની પુત્રી વસુમતીને પકડી પિતાના કબજામાં રાખી. તે સુભટે ધારિણીને સ્ત્રી તરીકે રાખવાનું કહેવાથી ધારિણી તુરત પિતાની જીભ કચરીને મરી ગઈ. ત્યાર પછી તે સુભટે વસુમતીને આશ્વાસન આપી, પુત્રી તરીકે રાખવાનું સમજાવી, કૌશાંબી માં લાવી, બજારમાં વેચવા ઊભી રાખી. તે વખતે તે રસ્તેથી જતા ધનાવહ શેઠે સુભટને ધન આપી વસુમતીને પિતાને ઘેર લઈ જઈ પુત્રી તરીકે રાખી. તે બાલાના વિનયાદિ ગુણોથી અને ચંદન જેવી શીતલ વાણીથી રંજિત થયેલા શેઠે પરિવાર સાથે મળીને તેનું - ચંદના નામ પાડયું.

Page #102

એક વખતે શેઠ મધ્યાન્હ સમયે દુકાનેથી ઘેર આવ્યું, ત્યારે દૈવગે કેઈ નેકર હાજર ન હતું. તેથી ચંદના ઊભી થઈ અને પિતૃભક્તિથી શેઠના પગ ધવા લાગી. તે વખતે ચંદનાને એટલે છૂટી જવાથી તેના વાળ પાણીથી ભીની થયેલી ભૂમિમાં પડ્યા; ત્યારે “આ પુત્રીના કેશ ભૂમિના કાદવથી મેલા ન થાઓ.” એમ ધારી શેઠે સહજ સ્વભાવે તે કેશને ઊંચા કર્યા અને પછી આદરથી બાંધી લીધા. ગોખમાં બેઠેલી શેઠની પત્ની મૂલાએ આ ચેષ્ટા જોઈ વિચાર્યું કે-આ યુવતી બાલાને કેશપાશ શેઠે પિતે બાંધે. જેમને પિતા પુત્રી તરીકે સંબંધ હોય તેમની આવી ચેષ્ટા હેય જ નહીં. તેથી શેઠની બુદ્ધિ આ સુંદર બાળાને પિતાની પત્ની તરીકે રાખવાની જણાય છે. વળી આ બાળા ઉપર શેઠને નેહ ઘણું છે. તેથી ઘરની ધણું આણી આજ થશે. અને હું નકામી થઈ અપમાન પામીશ, માટે હવે તે આ બાળાને મૂળમાંથી ઉચછેદ કરે ઉચિત છે.” એમ વિચારી, શેઠ બહાર ગયા ત્યારે મૂલાએ હજામને બોલાવી ચંદનાનું મસ્તક મુંડાવી નાખ્યું. પછી બેડી પહેરાવી, ખૂબ માર મારી, દૂરના એક ઘરમાં પૂરી, બારણે તાળું વાસી, મૂલા પિતાને પિયર ચાલી ગઈ.
સાંજના શેઠ ઘેર આવ્યા ત્યારે ચંદનાની ખબર પૂછી, પણ મૂલાની બીકે કેઈપણ માણસે કહ્યું નહિ. આવી રીતે ત્રણ દિવસ પસાર થઈ ગયા, ત્યારે ચોથે દિવસે શેઠે ઘરના માણસોને આગ્રહપૂર્વક પૂછયું શેઠના આગ્રહને વશ થઈ એક ધરડી દાસીએ ચંદનાને
જ્યાં પૂરી હતી તે ઘર બતાવ્યું. શેઠે બારણાનું તાળુ ખેલી, તે ઘર ઉઘાડી જોયું તે ચંદનાને બેહાલ સ્થિતિમાં જોઈશેઠને ઘણેજ ખેદ થયો, અને ચંદનાને એક સૂપડાના ખૂણામાં અડદના બાકળા આપી કહ્યું કે “હે પુત્રી તું હમણાં આ અડદ વાપર; હું બેડી ભંગાવી નાખવા લુહારને બોલાવવા જાઉં છું” એમ કહી શેઠ લુહારને ઘેર ગયે.

Page #103

७४ ચંદનબાળાએ પ્રભુને કરાવેલ પારણું
ચંદનાએ વિચાર કર્યો કે-જે કઈ ભિક્ષુ આવે તે તેને આપીને અડદ વાપરું.” તે આ પ્રમાણે વિચારે છે તેવામાં પાંચ માસ અને પચીસ દિવસના ઉપવાસવાળા શ્રી વીરપ્રભુ ફરતા ફરતા ત્યાં પધાર્યા. પ્રભુને દેખી ચંદના ઘણી ખુશી થઈ, અને લેઢાની બેડીથી સખત જકડાયેલી હેવાથી ઉમર ઉલંધવાને અશક્ત હતી, તેથી એક પગ ઉમરામાં અને એક પગ બહાર રાખી બેલી, “હે પ્રભુ! આ અડદ ગ્રહણ કરો.” પરંતુ પ્રભુ તે ધારેલા અભિગ્રહમાં એક રુદન ન્યૂન દેખી પાછા ફર્યા. તેથી ચંદનાને ખેદ થયે કે“અરે! હું કેવી અભાગણી કે આ અવસરે પધારેલા પ્રભુ કાંઈપણ લીધા વગર પાછા ફર્યા.” આ પ્રમાણે ખિન્ન થયેલી ચંદના રવા લાગી, તેથી દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાલ અને ભાવ-એમ ચાર પ્રકારે અભિગ્રહ પૂર્ણ થવાથી પ્રભુએ તે અડદના બાકળા ગ્રહણ કર્યા.
પ્રભુને અભિગ્રહ પૂર્ણ થવાથી પ્રસન્ન થયેલા દેએ ત્યાં વસુધારા વગેરે પાંચ દિવ્ય પ્રગટ કર્યા. તત્કાળ શકેન્દ્ર ત્યાં આવ્ય; દે નાચવા લાગ્યા. ચંદનાની બેડી તૂટીન તેને ઠેકાણે સેનાના ઝાંઝર થઈ ગયાં. પૂર્વના પેઠે શુભિત કેશપાશ થઈ ગયે અને દેવોએ ચંદનાને વસ્ત્રાલંકાથી સુશોભિત કરી દીધી. દુંદુભીના શબ્દ સાંભળી તત્કાલ ત્યાં શતાનીક રાજા, મૃગાવતી રાણું વગેરે આવ્યા. મૃગાવતી ધારીણીની બહેન થતી હતી. તેણે ચંદનાને ઓળખી. આવી રીતે ચંદનાને માસીને મેળાપ થશે. ચંદના પિતાની સાળીની પુત્રી હોવાથી રાજા શતાનીક વસુધારા લઈ જવા તત્પર થયે. આ સમયે ઈન્દ્ર કહ્યું, “હે રાજન ! આ ધન ચંદનાનું છે. ચંદના જેને આપે તેજ લઈ શકે.” ચંદનાએ કહ્યું કે-“મારું પુત્રી તરીકે પાલન કરનાર ધનાવહ શેઠ આ ધન ગ્રહણ કરે.” આ પ્રમાણે ચંદનાની ઈચ્છાથી ઈન્ડે તે ધન ધનાવહ શેઠને આપીને કહ્યું કે “આ ચંદના શ્રી મહાવીર પ્રભુની પ્રથમ સાધ્વી થશે.” પછી રાજા શતાનીકે

Page #104

૭૫
ચંદનાને આદરપૂર્વક પિતાને ઘેર લઈ જઈ કન્યાઓના અંતઃપુરમાં રાખી. બારમું ચાતુર્માસ
કૌશાંબીથી વિહાર કરી પ્રભુ સુમંગલ નામના ગામે પધાર્યા ત્યાં સનકુમાર ઈન્દ્ર આવી પ્રભુને વંદન કર્યું. ત્યાંથી વિહાર કરતા કરતા પ્રભુ ચંપાનગરી પધાર્યા ત્યાં સ્વાતિદત્ત નામના બ્રાહ્મણની અગ્નિહોત્ર શાલામાં ચોમાસી તપ સ્વીકારી પ્રભુ બારમું ચાતુર્માસ રહ્યા. તે ચાર મહિના રાત્રિએ પૂર્ણભદ્ર અને યશભદ્ર નામના બે યક્ષે પ્રભુની સેવા કરવા આવતા. ' પ્રભુના કાનમાં ગવાણિયાએ ખીલા ઠોક્યા.
વિહાર કરતા કરતા પ્રભુ ષમાની નામના ગામે પધાર્યા. અને. ત્યાં ગામની બહાર પ્રતિમા ધરાને રહ્યા. પ્રભુના ત્રિપૃષ્ઠ વાસુદેવના. ભવમાં ત્રિપૃષ્ઠ વાસુદેવે શિધ્યાપાલના કાનમાં તપાવેલા શીશાને રસ રેડાવી ઉપાર્જન કરેલું અશાતા વેદનીય કર્મ પ્રભુને આ સમયે ઉદયમાં આવ્યું. તે શય્યાપાલનો જીવ ઘણું ભવભ્રમણ કરી આ ગામમાં ગોવાળિયો થયે હતો. તે ગોવાળિયે પ્રભુને રાત્રિએ. ગામની બહાર ઊભા રહેલા જોઈ, પિતાના બળદોને પ્રભુ પાસે મૂકી ગાય દહેવા ગામમાં ગયે. ગોવાળ ગયા પછી બળદે તે ચરવા. માટે અટવીમાં દૂર ચાલ્યા ગયા. હવે પેલે ગોવાળિયે ગાયે દેહીને પાછો આવે, પણ બળદેને ન જોવાથી પ્રભુને પૂછવા લાગે કે-“હે દેવાર્ય ! મારા બળદ ક્યાં છે ?” આવી રીતે બે ત્રણ વખત પૂછ્યું, પરંતુ મૌન રહેલા પ્રભુ તરફથી કંઈ પણ ઉત્તર ન મળે. ત્યારે તે ગોવાળે પ્રભુ ઉપર ક્રોધ કરીને જેના તીર થાય છે તે શરકટ વૃક્ષના કાષ્ટના બે ખીલા બનાવી પ્રભુના બને કાનમાં નાખ્યા. પછી તે બન્ને ખીલાને ઠેકી પ્રભુના કાનમાં એટલા બધા ઊંડા ખસી દીધા કે કાનની અંદર ગયેલા તે બન્ને ખીલાના અગ્ર ભાગ એકબીજાને મળી ગયા. ત્યાર પછી તે ખીલા

Page #105

૭૬
“આને કાઇ ખેચીને કાઢી શકે નહિ એવા નિય ઈરાદાથી તે દુષ્ટ ગેાવાળ અને ખીલાઓના બહાર દેખાતા ભાગને કાપી ચાલ્યેા ગયે. આ પ્રમાણે ધાર ઉપસ થયા છતાં ધ્યાનમગ્ન પ્રભુ સમભાવથી જરાપણ ડગ્યા નહિ. સિદ્ધા અને ખરકવૈઘે દૂર કરેલ
પ્રભુના ખીલાનો ઉપસ
ત્યાંથી વિહાર કરી પ્રભુ મધ્યમ અપાપા નગરીમાં આવ્યા અને ત્યાં પારણાને માટે સિદ્ધા નામના વૈશ્યને ઘેર આવ્યા. સિદ્ધાર્થ ભક્તિથી પ્રભુને પારણુ કરાવ્યું. પ્રભુ સિદ્ધાને ઘેર પધાર્યા. તે વખતે ત્યાં સિદ્ધાર્થને મિત્ર ખરક નામના વૈદ્ય બેઠો હતા. તે પ્રભુને જોઈ ખેલ્યેા. અહા ! આ ભગવતનું શરીર સ લક્ષણે સંપૂણ છે, પણ કાંઈક પ્લાન જણાતુ હાવાથી શલ્યવાળુ હાય એમ લાગે છે.” સિદ્ધાર્થે કહ્યુ કે “જો એમ હાય તે ખરાખર તપાસ કરીને કહે કે ભગવંતના શરીરમાં કયે ઠેકાણે - શક્ય છે ?” પછી તે નિપૂર્ણ વૈદ્યે પ્રભુના બધા શરીરની તપાસ કરી, તે બન્ને કાનમાં ખીલા નાખેલા જેયા એટલે તે સિદ્ધાર્થ ને પણ બતાવ્યા. સિદ્ધાર્થે કહ્યું કે- હું મિત્ર ! મહાતપસ્વી પ્રભુનું શલ્ય તુરંત દૂર કરવુ જોઈએ. આ શુભ કાર્ય કરવાથી આપણે બન્નેને પુણ્ય થશે; માટે ખીજા કાય પડતાં મૂકી સત્વર તું પ્રભુની ચિકિત્સા કર” આ પ્રમાણે તેઓ બન્ને વાતચીત કરે છે તેનામાં તા પાતાના શરીરમાં પણ નિરપેક્ષ પ્રભુ ત્યાંથી ચાલ્યા ગયા, અને બહાર ઉદ્યાનમાં આવી શુભ ધ્યાનમાં પરાયણ થયા. ત્યાર પછી સિદ્ધાર્થ શેઠ અને ખરક વૈદ્ય ઔષધ વગેરે લઇ સત્વર ઉદ્યાનમાં ગયા. વૈદ્યે સાણસી વડે પ્રભુનાં બન્ને કાનમાંથી ખીલા ખેંચી કાઢયા. પ્રભુનાં કાનમાં ઊંડા પેસી ગયેલા અને રૂધિરથી ખરડાયેલા તે ખીલા ખેંચ્યા ત્યારે પ્રભુ મહાવીરે મોટી ચીસ પાડી, તેથી સમગ્ર ઉદ્યાન મહાભયંકર થઈ ગયું. ઔષધથી પ્રભુના બન્ને કાનને તત્કાળ રૂઝાવી, સિદ્ધાર્થ શેઠ અને ખરકવૈદ્ય પોતાને ઘેર ગયા. પછી લેાકાએ તે સ્થળે દેવાલય બંધાવ્યુ.

Page #106

૭૭ આવી રીતે પ્રભુનો ઉપસર્ગોને પ્રારંભ પણ વાળથી થયે અને ઉપસર્ગોની પૂર્ણતા પણ ગોવાળથી થઈ. અર્થાત્ આ ખીલાનો. ઉપસર્ગ છેલ્લે થશે.
વીર પ્રભુને જે જે ઉપસર્ગો થયા તેમાં જધન્ય ઊપસર્ગોમાં કટપુટનાએ જે શીતને ઉત્કૃષ્ટ ઉપદ્રવ કર્યો તે ઉત્કૃષ્ટ. મધ્યમ ઉપસર્ગોમાં સંગમે જે કાળચક મૂક્યું તે ઉત્કૃષ્ટ અને ઉત્કૃષ્ટ ઉપસર્ગોમાં કાનમાંથી ખીલાને ઉદ્ધાર કર્યો તે ઉત્કૃષ્ટ. આ સમગ્ર ઉપસર્ગોને વીર પ્રભુએ નિર્ભયપણે સહન કર્યા, ક્રોધ રહિતપણે ખમ્યા, દીનતા રહિતપણે અને કાયાની નિશ્ચલતા રાખી સહન કર્યા.
સામાન્ય માણસ ન સહન કરી શકે એવા ઘોર ઉપસર્ગો પ્રભુ કેમ સહન કરી શક્યા ? આના જવાબમાં જ્ઞાની ગ્રંથકારો : કહે છે કે “તીર્થંકર દેવેનું શરીર વજsષભનારા સંઘયણવાળું હોય છે. તેમજ તેઓ નિરૂપક્રમ આયુષ્યવાળા હોય છે. તેમનું . આયુષ્ય કદાપિ કાળે, કઈ પણ જાતના આઘાતથી તુટતું નથી. . પ્રાણાંત ઉપસર્ગો થવા છતાં પણ નિશ્ચિત નિર્વાણ કાળ પહેલાં. તીર્થકર દે મૃત્યુ પામતા નથી.”
સાડા બાર વર્ષ પયંત પ્રભુએ ઉગ્ર તપશ્ચર્યા કરી. સાથે સાથ, અપૂર્વ આત્મવિકાસ સાથે. સાડા બાર વર્ષમાં માત્ર ત્રણસે એગણ. પચાસ (૩૪૯) પારણું પ્રભુએ કર્યા. તે તપશ્ચર્યાને લગતી સંકલના નીચે પ્રમાણે છે :છદમ0 કાળમાં પ્રભુએ કરેલ તપશ્ચર્યા અને પારણાંની સંખ્યા તપનું નામ કેટલા કર્યા એકંદર તપના પારણાંની
દિવસની સંખ્યા સંખ્યા પૂર્ણ છ માસી ૧
૧૮૦ પંચ દિવસ ઉણ છ માસી
૧૭૫ ચાર માસી
૧૦૮૦

Page #107

૭૮
૧૮૦
૧૫૦
૩૬૦
ત્રણ માસી અઢી માસી બે માસી દેઢ માસી એક માસી અધે માસી પ્રતિમા ] અઠ્ઠમ તપ છે. છઠ્ઠ તપ મહાભદ્ર પ્રતિમા સર્વતે ભદ્ર પ્રતિમા
૧૦૮૦
*
*
२२८
૪
૧ ૧
૦
૩૪૯ પ્રભુએ બે ઉપવાસ (છઠ્ઠ)થી છે તપ કર્યો નથી. તમામ તપ ચૌવિહાર કર્યા છે. તપર્યાના આહાર પાણી અંગે સમાધાન
આ કાળના જીવોના મનમાં વખતે શંકા પણ થાય કે આટલા બધા દિવસ આહાર અને પાણી સિવાય પ્રભુ ટકી કેમ શકે? અથવા એ પ્રમાણે આંહાર કર્યા સિવાય તપના સમયમાં મન સ્થિર રહી તપ શાન્તિથી થઈ શકે કે કેમ?
આ પ્રકારે ઊર્ભવતી શંકાના સમાધાનમાં જ્ઞાની આચાર્ય ભગવંતે જણાવે છે કે, તીર્થકર તથા ચરમશરીરી આત્માઓના શરીરની રચના અદ્વિતીય પ્રકારની હોય છે. જૈન પરિભાષામાં તેને બ્રાઝષભનારા સંઘયણ એવું નામ આપેલું છે.
આ પ્રકારના શારીરિક આત્માઓ પર ગમે તેવું કષ્ટ પડે. તે પણ તેમની સહન કરવાની અને મનને સ્થિર રાખવાની શક્તિ ઘણું ઉત્કૃષ્ટ પ્રકારની હોય છે.

Page #108

૭૯ | તીર્થકરે જન્મથી જ અવધિજ્ઞાની હોય છે. પૂર્વ ભવેનું તેઓને જ્ઞાન હોય છે. તેથી હવે તેના કરતા વિશેષ પ્રકારના કે તેવા પ્રકારના આહારની તેમના મનમાં જીજ્ઞાસા હેતી નથી. નારકી અને તિર્યંચના ભવમાં પરવશપણે આહાર વગર જ દુઃખ ભેગવે છે તેનું જ્ઞાન છે. તેમના પરવશપણામાં ક્ષુધા તથા તૃષાના કષ્ટ આગળ આ સ્વેચ્છાપૂર્વક કરેલા તપનું કષ્ટ તેમને અપ લાગે છે.
આહાર કર એ આત્માનો સ્વાભાવિક ગુણ નથી. તેનો તે અનાહારપણાને સ્વભાવ છે. આહાર તે માત્ર શરીર (પુદગલ)ના પિષણ અર્થે જ કરવાનું છે. તીર્થકર દેના જીવનની મહત્તા તે
ત્યાં જ છે કે, “તેઓ જન્મથી જ પુદગલબંદી નહિ પણ આત્માનંદી હોય છે. તેથી તેઓ શરીરને આયુષ્કાળ સુધી નભાવવાની ખાતર જ આસક્તિ રહિતપણે આહાર કરે છે,
પાવાપુના ઉદ્યાનથી વિહાર કરી, વીર પ્રભુ જાંભિય ગામની સમીપ જુવ લુકા, (જુ પાલિકા) નદીના તટ પર રહેલ દેવાલયની સમીપ, સાલવૃક્ષની નીચે, ગેહિક આસાનથી ધ્યાનમગ્ન બન્યા. વીર પ્રભુને કેવળ જ્ઞાન
નિર્જળ બે ઉપવાસનું પ્રત્યાખ્યાન કરી શુકલ ધ્યાનનો આરંભ કર્યો. આ ધ્યાનની પહેલી બે શ્રેણીઓ પાર કરી જ્ઞાનાવરણીય, દર્શનાવરણય, મેહનીય અને અંતરાય–આ ચાર ધાતી કર્મોને નાશ કર્યો.
આ સમયે એટલે વૈશાખ સુદ દશમના રોજ ચોથા પ્રહને સમયે પ્રભુને કેવળજ્ઞાન તેમજ કેવળ દર્શન પ્રાપ્ત થયાં.
ચતુર્વિધ સંઘની ઉત્પત્તિ વૈશાખ સુદ દશમને દિવસે પ્રભુને કેવળ જ્ઞાન થયું એટલે ઈન્દ્રોના સિંહાસને ચલાયમાન થયાં. અવધિજ્ઞાનથી તેઓએ જાણ્યું કે વીરપ્રભુને કેવળજ્ઞાન થયું છે એટલે તેઓ સાથે આવ્યા.

Page #109

દેવેએ સમવસરણની રચના કરી. સમવસરણમાં બેસીને પ્રભુએ પહેલી દેશના આપી પણ તે નિષ્ફળ ગઈ. પ્રભુ ત્યાંથી વિહાર કરી અપાપાપુરીના ઉદ્યાનમાં આવ્યા. દેવતાઓએ સુંદર સમેસરણ. રચ્યું. ઈન્દ્ર પ્રભુની સ્તુતિ કરી. પછી પ્રભુએ સર્વને સમજાય એવી. વાણીથી નીચે પ્રમાણે દેશના આપી :વીર પ્રભુની દેશના
આ સંસાર સમુદ્રની જે દારૂણ છે અને તેનું કારણ. વૃક્ષના બીજની જેમ કર્મ જ છે. પોતાના જ કરેલા કર્મથી વિવેક રહિત થયેલું પ્રાણી કુવો ખોદનારની જેમ અધોગતિને પામે છે અને શુદ્ધ હૃદયવાળા પુરૂષ પિતાના કર્મથી મહેલ બાંધનારની જેમ. ઊર્ધ્વગતિને પામે છે. પ્રાણીની હિંસા એ કર્મના બંધનું કારણ છે. માટે જીવ હિંસા કદી ન કરવી જોઈએ. હમેશાં પિતાના પ્રાણની જેમ બીજાના પ્રાણની રક્ષામાં તત્પર રહેવું. આત્મપીડાની જેમ પર જીવની પીડાને પણ હરવાને ઈચ્છતા પ્રાણીઓ અસ ય નહિ બોલતાં સત્ય જ બોલવું. માણસને બહિઃ પ્રાણ લેવા જેવું અદત્ત દ્રવ્ય કદિ પણ લેવું નહિં, કારણ કે તેનું દ્રવ્ય હરવાથી તેને વધ કરેલે જ કહેવાય. ઘણા જવાનું "ઉપમર્દન કરનારૂં મૈથુન કદિ પણ સેવવું નહીં. પ્રાજ્ઞ પુરૂષે મોક્ષને આપનારૂં બ્રહ્મચર્ય જ ધારણ કરવું. પરિગ્રહ રાખે નહીં. ઘણા પરિગ્રહને લીધે અધિક ભારથી બળદની જેમ પ્રાણી વિધુર થઈને અગતિમાં પડે છે. આ પ્રાણાતિપાત વગેરેના બે ભેદ છે. તેમાંથી સૂક્ષ્મને જે છેઠી શકાય નહિ, તે પછી સૂમના ત્યાગમાં અનુરાગી થઈ બદરને ત્યાગ તે જરૂર કરો.”
આ પ્રમાણે પ્રભુની દેશના સાંભળી સર્વક આનંદમાં મગ્ન થઈ ચિત્રવત્ સ્થિર થઈ ગયા. સેસિલ બ્રાહ્મણને ત્યાં યજ્ઞમાં પધારેલા બ્રાહ્મણે -
હવે તે વખતે અપાપા નગરીમાં રોમિલ નામને ધનાઢય

Page #110

',
બ્રાહ્મણે પેાતાને ઘેર યજ્ઞ કરવા, યજ્ઞ ક્રિયામાં વિચક્ષણુ બ્રાહ્મણે ને એલાવ્યા હતા. તેઓમાં ચૌદ વિદ્યાના પારગામી એવા ઇન્દ્રભૂતિ, અગ્નિભ તિ અને વાયુભૂતિ નામના ત્રણ બ્રાહ્મણ ભાઈ એ પાંચસા શિષ્યાના પરિવારયુકત આવ્યા હતા. યુક્ત અને સુધમ નામના બે પડિતા પાંચસે શિષ્યેાના પરિવાર સહિત આવ્યા હતા; મડિત અને મૌર્ય પુત્ર નામના બે ભાઈએ પ્રત્યેક સાડા ત્રણસો શિષ્યાના પરિવારયુક્ત આવ્યા હતો; અકપિત, અચલ ભ્રાતા, સેતાય અને પ્રભાસ નાસના ચાર પડિતા ત્રસે ત્રણસો શિષ્યેાના પરિવારયુક્ત માણ્યા હતા. આ અગિયાર પડિતાને એક એક વિષયને સંશય હાવા છતાં પતે સવજ્ઞ હાવાનું ખાટુ અભિમાન ધરાવતા હતા. તેઓ પેાતાના સનપણાના અભિમાનની ક્ષતિના ક્ષયથી ખેતપેાતાના સુ દેહ વિષે માંડામાંઙે પૂછતા ન હતા. આ પ્રમાણે તે ૧૧ પ ંડિતા તથા તેમના ૪૪૦૦ શિષ્યા યજ્ઞમપમાં આવ્યા હતા; તે સિવાય શર, ઈશ્ર્વર, શિવજી, ગંગાધર વગેરે ઘણા બ્રાહ્મણેા યજ્ઞમાંડપમાં એકત્ર થયા હતા.
C
આ અવસરે શ્રી મહાવીર પ્રભુને વંદન કરવા આકાશમાંથી ઉતરતા દેવતાઓને જોઈ તે બ્રાહ્મણે ખેલવા લાગ્યા કે, “અહા ! આ યજ્ઞના પ્રભાવ તા જીએ ! આપણે મત્રથી ખેલાવેલા આ દેવે પ્રત્યક્ષ થઈ યજ્ઞમ ડપમાં ચાલ્યા આવે છે.” તે વખતે ચંડાળના ગૃહની જેમ યજ્ઞને વાડા છેડીને દેવેને સમાસરમાં જતાં જોઈ લેકે કહેવા લાગ્યા હે નગરજને ! અતિશય સહિત સન પ્રભુ ઉદ્યાનમાં સમેટ્સર્યા છે. તેમને વાંદાને માટે આ થ્રા હુથી જાય છે!”
ઈન્દ્રભૂતિનું અભિમાન
પ્રભુએ દૂર કરેલો ગૌતમનો સદેહ
સન એવા અક્ષરો સાંભળતાં જ કેતમે પ્રાક્રોશ કર્યો હાય. તેમ ઇન્દ્રભૂતિ ગ્રુપ કરી માતાના સ્વ. મતો જેો૬ અરે !

Page #111

૨૩
ધિક્કાર ! ધિક્કાર! મરુ દેશના લેકે જેમ આંબાને છેડી કેરડાં પાસે જાય તેમ આ લેાકેા મને છોડીને એ પાંખડી પાસે જાય છે. શુ' મારી આગળ કાઈ ખીને સર્વજ્ઞ છે ? સિંહની આગળ બીજે કાઈ પરાક્રમી હાય જ નહીં. કદિ મનુષ્યેા તે સૂખ હાવાથી તેની પાસે જાય, તા ભલે જાએ. પણ આ દેવતાઓ કેમ જાય છે? તેથી તે પાખડીનેા દલ કોઇ મહાન લાગે છે. પરંતુ જેવા એ સર્વાંગ હશે તેવા જ આ દેવતાએ પણ જણાય છે. કેમકે જેવા યક્ષ હાય તેવા જ લિ અપાય છે. હવે આ દેવે અને માનવાને દેખતાં હુ તેના સર્વજ્ઞપણાને ગવ હરી લઉં. આ પ્રમાણે અહકારથી ખેલતા ગૌતમ પાંચસે શિષ્યો સાથે સમેાસરણમાં આવ્યેા. પ્રભુની સમૃદ્ધિ અને તાદૃશ તેજ જોઇ, “આ શું?” એમ ઈન્દ્રભૂતિ આશ્ચય પામી ગયે. એવામાં તેા હું ગૌતમ! ઇન્દ્રભૂતિ ! તું અહિં ભલે આવ્યે ” આ પ્રમાણે જગદ્ગુરૂએ અમૃત જેવી મધુરવાણી વડે કહ્યું. તે સાંભળી ગૌતમ વિચારમાં પડયે! કે, શુ' આ મારા ગોત્ર અને નામ પણ જાણે છે.? અથવા મારા જેવા જગપ્રસિદ્ધ માણસને કાણુ ન જાણે. પણ જો મારા હૃદયમાં રહેલા સંશયને તે જણાવે અને તેને પેાતાની જ્ઞાન સ`પત્તિ વડે છેઠ્ઠી નાખે તે તે ખરા આશ્ચર્ય કારી છે એમ હું માનું. આ પ્રમાણે વિચાર કરતા એવા સ'શયધારી ઈન્દ્રભૂતિને પ્રભુએ કહ્યું કે ‘ હું વિપ્ર ! જીવ છે કે નહીં ?' એવા તારા હૃદયમાં સંશય છે. પણ હું ગૌતમ, જીવ છે, પરંતુ તે ચિત્ત, ચૈતન્ય, વિજ્ઞાન અને સંજ્ઞા વગેરે લક્ષગ્રોથી જાણી શકાય છે. જો જીવ ન હાય તે પુણ્યપાપનું પાત્ર કાણુ ? અને તારે આ યાગ, દાન વગેરે કરવાનું નિમિત્ત પણ શું ?” પાંચસેા શિષ્યા સાથે ઇન્દ્રભૂતિ દીક્ષા લે છે.
આ પ્રમાણે પ્રભુના વચન સાંભળી તેણે મિથ્યાત્વની સાથે સદેહને છેાડી દીધા અને પ્રભુના ચરણમાં નમસ્કાર કરી લ્યેા, હુ સ્વામી, ઊંચા વૃક્ષનું માપ લેવાને નીચા પુરુષની જેમ હું

Page #112

-દુબુદ્ધિ તમારી પરીક્ષા લેવા આવ્યું હતું. હે નાથ! હું દુષ્ટ છું, તે છતાં તમે મને સારી રીતે પ્રતિબંધ આવ્યો છે. તે હવે સંસારથી વિરકત થયેલા એવા મને દીક્ષા આપી અનુગ્રહિત કરો. વીરપ્રભુએ તેને પહેલા ગણઘર થશે એવું જાણુને પાંચસો શિષ્ય સાથે પિતેજ દીક્ષા આપી. અગ્નિભૂતિને સંશય-કર્મ છે કે નહિ?
ઈન્દ્રભૂતિને દિક્ષિત થયેલ જાણી અગ્નિભૂતિએ વિચાર્યું, “તે ઈન્દ્રજાલિકે જરૂર ઈન્દ્રભૂતિને છેતરી લીધે માટે હું ત્યાં જઈ સર્વજ્ઞ નહિ છતાં પિતાને સર્વજ્ઞ માનનારા તે ધૂતારાને જીતી લઉં અને માયાથી પરાજય કરેલા મારા ભાઈને પાછા લઈ આવું. સર્વ શાસ્ત્રના રહસ્યને જાણનારા અને મેટી બુદ્ધિવાળા ઈન્દ્રભૂતિને માયા વગર જીતવાને કે સગર્થ છે? માયા રહિત પુરુષમાં માયા વિજચ મેળવે છે. પણ જે એ માયાવી મારા હૃદયને સંશય જાણીને તેને છેદી નાખે તે હું પણ ઇન્દ્રભૂતિની માફક શિવે સહિત તેને શિષ્ય થાઉં” આવું વિચારી અગ્નિભૂતિ પાંચસો શિષ્ય સહિત સસરણમાં ગયે અને જિનેશ્વરની પાસે બેઠે. તેને જોતાં જ પ્રભુ બેલ્યા કે-“હે ગૌતમગેત્રી અગ્નિભૂતિ ! તારા હૃદયમાં એ સંશય છે કે કર્મ છે કે નહીં અને જે કર્મ હોય તે તે પ્રત્યક્ષાદિ પ્રમાણને અગમ્ય અને મૂર્તિમાન છે; એવા કર્મને અમૂર્તિમાન જીવ શી રીતે બાંધી શકે ? અમૂિર્તમાન જીવને મૂર્તિવાળા કર્મથી ઉપધાતા અને અનુગ્રહ શી રીતે થાય ? આ તારા હૃદયમાં જે સંશય છે -તે વૃથા છે કારણ કે અતિશય જ્ઞાની પુરુષને કર્મ પ્રત્યક્ષ જણાય છે અને તારા જેવા છેદમસ્થ પુરુષને જીવની વિચિત્રતા જેવાથી અનુમાન વડે કર્મ જણાય છે. કર્મની વિચિત્રતાથી પ્રાણીઓને સુખ દુઃખ વગેરે વિચિત્ર ભાવે પ્રાપ્ત થાય છે. તેથી કર્મ છે એ તું નિશ્ચય રાખજે. કેટલાક જીવ રાજા થાય છે અને કેટલાકને હાથી, અશ્વ, રથ વગેરે વાહન મળે છે તેમજ કેટલાક તેની પાસે જેડા

Page #113

વગર પગે ચાલનારા હોય છે. કેઈક હજારે પ્રાણુના ઉદર ભરનારા. છે. ય છે અને કે' ભિક્ષા અને પિતાનું ઉદર ભરી શકતા નથી. દેશકાળ એક સરખાં છતાં એક વેપારીને ઘણું લાભ થાય છે અને બીજાની મૂ મહીનો પાગ શ થાય છે આવા કાર્યોનું કારણ તે ક છે. કેમકે કારણ વિના કાર્યની વિચિત્રતા થતી નથી.” આ પ્રમાણે પ્રભુએ તનાં સંશય છેદી નાખે એટલે અગ્નિભૂતિએ ઈર્ષા. છાડી દઇન પ. શિષ્ય. સાથે દીક્ષા લીધી. વાયુભૂતિ દીક્ષા અંગીકાર કરે છે
અગ્નિભૂતિએ પણ દીક્ષા લીધી તે વાત ઔંભળી વાયુભૂતિએ. વિચાર્યું કે “જેણે મારા બંને ભાઈઓને જીતી લીધા તે સાચા સર્વજ્ઞ હોવા જોઈએ. માટે ભગવાનની પાસે જઈ, તેમને વંદના. કી, મારૂં પાપ ધોઈ નાંખ્યું અને હું પણ મારો સંશય છેદાવી
ખુ.” તન - ઇને પ્રભુ વ્યા, “હે વાયુભૂતિ ! તને જીવ અને શરીર વિષે મે. છ છ પ્રત્યક્ષાદિ પ્રમાણ વડે ગ્રહણ ન થત હેવાથી જીવ શી | જુ લાગતું નથી. તેથી જળમાં પરપોટાની જ તે જીવ શ ર થી ઉત્પન્ન ગઈ શરીરમાં જ મૂછ પામે છે. એમ તારું માનવું છે. પણ તે બરાબર નથી. કારણકે સર્વ પ્રાણીએને એ જીવ દેશથી તો પ્રત્યક્ષ છે, કારણકે તેની ઈચ્છા વગેરે ગુણ પ્રત્યક્ષ હોવાથી જીવ અવયંવીદું છે. એટલે કે તેના પિતાનો. અનુભવ થાય છે. તે જીવ દેહ અને ઈન્દ્રિથી જાએ છે અને ઈન્દ્રિયે જ્યારે નાશ પામે છે ત્યારે તે મરણ પામે છે.” આવી પ્રભુની વાણીથી પિતાને સંશય છેદતાં વાયુભૂતિએ સંસારથી'વિમુખ થઈ પાંચ શિલ્વે સશે દીક્ષા લીધી. બચત, સુધમ વગેરે પંડિતના સંશય દૂર કર્યા
ઈન્દ્રભૂતિ, અંબ્રિતિ અને પાછુંભૂતિએ પ્રભુ પાસે દીક્ષા લીધી. એટલે ઈન્દ્રભૂતિ વગેરેને જીતી લીધા છે, તેઓ અમારા સંશ પણ કેદી નાખશે એમ બીજા પંડિતએ માન્યું. વ્યક્તને “પૃથ્વી

Page #114

૮૫
જલ, તેજ વાયુ અને આકાશ એ પાંચ ભૂતે છે કે નહિ.' એવા સંશય હતા. સુધર્માને આ જીવ જેવા આ ભવમાં ડાય છે તેવા જ પરભવમાં થાય છે કે ભિન્ન સ્વરૂપે થાય છે. • એવેા સંશય હતા. મીડતને ‘ આ જીવને કમનેા મધ અને કથી મુકિત છે કે નહિં.’ એવા સંશય હતા. મા પુત્રને દેવા છે કે નહીં.’એવે સંશય હતેા. અચલભ્રાતાને પુણ્ય અને પાપ છે કે નહીં.” એવા સંશય હતા. મેતા ને પરલેાક છે કે નહી....' એવેના સશય હતા અને પ્રભાસને મેાક્ષ છે કે નહિ એવો સંશય હતા.
અગિયાર ગણધરો
વ્યક્ત વગેરે પંડિતા પ્રભુ પાસે આવ્યા એટલે પ્રભુએ તેમના સંશયેા છેદી નાખ્યા તેથી તેએએ તેમના શિષ્ય સમુદાય સાથે પ્રભુ પાસે દીક્ષા લીધી આ રીતે ગૌતમગોત્રના શ્રીઈન્દ્રભૂતિથી માંડીને પ્રભાસ પર્યંન્ત અગિયારે જણાએ ૪૪૦૦ (ચાર હજાર ચારસે.) શિષ્યા સાથે પ્રભુ પાસે દીક્ષા લીધી. આ અગિયાર પ્રભુના મુખ્ય શિષ્યેા થયા અને તેએ પ્રભુના ગણુધરા તરીકે જાણીતા થયા.
ચન્દનખ!ળા વગેરેની દીક્ષા
પ્રભુને કેવળજ્ઞાન થયું છે એ ચંદનમાળાને ખબર પડી એટલે તે વ્રત લેવાની ઈચ્છાથી પ્રભુના સમાસરમાં આવી પ્રભુને ત્રણ પ્રદક્ષિણા કરી નમીને તે દીક્ષા લેવાને તત્પર થઈ ઊભી રહી. તે વખતે ખીજી પણ અનેક રાજા તથા અમાત્યાની પુત્રીએ દીક્ષા લેવા માટે તૈયાર થઈ. પ્રભુએ ચંદનબાળાને આગળ કરીને સર્વેને દીક્ષા આપી અને હજારે નરનારીઓને શ્રાવકપણામાં સ્થાપિત કર્યો....
એવી રીતે ચતુવિધ સંઘની સ્થાપના પછી પ્રભુએ ઈન્દ્રભૂતિ વગેરેને ચૌ, ઉત્પાદ અને વ્યયાત્મક ત્રિપદી કહી સભળાવી તે ત્રિપદી વડે તેમણે અગિયાર અંગ અને ચૌદ પૂર્વીની રચના કરી એવી રીતે રચતાં સાત ગણધરની સૂત્ર વાચના પરસ્પર જુદી જુદી થઈ અને અપિત તથા અચળભ્રાતા તેમજ મેતા અને પ્રભાસની

Page #115

પરસ્પર વાચન સરખી થઈ. શ્રી વીર પ્રભુના અગિયાર ગણધરે હોવા છતાં તેમાં બે બેની વાચના સરખી થવાથી ગણ (મુનિ સમુદાય) નવ થયા.
પછી સમયને જાણનાર ઇંદ્ર તત્કાળ સુગંધી રત્ન ચૂર્ણથી પૂર્ણ એવું પાત્ર લઈ ઊભા રહ્યા. એટલે ઈદ્રભૂતિ વગેરે એ પણ પ્રભુની અનુજ્ઞા લેવા માટે જરા જરા મસ્તક નમાવી અનુક્રમે પરિપાટીથી ઊભા રહ્યા. પછી દ્રવ્ય, ગુણ અને પર્યાયથી તમને તીર્થની અનુજ્ઞા છે. એમ બેલતા પ્રભુએ પ્રથમ ઈન્દ્રભૂતિ–ગૌતમના મસ્તક ઉપર ચૂર્ણ નાખ્યું. પછી અનુકમે બીજાઓના મસ્તક પર ચૂર્ણ નાખ્યું. “આ ચિરંજીવી થઈ, ધર્મને ચિરકાળ સુધી ઉઘાત કરશે” એમ કહીને પ્રભુએ સુધર્મ ગણધરને સર્વ મુનિઓમાં મુખ્ય કરી ગણની અનુજ્ઞા આપી. પછી સાધ્વીઓમાં સંયમના ઉદ્યોગની ઘટનાને માટે પ્રભુએ તે સમયે ચંદનાને પ્રવત્તિની પદે સ્થાપિત કરી.
(૧) પ્રત્યેક પદાર્થ ઉત્પન્ન થાય છે. નાશ પામે છે અને દ્રવ્ય રૂપે નિત્ય છે

Page #116

મહારાજા શ્રેણિક અને તેમના કુટુંબીજનો
કુશાગ્રપુર નગરમાં પ્રસેનજિત નામે રાજા રાજ્ય કરતા હતા. આ રાજા પાર્શ્વનાથ પ્રભુના શાસનને માન્ય કરનાર અને શ્રાવકત્રને ધારણ કરનારે હતું. તેને ઘણી રાણીઓ અને શ્રેણિક વગરે ઘણું પુત્ર હતા.
કુશાગ્રપુરમાં ઘણી વખત આગ લાગતી, તેથી રાજાએ એવી ઉદ્ ઘેષણ કરાવી કે જેને ઘેર આગ લાગશે તેને ગામમાં વસવા માટે સ્થાન નહિ મળે. બન્યું એવું કે એક વખત રાજાના મહેલમાં જ આગ લાગી. સૌ કુમાર કિંમતી વસ્તુઓ લઈ બહાર નીકળ્યા. શ્રેણિક ભંભાવાઇ લઈ બહાર આવ્યું. પ્રસેનજિત રાજાએ તેને પૂછયું, “હીરા, માણેક વગેરે કિંમતી વસ્તુઓ છેડી તે મંભા કેમ ઉપાડી” શ્રેણિકે કહ્યું “આ રાજાનું જયચિન્હ છે અને દિગ વિજ્યમાં મંગળરૂપ છે. આ હશે તે બીજી વસ્તુઓ આપે આપ આવી મળશે” પ્રસેનજિત આ જવાબથી પ્રસન્ન થયા અને તેણે શ્રેણિકનું ભંભાસાર એવું નામ પાડયું. રાજમહેલ બળવાથી રાજાએ પિતાને વસવાટ કુશાગ્રપુરથી એક ગાઉ દૂર રાખે. સમય જતાં ત્યાં નગર વસ્યું અને તે રાજગૃહ નામે પ્રસિદ્ધ થયું.
રાજા પ્રસેનજિત શ્રેણિકને પ્રતાપી માનતે હોવાથી તેણે તેની બહુદરકાર ન રાખી. આથી શ્રેણિકને બેટું લાગ્યું અને તેથી તે નગર છેડી પૂછયા ગાયા વગર ચાલતું થયું. તે બેના તટ નગર ગમે ત્યાં ભદ્ર શેઠની નંદા નામની છોકરીને પર.
શ્રેણિકને રાજયાભિષેક રાજગૃહમાં રાજા પ્રસેનજિતને અકસ્માત રોગની પીડા થઈ આવી તેથી તેણે તત્કાળ શ્રેણિકને શેધી લાવવા માટે ઘણી સાંઢ મોકલી. સાંઢવાળા માણસો ફરતા ફરતા બેના તટે આવી

Page #117

શ્રેણિકને મળ્યા. તેમની પાસેથી પિતાને થયેલી પીડાની વાર્તા સાંભળી, નંદાને સ્નેહથી સમજાવી, શેઠની રજા લઈ, શ્રેણિક એકલે ત્યાંથી ચા. નીકળતી વખતે તેણે “જેમાં ઉજવળ ભિંતે છે એવા રાજગૃહ નગરને હું ગેપાળ છું” એવા નિમંત્રણ મંત્ર જેવા તેને અક્ષર અર્પણ કર્યા. પછી શ્રેણિક સાંઢ ઉપર ચડી ઉતાવળે રાજગૃહ નગર તરફ ચાલ્યા અને ત્યાં પહોંચે. તેને આવેલે જઈ પ્રસેનજિત રાજા ઘણે હર્ષ પામે. તત્કાળ હર્ષના અથજળ સાથે સુવર્ણકળશના નિર્મળ જળથી તેને રાજ્ય ઉપર અભિષેક કર્યો. પછી પ્રસેનજિત રાજા પ્રાર્ધ પ્રભુ અને નમસ્કાર મંત્રને સંભારતે સંભાર, ચાર શરણ અંગીકાર કરી, મૃત્યુ પામીને દેવક ગ. પછી શ્રેણિકે બધી પૃથ્વીને ભાર ધારણ કર્યો.
અભયકુમાર બેનાતટ નગરમાં નંદાએ પુત્રને જન્મ આપે. ભદ્ર શેઠે તેનું નામ અભયકુમાર પાડયું. આ અભયકુમારે મોટે થતાં એક વખત નંદાને પૂછયું, “મારા પિતા કેણુ?” માતાએ તેના પિતાને ગૂઢ ભાવ સૂચક પત્ર બતાવ્યું અને કહ્યું, “તારા પિતા કાંઈ પણ ઓળખ આપ્યા સિવાય ચાલ્યા ગયા છે.” બુદ્ધિશાળી અભયકુમાર પત્રને ભાવ સમજો અને તે નંદાને લઈ રાજગૃડ આવ્યું. પિતાની માતાને પરિવાર સહિત બહાર ઉધાનમાં મૂકી શેડે પરિવાર લઈ નગરમાં આવ્યો. અભયકુમાર સુકા કુવાને કાંઠે ઊભું રહી વીટી બહાર કાઢે છે.
આ સમયે શ્રેણિક રાજાને બુદ્ધિશાળી મુખ્ય મંત્રી જેઈલ હતો. તેની પરીક્ષા માટે રાજાએ સુકા કુવામાંથી વીંટી બહાર કાઢી શકે તે કુશળ બુદ્ધિવાન પુરુષ મારા મંત્રીઓમાં અગ્રેસર થાય એવી છેષણ કરાવી.અભયશ્રુમારે કુવાના કાંઠા ઉપર ઊભો રહી તરત જ આ ગોમયનો પિંડ તે કુવામાં રહેલી મુદ્રિકા ઉપર નાખ્યા અને પછી તેની ઉપર એક બળ તૃણનો પળે નાખ્યો આથી ગેમય સુકાઈ ગયું. પછી મંદા

Page #118

re
કુમારે નીક કરાવીને કુવાને જળથી ભરી દીધા. પછી પેલુ' ગામય તયુ એટલે તે ચતુર ખાળકે તરત હાથવતી તે લઇ લીધુ અને તેને ચેાંટેલી વીટી છૂટી પાંડી. રક્ષકાએ આવી શ્રેણિકને ખબર
જ્યા એટલે તેણે અભયકુમારને ખેલાવી તેની પાસેથી બધી વિગત જાણી લઈ તેને મુખ્ય મંત્રી અનાર્વ્યા અને તેની માતા નંદાને પટાણી બનાવી.
અભયકુમાર શ્રેણિકને ચલણા મેળવવામાં મદદ કરે છે,
એક વખત વૈશાલીના ચેટક રાજાની કુંવરી સુજ્યેષ્ઠાનું રૂપ દેખી શ્રેણિક મુગ્ધ બન્યા અને હત મેકલી ચેટક પાસે સુજ્યેષ્ઠાની માગણી કરી. ચેટકે શ્રેણિકનું કુળ પેાતાની સમાન ન હૈાવાથી તેની આંગણીના તિરસ્કાર કર્યો. શ્રેણિકને સુજ્યેષ્ઠા વગર ચેન ન પડ્યું. અભયકુમારને જ્યારે આ વાતની ખખર પડી ત્યારે તે વૈશાલી ગયા અને અંત : પુર નજીક દુકાન માંડી દરરોજ ત્રિકાળ શ્રેણિકના ચિત્રનું પૂજન કરવા લાગ્યા. એક દિવસ દાસીએ તે રૂપ સુજ્યેષ્ઠાને અતાવ્યુ. સુÀષ્ઠા શ્રેણિકનુ રૂપ જોઈ માહિત થઈ. અભયકુમારે સુજ્યેષ્ઠાને શ્રેણિક સુરંગદ્વારા નિયત દિવસે આવશે તેમ જણાવી તેને આનંદિત કરી. આ પછી અભયકૃમારે યુક્તિ કરી સુજ્યેષ્ઠાના આવાસ સુધી સુરંગ કરાવી. શ્રેણિક પેાતાના ખત્રીશ અંગ રક્ષકા સાથે રથ ઉપર આ થઈ સુજ્યેષ્ઠાના આવાસે આવ્યા. સુજ્યેષ્ઠા જતાં જતાં એલ્લામે મળી સર્વ વાત કહી છૂટી પડે છે, તેટલામાં યાદ આવતાં સુજ્યેષ્ઠા રત્નકરંડીયો લેવા ગઈ અને ચેલ્લા રથ ઉપર બેઠી. તે વખતે રથિકપુત્રોએ રાજાને કહ્યું, “મહારાજા શત્રુના ઘરમાં વધુ વિલ ખ કરવા વ્યાજખી નથી.” શ્રેણિકે રથ ડુાંયેા. ઘેાડીવાર સુજ્યેષ્ઠા આવી. તેણે ન જોયે રથ કે ન નૈયા શ્રેણિક કે ચલણુા. સુજ્યેષ્ઠાએ બુમ પાડી, દોડો, દોડો શ્રેણિક ચેલ્લાને લઈ નાસી જાય છે.” ચેતકરાજાના રથિક વીરક દોડી આવ્યા. તેણે શ્રેણિકના ખત્રીશ અંગરક્ષકને મારી નાખ્યા. શ્રેણિકને મારવા તે

Page #119

દેડ, પણ સુરંગ સાંકડી અને વચ્ચે અંગરક્ષકેના રથે પડેલા. હોવાથી તે રોકાઈ પડશે. શ્રેણિક તેટલીવારમાં તે ક્યાંય દૂર નીકળી ગયે. વીરંગક પાછો આવ્યો. તેણે ચટક રાજાને બત્રીસ રથિને માર્યાની અને શ્રેણિક નાસી ગયાની વાત કરી, ચેટક ખેદ પામે. સુષ્ઠાને વિરકત ભાવના જાગી. કેટલાક સમય બાદ ચંદન બાળા પાસે જઈ તેણે દીક્ષા લીધી.
દૂર ગયા બાદ રાજા શ્રેણિક, સુચેષ્ઠા ! સુચેષ્ઠા ! કહી બેલાવવા માંડશે. ત્યારે ચેલ્લાએ કહ્યું, “રાજન ! સુષ્ઠાની બહેન ચિલ્લણું છું. સુષ્ઠાતે રત્ન લેવા જતાં રહી ગઈ છે. શરૂઆતમાં સુચેષ્ઠા નહિ મળવાથી રાજા ખેદ પામે, પણ ચલ્લણનું રૂપ અને લાવણ્ય જોતાં તેને લાગ્યું કે તેનો પ્રયાસ નિષ્ફળ નથી ગયે. શ્રેણિક ચેલણને ગાંધર્વ વિવાહથી પર. કુશંકાથી અંત:પુર બાળવાની શ્રેણિકની આજ્ઞા ને અભયકુમાર અમલ કરતો નથી.
એક વખત મધ્ય રાત્રિએ ઉંઘમાં ઝબકી ચેલ્લા બેલી, અત્યારે તેને કેમ હશે ?” શ્રેણિકને ચેલણાના આ શબ્દ સાંભળી તેના શિયળ ઉપર શંકા આવી. મનમાં આ રોષ રાખી સવારે. અભયકુમારને બેલાવી કહ્યું, “મારા અંતઃપુરમાં બગાડ પડે છે. હું બહાર જાઉં કે તુરત તું સમગ્ર અંતઃપુર સળગાવી દેજે.” શ્રેણિક ભગવાનની દેશના સાંભળવા ગયે. દેશના બાદ તેણે ભગવંતને પૂછયું, ભગવાન” ચેલણ સતી છે કે અસતી? અને સતી છે તે ઉંઘમાં તે “તેને કેમ હશે એ કેમ બેલી? ભગવાને કહ્યું, “ચેલણા સતી. શિરોમણિ છે. તમે બનેએ ગઈ કાલે ખુલ્લા શરીરે કાત્સર્ગ સ્થિત મુનિને વાંધ્યા હતા. તે મુનિનું તાઢમાં શું થતું હશે તે ભક્તિથી ચલ્લણએ કહ્યું કે તેને કેમ હશે શ્રેણિક પર્ષદામાંથી ઊઠ અને નગરમાં આવતાં અભયકુમારને પૂછયું, “તે અંત પુરા બન્યું કે કેમ?” તેણે જવાબ આપે, “આપની આજ્ઞા પ્રમાણ કરી. છે.” શ્રેણિક મૂછ ખાઈ જમીન ઉપર પડયે અને બલ્ય, “અવિ

Page #120

૯૧
ચારી એવા મને ધિક્કાર હૈા અને વગર વિચારે કાર્ય કરનાર તને. પણ ધિક્કાર હા.” અભયકુમારે કહ્યું, “મેં વગર વિચાર્યુ” કર્યું નથી. અંતઃપુર સલામત છે. આતા પણકુટિ સળગે છે.” શ્રેણિક આનન્દ પામ્યા.
અભયકુમારે ઉજ્જયિનીના ચડપ્રદ્યોતને પાછા કાઢયા.
એક સમય ઉજ્જયિનીને રાજા ચઢ઼ પ્રદ્યોત સામ`મત્ર રાજા-તિ એને સાથે લઈ મગધ ઉપર ચઢી આવ્યેા. તેની સાથે લડવું તે શ્રેણિક માટે મુશ્કેલ હતુ. એટલે અભયકુમારે તેને પોતાની બુદ્ધિથીજ પાછા કાઢવાનુ` માથે લીધુ. તેણે રાજગૃહી નગરીની મહોર જ્યાં જ્યાં લશ્કરને પડાવ નાખવા જેવાં સપાટ સ્થાના હતા ત્યાં ખધે શ્રેણિક રાજાના સેાનાના સિક્કા ઇંટાળ્યા. ત્યાર બાદ ચંડ પ્રદ્યોતને છેક રાજગૃહ નગર સુધી આવવા દીધા. તેણે રાજગૃહને ઘેરે ઘાલી પેલી સપાટ જગ્યાએ જ પડાવ નાખ્યા. અભયકુમારે થાડો વખત જવા દઈ ચંડ પ્રદ્યોતને ખાનગીમાં ખખર માકલી કે “તમારા લશ્કરના બધા માણુસા ફુટેલાં છે. તમે તેમના ત'જીએની જમીન ખાદી જોશે તેા તમને ખાતરી થશે કે તે બધાએએ શ્રેણિક પાસેથી લાંચ લીધી . છે. અને તેઓ તમને જાનથી મારી નાખવા કબુલ થયા છે” ચંડ પ્રદ્યોતે એક એ તંબુ ખાટ્ટાવ્યા તા ત્યાંથી શ્રેણિક રાજાના સિક્કા નીકળ્યા. આથી ભયભીત થઈ ચંડ પ્રદ્યોત બધા લશ્કરને પડતુ મૂકી તે પેાતાના નગર તરફ્ વીજળી વેગે નાઠા ચંડ પ્રદ્યોત જતાં. તેનુ આખુ લશ્કર પણ વેરણ છેરણ થઈ ગયું. આમ અભયકુમારની બુદ્ધિથી રાજગૃહી નિય અની.
અભયકુમારનું હરણ
ચડપ્રદ્યોતને જ્યારે અભયકુમારની બધી યુક્તિની ખખર પડી . ત્યારે અભયકુમારને જીવતા પકડી લાવનારને આગળ આવવા ખીડુ ફેરવ્યું. કાઈ એ ન સ્વીકારેલું એ ખીડું એક ગણિકાએ ઝડપ્યું. તેણે પોતાની બધી ચાજના તૈયાર કરી. પ્રથમ તેણે મીજી એ યુવાન સ્ત્રીએ સાથે લીધી અને કોઈ સાધ્વીની આદર પૂર્ણાંક ઉપાસના કરી.

Page #121

-જૈનધર્મના મુખ્ય મુખ્ય આચાર વિચાર સમજી લીધા. ત્યાર બાદ તે ત્રણે સ્ત્રીએ શ્રેણિકના નગરમાં આવી અને જુદાં જુદાં જૈનતીર્થો તથા મંદિરના દર્શનાર્થે પિતે નીકળી છે એવું તેમણે જાહેર કર્યું. પછી અભયકુમાર જે મંદિરમાં દર્શન કરવા જતા હતા ત્યાં જઈ તેમણે વિવિધ રાગરાગિણીથી પ્રભુની સ્તુતિ કરવા માંડી. અભયકુમાર તેમની ભકિત ભાવ ભરી ઉપાસના સાંભળી પ્રસન્ન થશે. અને તેમને તેમની માહિતી પૂછવા લાગે. પેલી વારાંગનાએ જણાવ્યું કે “હું - ઉજ્જયિનેના એક ધનાઢય વેપારીની વિધવા છું અને આ બે મારી પુત્ર વધુ છે. તેઓ પણ વિધવા થઈ છે. સાધ્વીપણું સ્વીકારતા પહેલાં અમે આ પ્રમાણે યાત્રાએ નીકળ્યા છીએ.”
અભયકુમારે પ્રસન્ન થઈ તેમને પિતાને ત્યાં જમવા બેંલાવ્યા. બીજે દિવસે તે ગણિકાએ પણ અભયકુમારને ભજનનું મરણ આપ્યું. અભયકુમાર આવે એટલે ગણિકાએ તેને જળપાનમાં કાંઈક પીવરાવી બેહોશ બનાવી દીધું. અને તૈયાર રાખેલા રથમાં તેને નાખી ઝટ ઉજજયિની પહેંચાડી દીધું. ચંડવીતે તેને કાષ્ઠને પાંજરામાં પૂર્યો. .
અભયકુમારને મુશ્કેલીના પ્રસંગે ચંડપ્રદ્યોતને પણ ખપ પડતો. તેથી તેણે તેને છેડી પિતાની પાસે રાખે. ચંડપ્રદ્યોત પાસે વખાણવા
ગ્ય ચાર વસ્તુઓ હતી-દેવતાઈ અગ્નિ ભીરૂ રથ, શિવાદેવી રાણી, - અનલગિરિ હાથી અને લેહજંઘ દૂત.
એક વખત લેહજંઘ દૂતને ભૃગુકચછના માણસે એ ઝેરવાળા લાડવા આપ્યા. લોહલંઘ જમવા બેઠે પણ અપશુકન દેખી તેણે મોદક બાધા નહિ. આ લાડવા ચંડતે અભયકુમારને બતાવ્યા. એયિકુમારે કહ્યું. “આ લાડવી દષ્ટિ વિષ સર્પ યુકત છે.” - ચંડપ્રદ્યોતિ તેની ખાત્રી કરાવી છે તેમજ નીકળ્યું. ચંડઅદ્યતે
અભયકુમારને અહીંથી છૂટા થવાની માગણી સિવાય વરદાન માગવાનું કહ્યું. અભયકુમારે જરૂર પડે માગીશ એમ કહી તેને થાપણ રૂપે રાખ્યું.

Page #122

૯૩
એક વખતે ચંપ્રદ્યોતના પ્રિય હાથી અનલગિરિએ ભાંગફેડઆરંભી. ચંડપ્રદ્યોતે તેને વશ લાવવા અભયકુમારની સલાહ પ્રમાણે સંગીત નિષ્ણાત વત્સરાજને વિનંતી કરી. વત્સરાજે હાથમાં વીણ લઈ વાસવદત્તા સાથે ગાયન ગાયું. તેથી હાથી વશ થયે. રાજાએ અભયકુમારને બીજું વરદાન આપ્યું તે પણ તેણે થાપણ રાખ્યું. રાજા ચંડપ્રદ્યોતે અભકુમારને છોડી મુક
જયિનમાં આગ લાગી અને મરકી થઈ ત્યારે આ બને. ઉપદ્ર અક્ષયકુમારની બુદ્ધિથી શમ્યા. ચંડપ્રદ્યોતે ખુશ થઈ બીજા. બે વરદાન આપ્યા પછી અભયારે આ વરદાન સામટા આ રીતે માગ્યા “તમે તમારા પ્રિય અનલગિરિ હાથી ઉપર મહાવત થઈને બેસે હું પાછળ અંબાડીમાં તમારી રાણી શિવાદેવીના ખેળામાં બેસું. અગ્નિ ભીરૂ રથને ભાંગીને તેના લાકડાની ચિતા સળગાવે. તેમાં આપણે ચારે જણ પ્રવેશ કરીએ.” રાજા આ સાંભળી સ્તબ્ધ બન્યા. તેણે અભયકુમારને છોડી મૂકે. અભયકુમારે કહ્યું, “મનેતે તમે છેતરી પકડી લાવ્યા હતા. પણ હું તમને ધોળે દિવસે ભર બજારે. પકડી જઈશ તે ધ્યાન રાખજો.” પછી અક્ષયકુમાર રાજગૃહ આ. અને કેટલોક કાળ નિર્ગમન કો
અન્યદા અભયકુમાર વણિકને વેશ લઈ બે ગણિકાની રૂપવતી. પુત્રીઓને સાથે રાખી અવની આવ્યું અને રાજમાર્ગ ઉપર એક ઘર ભાડે લઈને રહ્યો. કેઈ સમયે માર્ગે જતાં પ્રદ્યોતે તે બે રમણીએને જોઈ અને તેમણે પણ વિલાસપૂર્વક પ્રદ્યોત રાજાને નીર. બીજે દિવસે તે રાગરાએ તેમની પાસે એકતી મોર્કલી. દૂતીએ. “આવીને ઘણી રીતે વિનંતી કરી પણ તેમણે રોષથી તેને તિરસ્કાર, કેર્યો. બીજે દિવસે પણ દૂતીએ આપીને રાજા માટે પ્રાર્થના કરી, તે વખતે તેમણે કાંઇક ધીમેથી પણ રેષપૂર્વક અવજ્ઞા કરીને કાઢી. મૂકી. ત્રીજે દિવસે પ્રતીએ ખેદ સાથે આવીને તેની માગણું કરી. ત્યારે બોલી કે “અમારો સદાચારી ભાઈ અમારી રક્ષા કરે છે. પરંતુ,

Page #123

આજથી સાતમે દિવસે બહાર જનાર છે. તે વખતે રાજાએ અહિં ગુપ્ત રીતે આવવું એટલે અમારો સંગ થશે.” અભયકુમારે જોળે દિવસે કરેલું રાજા ચંડપ્રદ્યોતનું હરણ
અભયકુમારે ચંડપ્રદ્યોતના જેવી આકૃતિવાળા એક માણસને બનાવટી ગાંડ બનાવી રાખે અને તેનું નામ પ્રદ્યોત પાડયું. અભયકુમાર રેજ તેને મીચામાં નાખી વૈદ્યને ત્યાં લઈ જતું. તે વખતે પેલે ગાંડ માણસ બૂમ પાડતે કે હું પ્રદ્યોત છું. મને આ હરી જાય છે. પકડે ! પકડે ! બચાવે ! બચાવો કે આ પરિસ્થિતિથી ટેવાયા સાતમે દિવસે ચંડપ્રદ્યોત ગુપ્તપણે અભયકુમારને ઉતારે આ અભયકુમારના સુભટેએ તેને બાંધી મચામાં નાખ્યો અને ધોળે દિવસે શહેરની વચ્ચે થઈને લઈ ગયા. ચંડપ્રદ્યોતે ઘણું બુમ પાડી પણ લેકેએ માન્યું કે “ગડે પ્રોત બૂમે પાડે છે. અભયકુમાર ચંડઅદ્યતને રાજગૃહી લઈ ગયો અને શ્રેણિકરાજા સમક્ષ ખડો કર્યો. તત્કાળ શ્રેણિક ખડગ ખેંચીને મારવા દે. અભયકુમારે તેને સમજાવ્યા એટલે તે શાન્ત થયા. પછી વસ્ત્રાભરણથી સન્માન કરીને તેણે પોતરાજાને હર્ષપૂર્વક વિદાય કર્યો. અભયકુમારે કઠિયારા સાધુની મશ્કરી કરતા લેકને શરમાવ્યા
એક વખત કોઈ કઠિયારાએ સુધર્માસ્વામી પાસે દીક્ષા લીધી. તે ભિક્ષા માગવા નીકળે ત્યારે લોકો તેની મશ્કરી કરતા અભયકુમારને આ વાતની ખબર પડી. તેણે રાજમાર્ગમાં રત્નને ઢગલે કરાવ્યો અને જણાવ્યું કે, જે સ્ત્રીને, સચિત્ત વસ્તુને કે અગ્નિને સર્વથા ત્યાગ કરે તે આ રને લઈ જઈ શકે છે. બધા ટેળે વળ્યા. અભયકુમારે કહ્યું. “શ્રી, સચિત્ત વસ્તુ અને અગ્નિને ત્યાગ કર્યા છતાં રત્ન લેવા નથી આવતું તે કઠિયારો ભિક્ષુક છે કે ત્યાગ વિના રત્નની આશાએ ભેગા થનારા તમે ભિખારી છે ? લોકે લજજા પામ્યા અને ત્યાર પછી તેની મશ્કરી કરતા બંધ પડ્યા.

Page #124

અભયકુમારની દીક્ષા
અભયકુમારને શ્રેણિક દરરોજ કહે કે, “તું રાજ્ય સ્વીકાર.” - અભયકુમાર કહે, “થાય છે, શી ઉતાવળ છે?' એક વખત અભયકુમારે વીરપ્રભુને પૂછયું, “ભગવંત ! છેલે રાજર્ષિ કે?” ભગવાને જવાબ આપે, “વીતાભય નગરને ઉદાયન રાજા.” આ જવાબ સાંભળી અભયકુમાર વિચાર મગ્ન બને. તે શ્રેણિક પાસે આવ્યા અને કહેવા લાગ્યા. “મારે રાજ્ય ન જોઈએ. કારણ કે હવે રાજા થનારના નસીબમાં દીક્ષા લખાઈ નથી. રાજા બની હું ભવહારી જવા માગતું નથી. હું તે ભગવાન પાસે જઈ દીક્ષા લઈશ.” શ્રેણિ કની સંમતિ મેળવી અભયકુમારે પ્રભુ પાસે દીક્ષા અંગીકાર કરી. રૂડી રીતે પાળી, કાળધર્મ પામી અભયકુમાર દેવ થયા. મેઘકુમાર
શ્રેણિક ભાગ્યશાળી હતા. અભયકુમાર જેવા તેને ધર્મિષ્ઠ કુંવરો હતા. એક વખત વીર પ્રભુ પૃથ્વી પર વિચરતા વિચરતા રાજગૃહ નગરની બહાર ઉદ્યાનમાં સમોસર્યા હતા. પ્રભુની દેશના સાંભળવા રાજા શ્રેણિક, કુંવર મેઘકુમાર વગેરે ગયા. દેશના સાંભળી મેઘકુમારને વૈરાગ્ય આવવાથી તેણે પિતાની આઠ સ્ત્રીઓને ત્યાગી, કેટલીક મહેનતે માતાપિતાની રજા લઈ, વીર પ્રભુ પાસે દીક્ષા લીધી. પછી - ભગવાને મેઘકુમારને સાધુને આચાર શિખવવા સ્થવિરોને સેં. હવે રાત્રિને વિષે અનુક્રમે સંથારાઓ કરતાં, મેઘકુમારને સંથારે સર્વસાધુઓને છેડે, ઉપાશ્રયના બારણા પાસે આવ્યા. ત્યાં માત્રુ વગેરેને માટે જતા આવતા સાધુઓના પગની ધૂળથી તેને સંથારે ભરાઈ ગયે, તેથી આખી રાતમાં ક્ષણવાર પણ નિદ્રા આવી નહીં. તેથી તે વિચાર કરવા લાગ્યા, “અહેમં કયાં મારી શુખ શય્યા અને કયાં આ પૃથ્વી પર એળેટવું ?” આવું દુઃખ મારે કયાં સુધી સહન કરવું ? માટે હું તે પ્રભાતમાં પ્રભુની રજા લઈ પાછો ઘેર જઈશ એમ વિચાર કરી, પ્રભાત થતાં જ્યારે પ્રભુ પાસે આવ્યું, ત્યારે પ્રભુએ મિષ્ટ વચનેથી બોલા – હે વત્સ ! તેં

Page #125

રાત્રિએ દુર્થાન ચિંતવ્યું, પણ તે વગર વિચારનું છે, કારણ કે આ જીવે નારકના તીવ્ર દુખે અનેક સાગરોપમ સુધી ઘણીવાર સહન. કર્યા, તે દુઃખ આગળ આ દુખ શા હિસાબમાં છે ? એ કેણ, ભૂખ હોય - જે ચક્રવર્તીની ઋદ્ધિ મૂકી દાસપણું સ્વીકારે? એ. કેણ હોય કે જે ચિંતામણિ મૂકીને પત્થર ગ્રહણ કરે ? હે મેઘ !' નારકને દુખને પાર આવે છે તે મનુષ્યને દુઃખને પાર કેમ. ન આવે ? તુચ્છ સુખને માટે ચારિત્ર રત્નને ત્યાગ કરવો એ શું ધીર પુરુષનું કામ છે? મરવું સારું છે. પણ ચારિત્રનો ત્યાગ કરે એ ઠીક નથી. ચારિત્રનું કષ્ટ જ્ઞાનસહિત છે, માટે તે મહાફલદાયક છે. વળી તેજ પૂર્વ ભવમાં ધર્મને માટે કષ્ટ સહન કર્યું હતું, તે કષ્ટથી તને આટલું ફળ મળ્યું, તે તારા પૂર્વ ભવની વાત સાંભળ--
મેઘકુમારને પૂર્વભવ | તું અહીં ત્રીજે ભવે વૈતાઢય પર્વતની ભૂમિમાં છદં તુ શળવાળો, વેતવર્ણવાળો અને એક હજાર હાથીઓને સ્વામી હસ્તિરાજ હતા. એક દહાડો ત્યાં વનમાં દાવાનળ લાગે તેથી,
જ્ય પામીને તે હાથી ત્યાંથી નાસવા લાગ્યો. નાસતાં નાસતાં તરસ્ય થશે. એટલામાં બહુ જ કાદવવાળા એક તળાવ પાસે પહયે.. તળાવમાં જવાના સારા માર્ગથી તે હાથી અજાણ હતો, તેથી તેમાં જતાં કાદવમાં ખેંચી ગયે; એવી રીતે પાણી અને તળાવના કિનારાથી ભ્રષ્ટ શ. વટલામાં તેના પહેલાનાં વિરી એક હાથીએ ત્યાં આવી તેને ઘાયલ કર્યો, તેથી સાત દિવસ સુધી મહાવેદના સેગવી મરણ પામો. ત્યાંથી સરીને વિંધ્યાચળ પર્વતમાં લાલ રંગવાળો હાથી, શ. શ્રેક વખતે દૂર સળગેલે દાવાતલ દેખીને તે હાથીને જાતિસ્મરણ જ્ઞાન શકું. પોતાને પૂર્વ ભવ યાદ આવ્યું, પછી એવા દાવાનળથી બચવા સાટે તે હાશીએ ચાર ગાઉનું મહલું બનાવ્યું. તે માંલ્લામાં માસાની આદિમાં તથા અંતમાં જે કંઇ ઘાસ, વેલા. amતે સર્વે મૂક્યાંથી ઉખેડી.સાફ શેખે- હવે એક વખતે તેજ

Page #126

૯૭
સઘળા
વનમાં દાવાનલ લાગ્યા, તેથી વનવાસી જીવે ભયથી તે માંડલામાં આવી ભરાયા. તે હાથી પણ જલદી માંડલાંમાં આવ્યેા. માંડલામાં તલ પણ જગા રહી નહિ. આ સમયે તે હાથીએ પેાતાનાં શરીરને ખંજવાળવા માટે એક પગ ઊંચા કર્યો એટલામાં એક સસલો ખીજી જગ્યાએ ઘણી સંકડાશ હોવાથી તે જગાએ આવીને બેઠા. હવે પગથી શરીર ખજવાળીને જેવા તે પગ નીચે મૂકવા લાગ્યા કે તુરત તેણે તે જગ્યાએ સસલાને જોચે. તેથી દયા. લાવીને અઢી દિવસ સુધી એવી જ રીતે પગ ઊંચા કરી રાખ્યું પછી જ્યારે દાવાનલ શાંત થયે ત્યારે સઘળા જીવે પાતપાત ને સ્થાનકે ગયા; સસા પણ ચાલ્યા ગયે પણ તે હાથીને પગ ઝલાઈ જવાથી, પગની ખધી રગ ખંધાઈ જવાથી જેવા તે પગ નીચે મૂકવા ગયેા કે તુરત પૃથ્વી પર પડી ગયે. ત્યાં ત્રણ દિવસ સુધી ભૂખ અને તરસથી પીડિત થઈ, દયામય રહીને, સેા વરસનું આયુષ્ય સંપૂર્ણ કરીને, શ્રેણિક રાજાની ધારિણી રાણીને કૂખે તુ પુત્રપણે ઉત્પન્ન થયે છે. હું મેઘકુનાર ! તે તિથચના ભવમાં પણ ધમને માટે આવું કષ્ટ સહન કર્યું તેથી તારે! રાજકૂળમાં જન્મ થયે, તે ચારિત્રને માટે કષ્ટ સહન કરતાં કેટલુ ફળ મળશે તેનેા તું વિચાર કર. હું મેઘાતિ ચના ભવમાં તે તુ અજ્ઞાની હતા. છતાં દયાળુપણે તે વ્યથાને જરાપણ ગણકારી નહિ, તે અત્યારે જ્ઞાન પામીને પણ જગત્ વંદનીય એવા સાધુએની ચરણરજથી શા માટે દુભાય છે ? સાધુએની ચરણરજ તે પુણ્યવાન્ જીવને લાગે, માટે સાધુએના પગ લાગવાથી દુ:ખી ન થવું. એ પ્રમાણે પ્રભુનુ કહેવું સાંભળી મેઘકુમારને જાતિ સ્મરણ જ્ઞાન થયુ'; પેાતાના પૂના અને સંભારીને મેઘકુમારને વૈરાગ્ય થયે અને પ્રભુને પ્રણામ કરી એહ્યા, હે સ્વામી ! આપ ચિરકાલ જયવંતા વર્તો. જેમ ઉન્માગે રથને કુશળ સારથી ખરે માગે લાવે, તેમ આપ મને ફરીથી સન્માર્ગે લાળ્યા પ્રભુ ! આપે મારેા ઉદ્ધાર કર્યો” એવી રીતે પ્રતિખોધ પામેલા મેઘકુમાર ચારિત્રને વિષે સ્થિર થયેા. અને એવે અભિગ્રહ લીધે કે આજથી મારે એ નેત્રા સિવાય શરીરના બીજા અવયવેાની શુશ્રષા ગમે તેવું સંકટ પડે તે પણ ન કરવી. એવે યાવજજીવ સુધીના અભિગ્રહ કરી, નિરતિચારપણે ચારિત્ર પાળી, તીવ્ર તપ તપી, અ ંતે એક માસની સ લેખના કરી, વિજય નામના અનુત્તર વિમાનમાં દેવપણે ઉત્પન્ન થયેા.
ભવ
જતા

Page #127

નંદિષેણુ
મહારાજા શ્રેણિકના ધર્મિષ્ઠ કુંવર નંદિષેણે એક વખત પ્રભુની દેશના સાંભળી અને તેથી તેને વૈરાગ્ય ભાવના જાગી. મહા મુશ્કેલી થી શ્રેણિક રાજાની અનુમતિ મેળવી તે ભગવાન પાસે દીક્ષા લેવા જાય છે તેવામાં આકાશવાણી થઈ કે “હે નદિષેણ, તું દીક્ષા લેવાની ઉતાવળ ન કર. તારે હજી ભેગાવળી કર્મ બાકી છે, તું દીક્ષા પાળી શકીશ નહિ નંદિષેણે આકાશવાણીની દરકાર ન રાખી અને તેણે ભગવન્ત પાસે જઈ દીક્ષા લીધી. દીક્ષા બાદ તેણે ઘેર તપશ્ચર્યા આરંભી સ્મશાન અને શૂન્ય ગૃડમાં કાઉસ્સગ ધ્યાને રહેવાનું રાખ્યું. ભર ઉનાળામાં આતાપના લેવા માંડી પણ વિકારદશા પજવવા માંડી. આ વિકારદશાથી બચવા તેણે ગળે ફાંસો ખાઈ મરવાના અને અગ્નિમાં પડી દેહ ત્યાગ કરવાના ઘણા પ્રયત્ન કર્યો, પણ તે સર્વ નિષ્ફળ ગયા. તપત્યાગ શેષિત નંદિષેણ એક વખત એક ઘેર આવી ધર્મલાભ બેલ્યા. ઘરમાંથી જવાબ આવ્યું, મહારાજ ! અમારે અર્થ લાભ જોઈએ. આ ઘર વેશ્યાનું છે.” નદિષેણે એક તૃણ ખેંચી લબ્ધિથી રનને ઢગલો કર્યો. વેશ્યા આશ્ચર્યચક્તિ થઈ મુનિ સામે નિહાળે છે તેટલામાં મુનિ બહાર નીકળ્યા. વેશ્યા દેડી વચ્ચે પડી અને કહેવા લાગી, “પ્રાણનાથ! આપ ન જાવ આ ઘર આપનું છે. સુખ ભોગ ભેગ.” નદિષેણ ચકિત થયા અને વિચાર્યું કે “દેવવાણી અન્યથા નહિ થાય” તેણે વેશ્યાને કહ્યું. “ભલે હું અહિં રહીશ પણ રેજ દશ જણને પ્રતિબંધ કર્યા સિવાય ભેજન નહિ લઉં વેશ્યાએ “સારું કહી મુનિને પિતાને ઘેર રોક્યા.
આ કમ કેટલેક વખત ચાલ્યા. નંદિણ વેશ્યાને ત્યાં આવનારમાંથી દશને પ્રતિબંધી દીક્ષા લેવા મેકલતા, એક વખત વેશ્યા વારે ઘડી ભોજન માટે નંદિષેણને બોલાવવા લાગી. નંદિષેણે કહ્યું,

Page #128

૯૯ નવ પ્રતિબંધ પામ્યા છે. આ દશમે કેમે કરી પ્રતિબોધ પામતો. નથી. તેને પ્રતિબધી હમણું આવું છુ.” થેડી વારે વેશ્યા આવી અને કહેવા લાગી કે, “રસોઈ કરી જાય છે. જમવા પધારે” નંદિજેણે કહ્યું, “દશમે કઈ પ્રતિબોધ પામતો નથી એટલે શી રીતે ભેજન કરવા આવું ?” વેશ્યાએ હસીને કહ્યું, “દશમા આપ બને નદિ ણ ચમક્યા. તુરત વેશ્યાનું ઘર છોડી ભગવાન પાસે આવ્યા પાપનું પ્રાયશ્ચિત લીધું અને ફરી દીક્ષા લઈ, શુદ્ધ ચારિત્ર પાળી દેવગતિ પામ્યા.
શ્રેણિકને સમકિત
અનાથી મુનિ એક વખત શ્રેણિક ફરવા નીકળ્યા. ત્યાં મંડિકુક્ષિ ચૈત્યમાં એક રૂપવાન મુનિને દેખી તેમને મળી પૂછ્યું, “ભગવંત! તમારી યુવાવસ્થા છે. સુકેમળ શરીર છે, તે છતાં શા માટે દીક્ષા લીધી? મુનિએ કહ્યું, “અનાથ છું. મારે કોઈ રક્ષક નથી.” શ્રેણિકે કહ્યું, “અનાથનું રક્ષણ કરનાર હું રાજા છું.” મુનિએ કહ્યું, “રાજન મારે ઘેર ઘેડાએ હતા. હાથીઓ હતા. પિતાની સાહ્યબી હતી. બત્રીશ સ્ત્રીઓ હતી. નાના ભાઈ હતા. સેંકડે સેવકે અને મિત્ર હતા છતાં હે રાજન ! મને એક વખત આંખે તીવ્ર વેદના થઈ. માથામાં ઘોર પીડા થઈ. મારી પીડા કે દૂર કરી શકયું નહીં અને હું સમજે કે ખરેખર હું અનાથ છું. મેં નિશ્ચય કર્યો કે આ વેદનામાંથી છુટું તે દીક્ષા લઈ સ્વશ્રેય સાધું. એ જ રાત્રિએ મારી વેદના અદશ્ય થઈ અને મેં સગાવહાલાંની અનુજ્ઞા મેળવી દીક્ષા લીધી.” શ્રેણિક બે, “હે મહર્ષિ ! આપ સનાથ છે. હું અનાથ છું, કારણકે તમે તમારે નાથે ધર્મને બનાવ્યો છે” મહારાજા શ્રેણિક અહિં સમકિત પામ્યો.
શ્રેણિકના કુંવરે તથા રાણીઓની દીક્ષા શ્રેણિકને ભગવાનના શાસન ઉપર ખૂબ રૂચિ થઈ હતી તેથી

Page #129

૧૦૦
કઈ પણ દીક્ષા લે તેમાં શ્રેણિક મુદ્દલ અંતરાય નાખતે નહિ પણ તેમાં મદદનીશ બની સહાય કરતો. આથી ભગવાનને કેવળજ્ઞાન થયા. પછી સાતમા વર્ષમાં શ્રેણિકના તેવીસ પુત્ર અને તેર રાણીઓએ ર દીક્ષા લીધી.
દુર્ગધા રાણી શ્રેણિકને ઘણી રાણીઓ પૈકી દુર્ગધા નામે રાણી હતી. આ દુર્ગધાએ પૂર્વજન્મમાં મુનિને દાન આપ્યું હતું તેથી રાણી બની હતી અને મુનિના વેશની જુગુપ્સા કરી હતી તેથી જન્મતા દુર્ગધમય. બની હતી. તે વેશ્યાને ત્યાં જન્મી હતી. વેશ્યાએ તેને ત્યજી દીધી. અને એક આભિરણે તેને ઉછેરીટી કરી હતી. ઉમરલાયક થતા તેને દુર્ગધ ચાલ્યા ગયે અને તે લાવણ્યમય રૂપને પામી, શ્રેણિકે એક ઉત્સવમાં તેને દેખી અને તેના રૂપથી લલચાઈ તેને પરણ્યો અને પટરાણી બનાવી. સમય જતાં દુર્ગધારાણીએ પણ ભગવાન પાસે દીક્ષા લઈ સ્વશ્રેય સાધ્યું.
(1) શ્રેણિકના દીક્ષા લેનારા કેટલાક પુત્રોના નામ-જાતિ, માલી, ઉવ. ચાલી, પુરૂષસેન, વારિણ, દીર્ધદઃ લષ્ટદત વિહલ, હારી, દીર્ધસેન, મહાસેન, ગૂઢદન, શુદ્ધદન્ત, હલ, દુમ, દુમસેન, મહાદુન, સિંહ, સિંહસેન, મહાસિંહસેન, પૂર્ણશન વગેરે
(૨) નન્દા, નન્દમતી, નદોતરા, નંદસેણિયા. મહયા, સુમરતા, મહામરતા મરૂ દેવા, ભદ્રા, સુભદ્રા, સુમતા સુમના અને ભૂતદત્તા નામની તેર રાણીઓએ દીક્ષા લીધી.

Page #130

ભગવાન મહાવીર અને શ્રેણિક
વિદ્યુત્સાલિ દેવ
મહારાજા શ્રેણિકને ભગવાન પર અતિરાગ હતા. તેથી તે અવરનવર સત્સંગના લાભ લેવા પ્રભુ પાસે આવતા. એક વખત વિદ્યુમાલિદેવ ભગવાનને વાંઢવા આળ્યે, ત્યારે ભગવાને શ્રેણિકને કહ્યું, “ આ અંતિમ કેવળી થશે દેવલેાકથી આ દેવચ્ચેવી, તારાનગરમાં ઋષભદત્ત શેઠને પુત્ર જજીસ્વામી નામે થશે અને તે સુધર્માવામી પાસે દીક્ષા લઈ કેવળજ્ઞાન પામશે. આ પછી આ અવસરપીણીમાં કેવળજ્ઞાનને માગ ખધ થશે.’
દ રાંક દેવ
"
આજ
:
તુ
એક વખત શ્રેણિક ભગવાન પાસે બેઠા હતા ત્યારે કાઈક કાઢિયે તેમની પાસે આવ્યે અને પરૂથી ભગવાનના ચરણને શંકા રહિત ખરડવા લાગ્યું. શ્રણિકને આ બેહૂદું લાગ્યું. તે રાતે પીળા થયા. પણ ભગવાનની સમીપે હાવાથી કાંઈ ન ખેલ્યા. તેવામાં ભગવાનને છીંક આવી એટલે કાઢિયાએ કહ્યું, · મરેા' થેાડીવારે શ્રેણિકને છીંક આવી એટલે તે ખેલ્યુંા, ‘ઘણું જીવે વખતે તે સભામાં બેઠેલ કાલસૌરિક છીકચા એટલે તેણે કહ્યું જીવ પણ નહિ અને મર પણ નહિ.' રાજાને તર્ક વિતર્ક થયા. ભગવાને રાજાને કહ્યું કે મને મરણ પામેા એમ કહ્યું તેને અ એમ છે કે “તમે મૃત્યુબાદ નિર્વાણપદ પામવાના છો. માટે જલદી મરશે તેા ઉત્તમ પદ પામશેા.” તને ‘જીવા’ એમ કહ્યું તેના અર્થ એ છે કે ' તુ મર્યા બાદ નરક ગતિ પામવાના છે માટે તું વધુ જીવ એમાં જ સુખ છે. ’ કાલૌરિકને જીવ નઠુિ અને મર પણ નહિ' કહ્યું તેના અર્થ એ છે કે જીવશે તે પાપ કર્મ કરશે અને મરશે તે નરકના દુઃખ ભાગવશે. માટે તેને માટે બન્નેમાંથી એક પણ સારૂ •નથી. ” શ્રેણિકે પૂછ્યું,
66
આ કાઢિયા કાણુ હતા ? ” ભગવાને

Page #131

૧૦૨
કહ્યું, “કેશામ્બીમાં એક રાજા હતા. તેને એક બ્રાહ્મણે ખુશ કર્યો. આથી રાજાએ તેને વરદાન આપ્યું. વરદાનમાં તેણે દરરોજ ભોજન અને એક સોનામહેરની દક્ષિણા માગી. લેભી બ્રાહ્મણ ખાઈ ખાઈ એકી નાખ અને દક્ષિણા લઈ આવો. આમાંથી તેને કોઢ થા. ઘરના માણસોએ તેને તિરસ્કાર કર્યો. બ્રાહ્મણને પસ્તાવો થયો. તેણે તેને ચેપ તેમને યુક્તિથી લગાડી બહાર ચાલ્યા ગયા. ગામના લેકેએ તેના કુટુંબને કાઢી મૂક્યું. બ્રાહ્મણ રખડતે રખડતે ઔષધ મેળવી સાજો થઇ રાજગૃહનગરમાં આવે તે વખતે ત્યાં દેએ સમવસરણ રચ્યું હતું. દ્વારપાળ પિતાની જગ્યાએ આ બ્રાહ્મણને બેસાડી સમવસરણમાં ગયા. તૃષાની વેદનાથી બ્રાહ્મણ મૃત્યુ પામી દેડક થયે. આ દેડકાએ સમવસરણના સમાચાર સાંભળ્યા અને જાતિ સ્મરણજ્ઞાન પામી સમવસરણ તરફ આવે છે તેટલામાં તારા ઘોડાની ખરી તળે ચગડાઈ દેડકે મૃત્યુ પામી દેવ થયે. આ દેવ કુદ્ધિનું રૂપ લઈ તારા સમકિતની પરીક્ષા કરવા અહિં આવ્યા હત”
શ્રેણિકે પૂછયું, “ભગવાન ! હું નરકે જઈશ?” ભગવાને કહ્યું શ્રેણિક ! જેમ કાલ સીરિક પાસે હિંસા મૂકાવવી, કપિલા બ્રાહ્મણી પાસે દાન અપાવવું કઠિન છે. તેમ તારે માટે નરક ટાળવી અશક્ય છે. પણ તું ખેદ ન કર આવતી ચોવીસીમાં તું પદમનાભ નામે પ્રથમ તીર્થંકર થઈશ”
શ્રેણીક સમવસરણથી રાજમહેલ તરફ ગયા. રસ્તામાં એક મચ્છી મારનું કામ કરતા સાધુને દેખ્યા તેમને આવું ન કરવું જોઈએ તેમ સમજાવી તે આગળ ચાલ્યો. ત્યાં સગર્ભા સાધવી દેખી. તેણે તેને ગુપ્ત ઘરમાં રાખી. સાધુ અને સાધવીનું રૂપ વિકુવનાર દુર્દરાંકદેવ આશ્ચર્ય પામ્યા અને પ્રગટ થઈ શ્રેણિકને કહેવા લાગ્યો, “શ્રેણિક ઈને કહ્યું હતું તેમ તું ખરેખર દઢ સમકિતી છે” તેણે શ્રેણિકને સુંદર હાર અને બે ગેળા આપ્યા.

Page #132

૧૦૩
કુપુત્ર કેણિક શ્રેણિકને અભયકુમાર, મેઘકુમાર અને નંદિષેણ જેવા સુપુત્રો હતા. તેમણે દીક્ષા લઈ સ્વશ્રેય સાધ્યું હતું અને શ્રેણિકને પણ યશ અપાવ્યું હતું. પણ કમનસિબે તેને કેણિક નામે એક કુપુત્ર હતે. પણ જ્યારે તે ચેલ્લણાની કુક્ષિમાં હતા, ત્યારે ગર્ભના પ્રભાવથી ચેલ્લણ રાણેને પતિનું માંસ ખાવાને દેહદ થયે. તે દેહદ પૂર્ણ ન થવાથી તે ફિકકી અને ચિંતાતુર રહેવા લાગી. તેણે શરૂઆતમાં ગર્ભને પાડવા ઘણા ઉકાળા પીધા. ઘણું પ્રયોગો કર્યા પણ ગર્ભ ન પડે. રાજાએ એક વખત ચેલણાને તેનું દુઃખ પૂછયું. તે કાંઈ બેલી ન શકી. પણ દાસીએ ખરી વાત કહી. રાજા આ સાંભળી ખેદ પામ્યા. અભયકુમારે રાજાને આશ્વાસન આપ્યું અને તેના પેટે સસલાનું માંસ બાંધી ચેલણને દેહદ પૂર્ણ કર્યો. પૂર્ણ માસે પુત્ર જન્મે. રાણીએ પાપી પુત્રને બહાર મૂકી આવવા દાસીને સોં. પાછી ફરતાં દાસી પકડાઈ ગઈ. અને શ્રેણિકને સાચી વાત કહી. શ્રેણિકે ચેલ્લણને ઠપકે આપે અને કહ્યું, “તારે આ પ્રથમપુત્ર છે. જે આ પુત્રને તું છોડી દઈશ તે તારે સંતાન સ્થિર નહિ રહે ” ચેલાણએ કહ્યું “નાથ ! એવી કઈ અભાગણી સ્ત્રી ભાગ્યે જ હશે કે જે. પોતાના પુત્રને આમ ત્યજે. પણ આપ જાણે છે કે આ પુત્ર ગર્ભમાં હતું ત્યારે તેણે મને તમારા માંસની ઈચ્છા કરાવી. તે મેટ થઈ તમારે શે અનર્થ નહી કરે! આ વિચારે તમારા પ્રેમથી મેં આને ત્યાં છે. ” રાજાએ પુત્રને મંગાવ્યું. પુત્રની સુંદર કાન્તિ જોઈ રાજાએ તેનું અશોકચંદ્ર એવું નામ પાડયું. આ પુત્રની એક આંગળી ઉકરડામાં કુકડીએ કરડી તેથી તેની વેદનાથી તે બાળક ખૂબ રૂદન કરતે. રાજા તે આંગળીને મુખમાં નાખતો ત્યારે તે રીતે બંધ થતા. આંગળી જતે દિવસે રૂઝાઈ અને બુઠ્ઠી થઈ. છેકરાઓએ બુઠ્ઠી આંગળીને લઈ તેનું કુકકેણિક એવું નામ પાડયું. દિવસે જતાં આ નામ અતિપ્રસિદ્ધ થયું.

Page #133

૧૭૪
ચેલણ રાણીને કેણિક પછી હલ અને વિહલ નામનાં બે પુત્ર થયા. પિતૃઢેષી હોવાથી કેણિક ઉપર ચેલણાને હેત આવતું નહિ. આથી તે ખાવાપીવા વગેરે બધી બાબતમાં કેણિકની તરફ અપરમાતા જેવું વર્તન રાખતી. કેણિકને શ્રેણિક તરફ પૂર્વભવનેષ હોવાથી તે માનતે કે આ બધું કામ શ્રેણિકની આજ્ઞાથી જ ચેલણું કરે છે.
પદભ્રષ્ટ શ્રેણિક કારાગૃહમાં
અભયકુમારની દીક્ષા પછી શ્રેણિકને ચેન ન પડ્યું. તેણે વિચાર્યું કે અભય પછી રાજ્યની ધૂરાવહન કરે એવો કઈ હોય તે તે કેણિકજ છે. તેણે રાજ્ય કેણિકને આપવા નિરધાર કર્યો અને હલ્લા અને વિહલને સેચનક હાથી અને અઢારસેરને હાર આપે. પણ કેણિક મહારાજા થવા અધીરે બચે. તેણે કાળ વગેરે દેરા બંધુએને એકઠા કરી, મંત્રીઓને ફેડી, શ્રેણિક પિતાની ઈચ્છાએ રાજ્ય આપે તે પહેલાં તો તેણે તેને કેદમાં નાખ્યો અને રોજ સો સો ચાબુક મારવા લાગ્યા. તે શ્રેણિકને પુરતું ખાવાનું પણ આપને નહિ અને કોઈને તેની પાસે જવા દેતે નહિ, માત્ર ચેલૂણું પતિ પ્રેમથી જતી અને છૂપી રીતે અડદને પિંડ શ્રેણિકને પહોંડતી.
એક વખત કેણિક જમવા બેઠા હતા. ખોળામાં રાજકુમારી પદમાવતીની કુક્ષિથી થયેલ ઉદાયી રમતે હતે. સામે માતા ચેલણ દીનવદને બેઠી હતી. અત્રે મૂત્રની ધાર છેડી. તે કણિકના ભેજનમાં પડી. કોણિકે મૂત્રથી ભિજાયેલું ભેજન કાઢી નાખ્યું અને બાકીનું ખાવા માંડયું. ચલણ બોલી, “ પુત્ર તારા પિતાને પણ તારા ઉપર આટલે જ પ્રેમ હતે. તું નાનો હતો ત્યારે તારી પાકેલી આંગળીમાં રાખી તને શાન્ત કરતા.” શ્રેણિકનું મૃત્યુ અને કેણિકને પશ્ચાતાપ
કેણિકને પોતાની ભૂલ સમજાઈ. તે કુહા લઈ બાપના

Page #134

૧૫
બંધન છેદવા દેડયો. પણ શ્રેણિકે માન્યું કે “આ મને મારી નાખવા આવે છે. ” કેણિક પાસે આવે તે પહેલાં તે શ્રેણિકે આપઘાત કર્યો. કણિકના શકનો પાર ન રહ્યો. તેને પિતાનો ઉપકાર અને પિતે કરેલે અપકાર યાદ આવ્યા. રાજગૃહનગર તેને અકારું લાગ્યું. પિતાને શત્રુ કોણિક પિતાના મૃત્યુબાદ તેમના અવશેષ દેખી રોવા લાગ્યું. તેણે રાજધાની ચંપામાં ખસેડી. આ અરસામાં ભગવાન મહાવીર વિહાર કરતા કરતા ચંપામાં પધાર્યા. રાજા કોણિકે ભગવાનનું સુંદર સ્વાગત કર્યું.
કોણિકના મૃત્યુ પછી તેનો પુત્ર ઉદાયી ગાદીએ આવ્યું. તે ધર્મિક હતો. પર્વતીથીએ પિષધ કરતે અને ભગવાન મહાવીરની દેશના સાંભળવા તલસતો હલ વિહલની દીક્ષા
શ્રેણિકના મૃત્યુ પછી હલ વિડવને મટાભાઈ કેણિક સાથે બન્યું નહિ એટલે તેઓ વૈશાલી ગયા. કેણિકે વૈશાલી પર ચઢાઈ કરી, વૈશાલીને રાજા ચેટક તેની સામે ફાવ્યું નહિ. રકતપાત જોઈ હલ્લવિહલને વૈરાગ્ય આવ્યો અને તેમણે વીરપ્રભુ પાસે જઈ દીક્ષા
લીધી.
રાજર્ષિ ઉદાયન, પ્રસન્નચંદ્ર રાજષિ, શિવરાજર્ષિ હસ્તિપાળ રાજા વગેરે વીરના રાજવંશી ભકતો અંતિમ રાજર્ષિ ઉદાયન.
ચંપાનગરીમાં કુમારનદી નામે એક સોની રહેતું હતું. તેને પાંચસે સ્ત્રીઓ હતી. આ સોની અતિવિષયલંપટ હતો. તેને પંચ શેલની હાસા પહાસા નામની બે દેવીઓએ આકર્ષો સની મૃત્યુ પામી પંચશીલન અધિપતિ દેવ થયો. એક વખત ઉત્સવમાં આ દેવે પોતાના પૂર્વ ભવના મિત્ર નાગિલદેવને છે. તેની ઘણું અદ્ધિ દેખી તે દુભા. નાગિત્રલદેવે તેને સલાહ આપી કે “ભગવાન મહાવીરની પ્રતિમા કરાવી કઈ સારે ઠેકાણે મૂકાવ કે જેથી ભવાંતરે તે

Page #135

૧૦૬ દેખી કલ્યાણ થાય.” પંચશીલ અધિપતિ વિદ્યુન્માલિએ ભગવાન મહાવીરની પ્રતિમા કરાવી અને એક લાકડાની પેટીમાં પધરાવી. સમુદ્ર વચ્ચે તફાને અટવાયેલ વહાણવટીને આપી. તેણે તેફાન, શાન્ત કયું વહાણ વીતભય નગરમાં આવ્યું. વહાણવટીએ તે પેટી બજાર વચ્ચે રાખી. કેટલાક બ્રાહ્મણે અને ધર્માચાર્યોએ પેટીને ઉઘાડવા પિતાના ઈષ્ટદેવની સ્તુતિ કરી. પણ પેટી ન ઉઘડી આ આશ્ચર્યને જોવા રાણી પ્રભાવતી જાતે આવી તેણે દેવાધિદેવ તીર્થંકર ભગવાનની સ્તુતિ કરી એટલે પેટી તુરત ઉઘડી ગઈ અને તેમાં અમ્લાન પુષ્પમાળા ધારણ કરતી શીર્ષ ચંદનની ભગવાન મહાવીરની પ્રતિમા દેખાઈ. લેકેએ ભગવન્તની પ્રતિમાને વન્દન કર્યું. પ્રભાવતી પ્રતિમાને પિતાના મહેલમાં લઈ ગઈ અને એક સુંદર ચૈત્ય કરાવી તેમાં પ્રતિષ્ઠિત કરી.
ઉદાયન રાજા મૂળ તે તાપસ ભકત હતા, પણ ભગવાનની પ્રતિમા આવ્યા પછી તે જૈનધમી બન્યા હતા. એક વખત ભગવન્તની પ્રતિમા આગળ પ્રભાવતી નાચ કરતી હતી. અને રાજા વીણા વગાડત હતો, તેવામાં નૃત્ય કરતી પ્રભાવતીનું માથું રાજાના જોવામાં ન આવ્યું. રાજાને હાથ થંભે; વીણાના સૂર અટક્યા. પ્રભાવતી ઊભી.. રહી અને કહ્યું. “આપે વીણુ કેમ બંધ કરી.” રાજાએ કહ્યું,
તારૂં મસ્તક ન જોયું એટલે મારા હાથ અટક્યા ” પ્રભાવતી સમજી ગઈ કે હવે હું લાંબુ નહિ જીવું. રાજા પાસે તેણે દીક્ષાની અનુમતી માગી. ઘણી આનાકાની બાદ રાજાએ દીક્ષાની અનુમતી આપી કહ્યું, “તું દેવલોકમાં જાય તે મને જરૂર પ્રતિબંધ કરજે” આ પછીતે પ્રભાવતી દીક્ષા પાળી દેવલેક ગઈ. દેવલોકમાંથી આવી તેણે રાજાને પ્રતિબંધ કર્યો. આથી રાજા જૈન ધર્મમાં વધુ દઢ બન્યા.
પ્રભાવતીના પરફેકગમન બાદ પ્રતિમાનું પૂજન એક કુબડી દાસી કરતી હતી. એક વખત બંધારને એક શ્રાવક પ્રતિમાના દર્શને. આવ્યું. તેણે દાસીને એક ગુટિકા આપી. આ ગુટિકાથી દાસી

Page #136

૧૦૭
ખુબ સ્વરૂપવાન બની; તેના રૂપની પ્રશંસા ચંડપ્રદ્યોતને કાને પહોંચી તે નીલગિરિ હાથી ઉપર બેસી ત્યાં આવ્યું અને દૈવી પ્રતિમાને સ્થાને તેના જેવી બીજી પ્રતિમા મૂકી પ્રતિમા સહિત દાસીને લઈ ઉજયિની ચાલ્યા ગયે.
બીજે દિવસે ઉદાયનને આ વાતની ખબર પડી. તેણે ચંડપ્રતને કહેવરાવ્યું કે “તારે દાસી રાખવી હોય તે ભલે રાખ પણ પ્રતિમાજીને પાછાં મોકલી આપ” ચંડપ્રદ્યોતે આની દરકાર ન કરી ઉદાયને ઉજજયિની ઉપર ચઢાઈ કરી ચંડપ્રદ્યોતને જીવતો પકડો અને તેના કપાળ ઉપર દાસીપતિ એવું નામ લખાવ્યું આ પછી ઉદાયને. પ્રતિમાને ઉઠાવી વીતભયનગરે લઈ જવા પ્રયત્ન કર્યો, પણ પ્રતિમાજી ન આવ્યાં એવામાં આકાશ વાણી થઈ કે “રાજન શોક ન કર વીત. ભય પટ્ટા થડા સમયમાં ધૂળથી પૂરાઈ જશે માટે પ્રતિમાજીને અહિં જ રહેવાદે. રાજા પ્રતિમાને ત્યાંજ રહેવા દઈ, ચંડપ્રદ્યોતને કેદી તરીકે સાથે લઈ પાછો ફર્યો. માર્ગમાં ચોમાસું બેસતાં વચ્ચે મુકામ કર્યો. આ છાવણીનું સ્થળ જતે દિવસે દશપુર નામે પ્રસિદ્ધ થયું.
એક વખત ઉદાયન રાજાના રસોઈએ ચંડપ્રદ્યોતને પૂછયું “આજે શું જમશે?” ચડપ્રદ્યોતે કહ્યું “રોજ નહિ ને આજે કેમ આવો પ્રશ્ન રસોઈએ કહ્યું “ રાજતો રાજા માટે જે ભેજન તૈયાર થાય તે તમને મોકલીએ છીએ પણ આજે પર્યુષણ પર્વહેવાથી અંતઃપુર પરિવાર સહિત રાજાને ઉપવાસ છે. ” ચંડાપ્રધાને કહ્યું “મારે પણ આજે ઉપવાસ છે.” આ વાતની ખબર ઉદાયનને પડી. તેને લાગ્યુ કે “પર્યુષણ પર્વનું મુખ્ય કૃત્ય વૈરવિરોધની ક્ષમાપના અને આ કૃત્ય ચંડપ્રદ્યોતને કેદી તરીકે રાખી હું કંઈ રીતે પૂર્ણપણે સાચવી શકયે ગણાઉં?” તેણે ચડપ્રદ્યોતને તુર્ત છૂટે કર્યોઃ દાસીપતિ. શબ્દ પર રાજપટ્ટ બાંધી તેનું કપાળ ઢંકાવ્યું ચડંપ્રદ્યોતને રાજ્ય પાછું સોંપ્યું અને તેની ક્ષમા માગી સાધર્મિક ગણી ભકિત કરી. આ પછી ઉદાયન વીતભયનગર અને ચર્ડ પ્રઘાત ઉજજયિની પાછો ફર્યો.

Page #137

૧૦૮ ચર્ડપ્રદ્યોતે પડાવવાળા સ્થળે વસેલ દશપુર નગર વીતભયનગરની પ્રતિમાના ખર્ચ પેટે આપ્યું અને વિધુત્પાલિ દેવે ભરાવેલ પ્રતિમાના ખર્ચ માટે સેંકડો ગામે આપ્યાં.
એક વખત વીર પ્રભુ વીતભયનગરના બહાર મૃગવનમાં આવી સમવસર્યા. ઉદાયન રાજા હર્ષિત થઈ દેશનમાં ગયે અને ભગવાનને કહ્યું “અભીતિ કુમારને રાજ્ય ઉપર સ્થાપના કરી હું આપની પાસે દીક્ષા લેવા ઈચ્છું છું. ” ભગવાને કહ્યું “જેવી તમારી ઈચ્છા વિલંબ ન કરો”
રાજમહેલ તરફ વળતાં રાજાને વિચાર આવ્યું કે “હું પ્રિયપુત્રને ગાદી સોંપીશ તે તે ભાગ સુખમાં રકત બની સંસારમાં રખડશે. આના કરતા આ રાજ્ય ગાદી ભાણેજ કેશી કુમારને સોંપું તેજ ઠીક કહેવાય.” રાજમહેલ ગયા પછી તેણે કેશકુમાર રાજ્યાભિષેક કરી તેને રાજ્ય સોંપી પ્રભુ પાસે જઈ દીક્ષા લીધી. આથી અભીતિકુમારને બે લાગ્યું. અને તે વીતભય છે ડી કેણિકને અશ્રયે જઈ રહ્યો.
ઉદાયન રાજર્ષિએ દક્ષાબાદ ઉગ્ર તપશ્ચર્યા આરંભી. સુકા લુખા આહારને લઈ રાજર્ષિના શરીરમાં વ્યાધિ ઉત્પન્ન થયે વૈદ્યોએ દહિં ખાવાની સલાહ આપી. ફરતા ફરતા ઉદાયન રાજર્ષિ વાળના સ્થાનમાં વિચારી પતભય નગરમાં આવ્યા. મંત્રીઓએ કેશીને ભરમાવ્યું કે “ઉદાયની દીક્ષાથી કંટાળી રાજ્ય મેળવવા પાછા આવ્યા છે તેથી તેમને ઝેર આપી મારી નાખવા જોઈએ” કેશીએ કઈ ગોવાલણ દ્વારા ઉદાયનને દહીમાં ઝેર અપાવ્યું ઝેરની અસર થતાં રાજર્ષિએ અણસણ કર્યું અને ભાવનામાં મનવાળી કેવળ જ્ઞાન પામ્યા. નગરદેવતા કેશીને આ અપરાધ સહન ન કરી શકી અને ધૂળ વરસાવી આખા નગરને દાટી દીધું. માત્ર એક કુંભાર કે જેને ત્યા ઉદાયન રાજર્ષિ ઉતર્યા હતા તેને બચાવી લીધા.
પ્રસન્ન ચંદ્ર રાજર્ષિ ઉદાયનની માફક પ્રસન્ન ચંદ્ર રાજર્ષિને પણ પ્રભુના શાસન પર પ્રેમ હતો. એક વખત વીર પ્રભુ પિતનપુર પધાર્યા. ભગવાનની

Page #138

૧૦૯
દેશના સાંભળી, ખાલપુત્રને રાજગાદી પર બેસાડી, ત્યાંના રા પ્રસન્નત્રે ભગવાન પાસે દીક્ષા લીધી. ઉગ્ર તપશ્ચર્યા કરતા પ્રસન્નચ'દ્ર રાષિ` એક વખત સૂર્ય સન્મુખ દૃષ્ટિ રાખી આતાપના લેતા હતા. તે વખતે શ્રેણિકના સુમુખ અને ક્રુમુખ સેવકેાના વાર્તાલાપે પ્રસન્નચંદ્રતુ. ચિત્ત ચલિત થયુ. દ્રુમુખ એલ્યા, આ તેજ મુનિ છે જે નાના કરાને રાજ્ય સેાંપી ચાલી નીકળ્યા હતા. અત્યારે તેનું રાજ્ય મત્રિએ પડાવી લે છે.’ આ સાંભળીને પ્રસન્નચંદ્રને મંત્રિભેા ઉપર ક્રોધ ચઢચેા અને તેમની સાથે મનથી યુદ્ધ કરવા લાગ્યા. આ પછી ઘેાડીવારે શ્રેણિક તે માગે આળ્યે તેણે મુનિને વાંધ્યા અને દેશના બાદ પ્રભુને પૂછ્યું કે ‘ભગવન્ત ! આ અવસ્થામાં પ્રસન્નચંદ્ર મુનિ મૃત્યુ પામે તેા કઈ ગતિ પામે ?’ ભગવાને જવાખ આપ્ટે, ‘નરકગતિ શ્રેણિકે ફરી પૂછ્યું', ભગવંત હું પૂછું છું કે અત્યારે પ્રસન્નચંદ્ર મૃત્યુ પામે તે કઈ ગતિએ જાય ?' ભગવાને જવાખ આપ્યા, સવા સિદ્ધ વિમાનમાં.' ફરી શ્રેણિકે પૂછ્યું, ‘ભગવાન ! આમપરસ્પર વિરાધી ઉત્તરે કેમ ?”
ભગવાને કહ્યું, તે જ્યારે પ્રથમ પ્રશ્ન કર્યો ત્યારે પ્રસન્નચંદ્ર મનથી ભયંકર યુદ્ધ કરતા હતા. તેથી તે નરક ચેાગ્ય હતા. જ્યારે તે' ખીજીવાર પ્રશ્ન કર્યાં ત્યારે તેમને તેમની ભૂલ અદલ પસ્તાવેા થયે. હતા.’ એવામાં થાડીવારે દેવદુદુંભી વાગી; ભગવાને કહ્યું, ધ્યાન શ્રેણિમાં આગળ વધતા પ્રસન્નચંદ્રને કેવળ જ્ઞાન થયુ છે તેને દેવે મહાત્સવ કરે છે'
શિવ રાજધિ
હસ્તિનાપુર નગરમાં શિવરાજા અને ધારિણી નામે રાણી હતાં. તેમને શિવભદ્ર નામે પુત્ર હતા. શિવરાજાએ પુત્રને રાજ્ય સેાંપી તાપસ દીક્ષા લીધી હતી. તાપસપણામાં ઉગ્ર તપશ્ચર્યા કરવાથી સપ્તદ્વીપ સમુદ્રનું અવધિજ્ઞાન થયું. તેથી શિવરાજષિ સાતદ્વીપ સમુદ્ર છે તેમ કહેવા લાગ્યા. વીર પ્રભુ હસ્તિનાપુર પધાર્યા ત્યારે શિવરાજષિ પ્રભુ

Page #139

પાસે આવ્યા. ભગવાને અસંખ્યદ્વીપ સમુદ્રની વાત સમજાવી શિવરાજર્ષિએ પ્રભુ પાસે દીક્ષા લીધી અને ઉગ્ર તપશ્ચર્યા કરી અંતે શિવગતિ પામ્યા.
હસ્તિપાલ રાજા વી પ્રભુએ બેંતાલીસમું ચાતુર્માસ હસ્તિપાલરાજાની સભામાં કર્યું. દેશના વિરામબાદ હસ્તિપાલ રાજાએ ભગવાનને કહ્યું “હે પ્રભુ! મેં આજે સ્વપ્નમાં હાથી, કપિ, ક્ષીરવાળું વૃક્ષ, કાકપક્ષી, સિંહ, કમળ, બીજ અને કુંભ જોયા. આનું ફળ શું થશે?”
ભગવાને સ્વપ્નનું ફળ કહ્યું. સ્વપ્ન ફળ વિચારી હસ્તિપાલ રાજાપ્રતિ બેધ પામી, દીક્ષા લઈ, મુક્તિ પામ્યા.
આદ્ર કુમાર આદ્ર કુમારને જાતિસ્મરણ જ્ઞાન આદ્રકુમાર આદ્રકપુરના રાજાને પુત્ર હતા. એકવાર તે કુમારે પિતાના પિતાને પોતાના મંત્રી દ્વારા શ્રેણિક રાજાને અમૂલ્ય ભેટે એકલતે જે, એટલે કુતુહલથી તેણે પણ તે રાજાના પુત્ર અભયકુમારને કાંઈક ભેટ મેકલી. શ્રેણિક રાજાના પુત્ર અભય કુમારે ખુશ થઈ આદ્રકુમારની ભેટ બદલ આદીશ્વવર ભગવાનની સુવર્ણ પ્રતિમા મેકલાવી અને કહ્યું કે એકાંતમાં આ ભેટશું જેજે. પ્રતિમાના દર્શન થતાં આદ્રકુમારને જાતિ સ્મરણ જ્ઞાન થયું અને તેથી તે નગર છેડી દીક્ષા લેવા ચાલી નીકળે.
આર્દ્ર કુમારની દીક્ષા આ અરસામાં આકાશવાણી થઈ, હે આદ્રકુમાર! તમારા ભેગાવલી કર્મ બાકી છે, માટે તમે દીક્ષા ન લેશે આમ વારંવાર સાંભળવા છતા આદ્રકુમારે દીક્ષા અંગીકાર કરી. ભવિતવ્યતાના ગે એકદા તે વસંતપુરમાં કાઉસગ ધ્યાને રહ્યા. આ બગીચામાં શેઠની પુત્રી પિતાની સખીઓ સાથે બાળક્રીડા કરતાં વૃક્ષનું હું હું માની સાધુને પગ પકડી “આ મારો વર” એમ બોલી ઊઠી કે તુર્ત નજીકમાં

Page #140

૧૧૧
રહેતા દેવે સેનયાને વરસાદ વરસાવ્યેા. રાજા લેાભથી તે દ્રવ્ય લેવા આવ્યેા. દેવતાએ આ દ્રવ્ય શ્રેષ્ઠી પુત્રીનું છે એમ કહી, રાજાને રાકી, શેઠને અપાવ્યું. આર્દ્રકુમાર અનુકુળ ઉપસવાળુ` સ્થાન દેખી ત્યાંથી વિહાર કરી ગયા. વખત જતાં ખાળા ઉંમરલાયક થઈ ત્યારે પિતા તેને ચેાગ્ય વર શેાધવા લાગ્યા. પુત્રીએ કહ્યું, “હું તેા નાનપણથી તે મુનિને વરી ચૂકી છું અને દેવતાએ આપેલું તેનુ દ્રવ્ય તમારી પાસે છે, માટે ખીજા વરનેા વિચાર કરશેા નહિ.” પિતાએ કહ્યું, ‘ભલે તેમ રાખીએ પણ તે મુનિને તું કઈ રીતે આળખીશ ?’ પુત્રીએ કહ્યું, “હું તેમના પગ અને પગની રેખા ઉપરથી ખરાખર આળખી કાઢીશ અને તેમ છતાં નહિ મળે તેા કુંવારી રહીશ.” પિતાએ આખરે તે કાર્યની સિદ્ધિ માટે ભિક્ષાદાન આપવા તેને રાકી.
ખારવ બાદ અદ્રિકુમાર સુનિ શેઠને ઘેર ભિક્ષા લેવા આવ્યા. શેઠની પુત્રીએ પગના ચિન્હથી તેમને એળખ્યા. મુનિતા આહાર લઇ ચાલી નીકળ્યા પણ ખાળા પરિવાર સાથે તેમની પાછળ ગઈ. આર્દ્ર કુમારે મુનિવેશ ત્યજી દીધા. શ્રેષ્ઠીપુત્રી સાથે લગ્ન કરી ગૃહવાસ સ્વીકાર્યાં. તેમને એક પુત્ર થયેા. પુત્ર પાંચ વર્ષ ના થયેા એટલે આદ્ર -
આર્દ્રકુમારના ગૃહવાસ
કુમારે દીક્ષા લેવાને પાતાને નિર્ણય જાહેર કર્યાં. ચતુર સ્ત્રી રેંટીયા કાંતવા માંડી. માતાને કાંતતી દેખી પુત્રે પૂછ્યું, આ શું કરે છે?’ માતાએ જવાખ આપ્ચા, તારા પિતા આપણુને છોડી ચાલ્યા જાય છે. તુ કમાઈ શકે એમ નથી આથી રેંટીયેા કાંતી હું. તારૂં' અને મારૂં ભરણપોષણ કરીશ.” ખાળકે માતાના કાંતેલા સૂતરના દેર લઈ પિતાની આસપાસ વીંટયા અને ખેલી ઊડચેા. હવે શી રીતે જશે?’ આર્દ્ર કુમારે જોયું કે તેની આસપાસ ખાળકે સૂતરના ખાર આંટા કર્યાં છે. આથી ખાર વર્ષ રહેવાના નિશ્ચય કર્યો
આ કુમારે ફરીથી દીક્ષા લીધી,
ખાર વર્ષ પુરાં થતાં ફરી દીક્ષા ગ્રહણ કરી. મહાવીર ભગવંતની વાત સાંભળી, તેમની પાસે જવા ચાલી નીકળ્યા. રસ્તામાં ગેાશાળક

Page #141

૧૧૨
અને શાક્ય મુનિઓ મળ્યાં તેમની સાથે વાદ કરી, આદ્રકુમારે તેમને નિરૂત્તર કર્યા. માર્ગમાં તાપસેને પ્રતિબધ કરી સ્વશિષ્ય બનાવ્યા.
વિહાર કરી આદ્રકુમાર ભગવાન પાસે આવ્યા અને તાપસ. શિષ્યો સાથે તેમણે ભગવાન પાસે દીક્ષા લીધી અને સ્વય સાધ્યું
દશાર્ણ ભદ્ર દશાર્ણ દેશમાં દશાર્ણ નામે નગર છે. ત્યાં દશાર્ણ ભદ્ર નામે. રાજા રાજ્ય કરતો હતે. એક વખતે તે રાજા સાયંકાળે પિતાની સભામાં બેઠે હતું તેવામાં ચર પુરૂષોએ આવીને કહ્યું, “પ્રાતઃ કાળે આ તમારા નગરની બહાર વીર પ્રભુ આવી સમવસરશે” સેવકેની આવી વાણ સાંભળી તેણે સભા સમક્ષ કહ્યું, “પ્રાત કાળે હું એવી સમૃદ્ધિથી પ્રભુને વંદન કરીશ કે જેવી સમૃદ્ધિથી પૂર્વે કેઈએ પણ તેમને વાંદયા નહિ હોય.”
પ્રાતઃકાળે રાજાએ નગરના અધ્યક્ષ વગેરેને બેલાવી આજ્ઞા કરી, મારા મહેલથી પ્રભુના સમોસરણ સુધી મોટી સમૃદ્ધિથી મારે જવાલાયક માર્ગ શણગાર” રાજ સેવકએ રાજાની આજ્ઞા પ્રમાણે બધું કામ પાર પાડયું. ધામધુમથી રાજા સમવસરણમાં આવે અને ત્રણ પ્રદક્ષિણા દઈ પ્રભુને વંદન કરી, સમૃદ્ધિથી ગર્વિત થઈ, પિતાને રોગ્ય એવા સ્થાન પર છે.
દશાર્ણપતિને સમૃદ્ધિને ગર્વથયેલે જાણી તેને પ્રતિબંધ કરવા ઈં સમૃદ્ધિથી પ્રભુને પ્રણામ કર્યા. ઈન્દ્રની પારાવાર સમૃદ્ધિ જોઈ દશાર્ણપતિને ગર્વગળી ગયે તેણે વિચાર્યું, “ઈકે સમૃદ્ધિથી મને જીતી લીધો પણ સંયમ લઈ હું તેને અને કર્મ શત્રુઓને પરાજય કરીશ” એવું વિચારી તેણે દીક્ષા લીધી અને સારી રીતે. વ્રતનું પાલન કર્યું

Page #142

વીર પ્રભુના પરમભકતો
ધન્ના શાલિભક રાજગૃહ નગરમાં ગોભદ્ર નામે શેઠ હતું. તેને ભદ્રા નામની શેઠાણી હતી અને શાલિભદ્રનામે પુત્ર હતે શાલિભદ્ર ઉમર લાયક થયે ત્યારે ગોભદ્ર શેઠે તેને બત્રીશ કન્યાએ પરણાવી. શેઠ મૃત્યુ પામી દેવલેક ગયા. શાલિભદ્ર માતાની દેખરેખ નીચે સુખ ભેગવવા લાગે. એક વખત કોઈ પરદેશી વેપારી રત્નકંબળ લઈ રાજગ્રહી આવ્યું. રાજાએ ઘણી કિંમતી રત્નકંબળ ખરીદી નહિ, પણ
જ્યારે ચેલણાએ રત્નકંબળની હઠ લીધી ત્યારે શ્રેણિકે વેપારીને પાછા બેલા અને કહ્યું, “એક રત્નકંબળ આપ.” વેપારીએ કહ્યું
એ સોળે કાંબળે ભદ્રા શેઠાણીને આપી છે. ” રાજાએ સેવકને શેઠાણી પાસે મોકલ્યા અને કિંમત આપી એક રત્નકંબળ લઈ આવવા કહ્યું. સેવક શેઠાણી પાસે ગયે. શેઠાણીએ કહ્યું, “મેં તે. તે કંબળાના પગ લુંછણીયા કરાવી પુત્રવધૂઓને સોંપ્યા છે. ” સેવકે રાજાને આ વાત કહી. રાજા શાલિભદ્રને મળવા આતુર થયે. તે તેને ઘેર આવ્ય, ભદ્રાએ રાજાને ચેથેમાળ બેસાડી અતિઆતિથ્ય ર્યું અને ઉપરના માળ બિરાજતા શાલિભદ્રનદાસી દ્વારા કહેવડાવ્યું કે રાજા તને મળવા આપણા ઘેર પધાર્યા છે. શાલિભદ્રે કહ્યું, “તેને જે આપવું હોય તે આપી વિદાય કરે.” ભદ્રા જાતે ઉપર ગઈ અને સમજાવ્યું કે, “રાજ આપણું ૨વામી છે અને આપણે તેની પ્રજા છીએ.” શાલિભદ્ર નીચે આવ્યા. રાજાને નમ્યું અને તુર્ત ઉપર ચાલ્યા ગયે. પણ તેના મનમાંથી રાજા આપણા સ્વામી છે તે વાત ન ગઈ. તેણે વિચાર્યું. “મારે માથે સ્વામી, એટલી મારા પુણયમાં ખામી.”
આ અરસામા ધર્મ જોષસૂરિ રાજગૃહીમાં સમવસર્યા તેમની

Page #143

૧૧૪ દેશના સાંભળી શાલિભદ્રને પરાધીનતા દૂર કરવાને સાચે માર્ગ દીક્ષા છે એ સમજાયું. તેણે માતાની રજા માંગી; માતાએ ખૂબ આનાકાની બાદ એક એક દિવસે થેડી ડી વસ્તુઓને ત્યાગ અને એક એક સ્ત્રનો ત્યાગમાં અનુમતિ આપી.
આજનગરમાં ધન્ય નામે બુદ્ધિશાળી શાહુકાર રહેતો હતો. તેને શાલિભદ્રની બહેન સુભદ્રા આપી હતી. ભાઈના ત્યાગના સમાચાર સંભળ્યા એટલે સુભદ્રા રૂદન કરવા લાગી ધન્ય મશ્કરીમાં કહ્યું આમતે કાંઈદીક્ષા લેવાય. દીક્ષા લેવી હોય તે એકી સાથે બધું છોડવું જોઈએ સુભદ્રએ ગુસ્સે થઈ કહ્યું બેલવું સહેલું છે, પણ કરવું મુશ્કેલ છે ” ધયે કહ્યું “એમ તે આજથી બધાને ત્યાગ’ એમ કહી ધન્ય શાલિભદ્ર પાસે આવ્યો અને કહ્યું “ચાલે આપણેબને દીક્ષા લઈ એ' પછી ધન્ય અને શાલિભદ્ર તે અરસામાં પધારેલા વીર પ્રભુ પાસે જઈ દીક્ષા લઈ તપ કરી વૈભારગિરિ ઉપર અણુશ કરી, મૃત્યુ પામી દેવ થયા. આનન્દ શ્રાવક ગૃહસ્થ અવસ્થામાં આનન્દને અવધિજ્ઞાન
આનંદની સંપત્તિ - વાણિજ્ય ગ્રામમાં આનંદ નામે એક ગૃહપતિ રહેતે હતે. તેને શિવાનંદા નામે ભાર્યા હતી આનંદ ગૃહપતિએ ચારકોડ સેનેયા ભંડારમાં, ચાર કરોડ વ્યાજમાં અને ચાર કરોડ વેપારમાં
ક્યા હતા. દસ હજાર ગાયોનું એક ગોકુળ એવા દશ ગોકુળ તેની પાસે હતા. ભગવાનના આગમનના સમાચાર સાંભળી આનંદ ગૃહપતિ સમવસરણમાં આવ્યું. દેશનાબાદ તેણે બારવ્રત સ્ત્રી સહિત સ્વીકાર્યા. આનંદ ગૃહપતિએ ગૃહસ્થ અવસ્થામાં જ અવધિજ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું. શ્રાવકની અગિયાર પ્રતિમાઓ વહન કરી. આમ આનંદ શ્રાવક વીશ વર્ષ શ્રાવક ધર્મ પાળી, મારણાન્તિક સંખના પૂર્વક મૃત્યુ પામી સૌધર્મ કલ્પમાં દેવપણે ઉત્પન્ન થયે.

Page #144

વીર પ્રભુને બીજો શ્રાવક કામદેવ ચંપાનગરીમાં કામદેવ નામે બુદ્ધિશાળી કુલપતિ રહેતે હતે. તેને ભદ્ર નામે ભાર્યા હતી. તેણે છ કોટી ધન વ્યાજ .. છેકે દિ નિધાનમાં અને છ કટિ વ્યાપારમાં કર્યું હતું. તેની પાસે છે ગોકુળ હતા. વીર પ્રભુને ચંપામાં પધારેલ જાણે કામદેવ તેમની દેશના સાંભળવા ગયે. દેશના સાંભળી વિરાગ્ય વસિત બન્યા અને બાર વ્રત લીધાં. કામદેવ શ્રાવક શ્રાવક ધર્મ સુંદર રીતે આરાધી મૃત્યુ પામી દેવકમાં ગયે.
પ્રભુના ત્રીજા શ્રાવક ચૂલની ચિંતા બનારસમાં ચુલની પિતા નામે એક ધનાઢય શ્રાવક રહેતે હતો. તેની પાસે વીસ કરોડ સોનૈયા અને આઠ ગોકુળ હતા. તેની પત્નીનું નામ શ્યામ હતું. પ્રભુ સમવસર્યા જાણી તે પર્ષદામાં ગયો અને દેશના સાંભળી તેણે બાર વ્રત સ્વીકાર્યા. સુંદર ગૃહસ્થ ધર્મ પાળી તે દેવલેકમાં દેવપણે ઉત્પન્ન થયે. ભગવાનના ચોથા અને પાંચમાં શ્રાવક સુરાદેવ અને ચુલ્લ શતક
બનારસમાં સુરાદેવ નામે એક ગૃહસ્થ હતું. તેને ધન્યા નામે ભાર્યા હતી. તેની પાસે અઢાર કરેડ સોનૈયા અને છ ગોકુળ હતાં. તેણે ભગવન્ત પાસે શ્રાવક ધર્મને સ્વીકાર કર્યો.
આલંભિકાના વસવાટ દરમિયાન ચલ શતક નામના ગૃહસ્થ ભગવાન પાસે બાર વ્રત સ્વીકાયાં. ચુલશતક પાસે અઢાર કરેડ નૈયા અને છ ગેકુળ હતાં.
મૃગાવતી અને જયતીની દીક્ષા કૌશામ્બીમાં શતાનિક નામે રાજા હતા. તેને મૃગાવતી નામની રાણી હતી. એક વખત અવન્તીના ચંડપ્રદ્યોતે દૂત દ્વારા મૃગાવતીની માગણું કરી શતાનીકે ચંડ પ્રદ્યોતના દુતને તરછોડ. ચંડ પ્રોત કૌશામ્બી ઉપર ચઢી આવ્યો લડાઈ દરમ્યાન શતાનિક અતિસારના રેગથી મૃત્યુ પામ્યા. મૃગાવતીને રાજ્ય સાચવવાની અને પુત્રને

Page #145

૧૧૬
સાંભાળવાની બેવડી જવાબદારી માથે આવી પડી મૃગાવીએ યુક્તિ રચી ચ’પ્રદ્યોતને કહેવરાવ્યું કે, ‘હું તમારી છુ પણ મારી એક વિનંતી છે કે ઉદ્યાયન કુમાર મેટા થાય અને રાજ્ય સંભાળે ત્યાં સુધી થાભી જાવ.' કામીચ’ડપ્રદ્યોતે મૃગાવતીનુ કથન સાચુ માન્યું. ધનધાન્યથીકૌશામ્બીને પૂર્ણ કરી, ચંડપ્રદ્યોત અવન્તી ચાલ્યેા ગયા. આ અરસામાં શ્રમણ ભગવાન મહાવીર કૌશામ્બી પધાર્યાં. મૃગાવતી ઉદયનકુમાર તથા મૃગાવતીની નણંદ જયન્તી દેશના સાંભળવા ગયા દેશનાબાદ જયન્તીએ દીક્ષા લીધી.
ભગવાન જ્યારે ફરી કૌશામ્બી આવ્યા ત્યારે મૃગાવતીએ ચંદનબાળા પાસે દીક્ષા લીધી. એક વખત સૂર્ય ચંદ્ર મૂળ વિમાને ભગાન્તને વંદન કરવા આવ્યા ચંદનમાળા ચાલી ગઈ. મૃગાવતી સૂર્ય ચંદ્ર જતાં અંધારું થતા ઉપાશ્રયે આવીઃ ચંદનખાળાએ ઠપકા આપ્યા કે આવી રીતે મેડા આવવું શેલે નહિ. મૃગાવતોને પશ્ચાતાપ કરતાં કેવળજ્ઞાન થયું. રાત્રે સ` જતા દેખી તેણે કહ્યું, આ સ જાય છે' ચંદનબાળાએ પૂછ્યું. તને શી રીતે ખખર પડી ?” મૃગાવતીએ જમામ આપ્યા, “કેવળજ્ઞાનથી” ચદનમાળા પશ્ચાતાપ કરવા લાગ્યા અને તેમને પણ કેવળ જ્ઞાન થયું. ઋષભદત્ત અને દેવાનન્દા
પણ
ઋષભદત્ત અને દેવાનન્દાની દીક્ષા અને મુકિત
એક વખત વીર પ્રભુ બ્રાહ્મણકુંડ ગામની બહાર બહુશાલ ઉદ્યાનમાં પધાર્યા. દેવોએ સમવસરણ રચ્યું. ઋષભદત્ત અને દેવાનન્દા પણ ત્યાં આવ્યા. ભગવાનને જોતાં દેવાનન્દાના સ્તનમાંથી દૂધની ધારા વછૂટી. ગૌતમે ભગવાનને પૂછ્યું. આ સ્ત્રી કેાણ છે? અને આપને જોતાં કેમ આવી શૂન્યમનસ્ક થઈ ઊભી છે ?, ‘ભગવાને કહ્યુ, ‘આ સ્ત્રી મારી માતા દેવાનન્દા છે. તેની કુક્ષીમાં મેં જન્મ ધારણ કયો હતા. અને બ્યાસી દિવસ રહ્યો હતા પછી ભગવાને દેશના આપી. દેશના સાંભળી ઋષભદત્ત અને દેવાનન્દાએ દીક્ષા લીધી અને શુદ્ધ ચારિત્ર પાળી અને જણ મુક્તિ પામ્યા.

Page #146

૧૧૭
જમાલિ અને પ્રિયદર્શના બ્રાહ્મણકુંડ ગામથી પ્રભુ ક્ષત્રિયકુંડ ગ્રામ પધાર્યા. નંદિવર્ધન -જમાલિ, પ્રિયદર્શના વગેરે દેશના સાંભળવા આવ્યા. દેરાના સાંભળ્યા બાદ જમાલિએ પાંચસો રાજપુત્રો સાથે દીક્ષા લીધી અને પ્રિયદર્શનાએ હજાર સ્ત્રીઓ સાથે ચંદનબાળા પાસે દીક્ષા લીધી. થોડાજ સમયમાં જમાલિ અગિયાર અંગ ભણ્યો અને હજાર શિષ્યોનાં પરિવારવાળો થયો.
જમાલિએ કરેલી નવીનમતની શરૂઆત પાછળથી જમાલિએ નવીન મતની શરૂઆત કરી અને પ્રભુથી જુદો પડયે શરૂઆતમાં પ્રિયદર્શનાએ જમાલિને મત સ્વીકાર્યો પણ પછી તેણે જમાલિનાં મતને ત્યાગ કરી, પ્રાયશ્ચિત લઈ, શુદ્ધ ચારિત્ર પાળી, દેવગતિ મેળવી.
રોહિણેય ચાર રાજગૃહી નગરીની નજીકના વિભાર પર્વત પર લોહપૂર નામે એક ચેર રહેતે હતો. તેને રોહિણેય નામે પુત્ર હતા. મરણ સમયે લોહપૂરે પુત્રને કહ્યું, ‘મહાવીરને ઉપદેશ તું કઈ દિવસ ભૂલેચૂકે સાંભળીશ નહિ.” શહિણેએ પિતાની વાત કબુલ રાખી. લેહખુર મૃત્યુ પામ્યા.
ડા દિવસ બાદ એક વખત સહિણેય રાજગૃહી લૂંટવા ગયે માર્ગમાં ભગવન્તનું સમવસરણ આવતા તેણે કાને બે હાથ ધર્યા. પરંતુ માર્ગમાં કાંટો વાગતાં કાન ઉપરથી હાથ લઈ લેવા પડ્યા. આ વખતે તેણે સાંભળ્યું કે “દેવના ચરણ પૃથ્વીને અડતા નથી. તેમનાં નેત્ર અનિમેષ હોય છે, તેમણે પહેરેલી પુષ્પની માળાએ કરમાતી નથી”
રોહિણેયને ત્રાસ ખૂબ વધે. શ્રેણિકે તેને પકડવાનું કામ અભયકુમારને સંપ્યું. અભયકુમારે રાજગૃહીની આસપાસ સૈનિકે

Page #147

૧૧૮
6
ગેાઠવી તેને પચે. પણ આ રૌોિય છે તેની ખાત્રી કર્યા સિવાય તેને શિક્ષા શી રીતે કરવી ? અભયકુમારે યુક્તિ રચી. રીહિં ણેયને સાતમાળ વાળા મહેલમાં મે. જ્યારે તે ઊંઘમાંથી જાગ્યા ત્યારે તેણે પેાતાની આસપાસ દેવ દેવી દેખ્યાં તેઓ કહેવા લાગ્યાં તમે અમારા નાથ છે અને દેવલાકમાં જન્મ્યાં છે. અમારા દેવલાકની વિધિ એવી છે કે - દેવલેાકનાં સુખ ભોગવતાં પહેલાં તેણે પૂર્વ ભવના પુણ્ય પાપ કહેવાં પડે છે. ’ રોહિણેયને ભગવાનનું સાંભળેલું વચન યાદ આવ્યું. તેણે દેવે તરફ નજર કરી તેા દેવા કૃત્રિમ જણાયા. તે તુત અભયકુમારની માયા સમજી ગયા. તે ખેલ્યું. “ ઢવા! મેં મારા આખા જન્મારા સુકૃતથી જ પસાર કર્યાં છે. પાપનું નામ પણ જાણ્યુ... નથી. ” અભયકુમાર વિલખા પડસે. શ્રેણિકે રૌહિણેયને છેડી મૂકયા. રૌહિણેય સીધા ગયા અને તેમના પગમાં પડી કહેવા લાગ્યું વખત સાંભળેલા આપના વચને મારી પ્રાણ રક્ષા
કે
6
ભગવાન પાસે
અરૂચીથી એક કરી. તે આ
શ્રેણિકને લૂંટેલી અને સંયમ
27
જન્મ ભક્તિથી કરેલ પરિચર્યાં શું શું ન કરે ? બધી વસ્તુ આપી દઇ તેણે પ્રભુ પાસે દીક્ષા લીધી રાજ્યના ભોકતા અન્યા.
ગૌતમ સ્વામી-પંદરસેા તાપસેાને પ્રતિોધ
ઃ
ગૌતમસ્વામી એક વખત ખેદપૂવ ક વિચારવા લાગ્યા કે મારી પછી દીક્ષા લેનારા કેટલાએ કેવળજ્ઞાન પામ્યા અને હું છદમસ્થ રહ્યો. એ વખતે પ્રભુની દેશનામાં તેમણે સાંભળ્યુ કે - જે અષ્ટાપદ પત ઉપર લબ્ધિ વડે જઈ જીનેશ્વરને વંદન કરે તે તેજ ભવે મુકિત પામે ’ આથી ગૌતમસ્વામી ભગવાનની અનુમતિ મેળવી અષ્ટાપદ્મ સમીપ આવ્યા. અહિં અષ્ટાપદની પહેલી મેખલામાં પાંચસો તાપસે ચતુર્થ ભકત તપ કરતા ખીજી મેખલામાં પાંચસે તાપસો ઉગ્ર તપ કરતાં હતાં; ત્રીજી મેખલામાં પાંચસો તાપસો અડમને તપ કરતા હતાં. ગૌતમસ્વામી અષ્ટાપદ પર ચઢયા જીનેશ્વર ભગવ તને વંદયા અને વંદન

Page #148

૧૧૯ બાદ અશેકવૃક્ષ નીચે બેસી દેશનાના પ્રપંગમાં તેમણે પુંડરિકને પ્રસંગ કહ્યો.
પાછા વળતાં તાપસોએ ગૌતમ સ્વામીને પ્રણામ કર્યા. ગૌતમ સ્વામીએ પંદરસેએ તાપસને પ્રતિબંધ પમાડી દીક્ષા આપી અને લબ્ધિથી લીરાન દ્વારા પારણું કરાવ્યું. દીક્ષા આપી ભગવાન પાસે લાવે છે એટલામાં પંદરસે તાપસને કેવળજ્ઞાન થયું. ગૌતમ સ્વામીએ પ્રભુ પાસે આવી પ્રદક્ષિણ દઈ ભગવાનને વાંધ્યા. પંદરસે તાપસોને કેવળીપર્ષદામાં જતા દેખી તેમને કહ્યું, “ ભગવાનને વંદન કરો.” પ્રભુએ કહ્યું, “કેવળીની આશાતના ન કરે. તમારા બધા શિષ્યોને કેવળ જ્ઞાન થયું છે.”
વીર પ્રભુને પરિવાર | શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને કેવળ જ્ઞાનની ઉત્પત્તિથી માંડીને ચૌદ હજાર મુનિઓ, છત્રીસ હજાર સાધ્વીઓ, ત્રણ ચૌદ પૂર્વ ધરે, તેરસ અવધિજ્ઞાનીઓ, સાતસો વૈકિય લબ્ધિવાળા, સાતસો કેવળીએ, સાતસો અનુત્તર વિમાને જનારા મુનિએ, પાંચસો મનઃ પર્યવ જ્ઞાનીઓ, ચૌદસો વાદીઓ, એકલાખ ઓગણસાઠ હજાર શ્રાવકે અને ત્રણ લાખ અઢાર હજાર શ્રાવિકાઓનો પરિવાર થયો.
વીરપ્રભુનું નિર્વાણ પ્રભુ પિતાને નિર્વાણ કાળ નજીક જાણ અપાપા નગરીએ પધાર્યા, ત્યાં દેવતાઓએ સમવસરણ રચ્યું. પ્રભુએ સોળ પહેર અખંડધારાએ દેશના આપી. તે દેશના સઘળા શ્રાવક પિષધ કરીને સાંભળતા હતા. સંધ્યા સમય પહેલાં પ્રભુએ ગૌતમ સ્વામીને દેવશર્મા બ્રાહ્મણને પ્રતિબંધ કરવા સારૂ પાWવતી ગામે મેકલ્યા હતા. અહીં અમાવાસ્યાની પાછલી બે ઘડી રાત રહી ત્યારે વીર પ્રભુ એકાકી નિર્વાણ પામ્યા.
ગૌતમસ્વામીને કેવળજ્ઞાન પ્રભાત થતાં ગૌતમ સ્વામી દેવશર્માને પ્રતિબધી પાછાવળ્યા

Page #149

૧૨૦ માર્ગમાં કેટલાક દેને શૂન્યચિત્ત દીઠા. ઉપગથી વીરનિર્વાણ જાયું ત્યારે વાહતની પેઠે મૂછ પામ્યા. પછી સાવધ થઈ વિલાપ કરવા લાગ્યા કે “હે પ્રભે ! તમે ત્રણલેકના સૂર્ય અસ્ત પામ્યા તેથી મિથ્યાત્વરૂપ અંધકાર પ્રસરવા માંડશે. હે પ્રભુ! મારા મનના સંદેહ હું તેને પૂછીશ? હે વીર ! તમે મને આ વખતે શા માટે દૂર મેક ? શું હું તમારા કેવળજ્ઞાનમાં ભાગ પડાવત ?” પછી ગૌતમે વિચાર્યું, “શ્રી વીતરાગ તે નિઃસ્નેહી હેય, એ સત્ય મને કેમ ન સૂઝયું ? મારે જ અપરાધ થયે કે મેં તે વખતે શ્રતને ઉપરોગ ન દીધે. એ નિર્મોહીને તે વળી મારા પર શાને મેહ હોય? ખરેખર હું પોતે જ મેહમાં પડે છું. મારા આ એક પક્ષી નેહને ધિક્કાર છે. મારે એવા નેહને આ ક્ષણે જ ત્યાગ કરે જોઈએ. વસ્તુતઃ મારૂં કોણ છે? હું એકલો છું; મારે કેઈજ નથી તેમ હું પણ કેઈને નથી. ” આવી રીતે સમભાવના વિષે આરૂઢ થતાં શ્રી ગૌતમ સ્વામીને કેવળ જ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું.
મક્ષ માર્ગમાં પ્રવર્તેલા સાધકને નેહ એ વજની સાંકળ સમાન છે. જવાં સુધી વીરપ્રભુ જીવતાં રહ્યા ત્યાં સુધી તેમના પર સ્નેહ ધરાવનાર શ્રી ગૌતમસ્વામી કેવળી ન થઈ શકયા. પરંતુ એક દરે ગૌતમરવામીને બધું સવળું પડી ગયું એ એક આશ્ચર્યની વાત છે. તેમને પ્રચંડ ગર્વ–પાંડિત્યનું અભિમાન તેમને પ્રભુ પાસે ખેંચી ગયું. અને ત્યાં બે પામ્યા, એટલે એક રીતે અહંકારજ તેમને પ્રતિબોધમાં સહાયક નીવડે. તેમને રાગ પ્રભુભકિતમાં પરિ. ણ અને પ્રભુતા વિરહમાંથી ઉદભવેલે ખેદ કેવળ જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરાવવામાં સાધનભૂત થયો.
દિવાળી-ભાઈબીજ ભગવાનના મામા ચડારાજા વગેરેએ ભગવાન નિર્વાણ પામ્યા તેથી ભાવ ઉધત ગયો જાણી, દીવા પ્રમુખ દ્રવ્ય ઉધત કર્યો, ત્યારથી દિવાળીનું પર્વ શરૂ થયું. કાર્તિક સુદ એકમને દિવસે

Page #150

૧૨૧
ઢવાએ શ્રી ગૌતમસ્વામીના કેવળજ્ઞાનને મહેાત્સવ કર્યો ત્યારથી તે દિવસ પણ લેાકેામાં આનંદ ઉત્સવમય ગણાયા. પ્રભુના મોટાભાઈ નંદિવર્ધન રાજા પ્રભુનું નિર્વાણ થયેલું સાંભળી અતિ ખિન્ન થયા. એ ખિન્નતા ટાળવા તેમની અહેન સુદનાએ તેમને સમજાવી કાર્તિક સુદ બીજનેદિવસે આદર સહિત પેાતાને ઘેર મેલાવી ભોજન કરાવ્યું ત્યારથી ભાઈબીજ ' નામનુ પ` પ્રવ.
"
પ્રભુ ગૃહસ્થપણામાં ત્રીસવ અને વ્રતમાં બેતાલીશવ–એમ ોતેર વર્ષનું આયુષ્ય પૂર્ણ કરી, પાર્શ્વનાથ પ્રભુના નિર્વાણ પછી અઢીસે વર્ષે મેાક્ષે ગયા.

Page #151

૧૨૨
વીર વાણી જેમ મને દુઃખ પ્રિય નથી તેમ સર્વ જીવોને દુઃખ પ્રિય નથી એમ સમજીને જે પોતે હિંસા કરે નહિ, બીજા પાસે કરાવે નહિ અને હિંસા કરનારની અનુમોદના ન કરે તે સાચે શ્રમણ છે.
તપ જ્યોતિ (અગ્નિ) છે. જીવાત્મા અગ્નિ કુંડ છે, મન, વચન, કાયાની પ્રવૃત્તિ કડછી છે અને પિતાના કર્મો (પાપને) બાળવાનાં છે. આજ યજ્ઞ છે, જે, પવિત્ર સંયમરૂપ હેઈ શાન્તિ દાયક તથા સુખકારક છે.
જેમ પાણીમાં પેદા થયેલ કમળ પાણીથી વેપાતું નથી, તેમ જે કામવૃત્તિથી (વૈષયિક વાસનાથી) લેવાતા નથી તેને અમે બ્રાહ્મણ કહીએ છીએ.
જે રાગ-દેષ-ભય આદિથી મુક્ત હેઈ સુધિતતપ્ત સુવની જેમ નિર્મલ ઉજવલ છે. તેને અમે બ્રાહ્મણ કહીએ છીએ.
ધર્મ જલાય છે અને બ્રહ્મચર્ય શાંતિતીર્થ છે, જે નિર્મળ અને પ્રસન્ન છે. ત્યાં સ્નાન કરવાથી આમા શાન્ત, નિર્મળ તથા શુદ્ધ થાય છે.
જે માણસ દર મહિને લાખો ગાયોનું દાન આપે છે તેના કરતાં કાંઈ ન આપવાવાળો પણ સંયમનું આચરણ કરે તે શ્રેષ્ઠ છે સંયમ : ખલુ જીવનમ્

Page #152

૧૨૩
હે પુરૂષ, તું જ તારો મિત્ર છે. બહારના મિત્રની શેાધ છેડી તું તારાજ આત્માને નિગ્રહમાં રાખ. તે રીતે તું દુઃખથી મુક્ત થઈ શકીશ.
આત્મા પોતે પિતાના સુખ દુઃખન કર્તા અને વિકર્તા (નાશ કરવાવાળે) છે. સન્માર્ગગામી આત્મા પિતાને મિત્ર છે. દુર્ભાગગામી આત્મા પિતાને શત્રુ છે.
હજારો દુર્જય સંગ્રામમાં લાખે દ્ધાઓને જીતનાર કરતાં એક માત્ર પિતાના આત્માને જીતનાર ચડી જાય છે. બહારના. બધા વિજયે કરતાં આત્મવિજય શ્રેષ્ઠ છે.
પિતાના આત્મા સાથે યુદ્ધ કર. બાહ્ય યુદ્ધ કરવાથી શું, પિતાને-આત્માને જીતવાથી પરમ સુખ પ્રાપ્ત થાય છે.
કર્મથી બ્રાહ્મણ છે, કર્મથી ક્ષત્રિય છે, કર્મથી વૈશ્ય છે અને કર્મથી શૂદ્ર છે,” જે ગુણકર્મમાં ઉચ્ચ છે તે ઉચ્ચ છે, અને જે. ગુણ-કર્મમાં નીચ છે તે નીચ છે. કહેવાતે શૂદ્ર પણ સચ્ચરિત હોય. તે ઉચ્ચ છે અને કહેવાતે બ્રાહ્મણ પણ દુશ્ચરિત હોય તે નીચ છે
વાસનાઓ, તૃષ્ણએ ભારે શલ્યરૂપ છે, ઝેર જેવી છે. ભયંકર સર્પ જેવી છે. કામભેગોને ઝંખ્યા કરતે છતાં તેને પામી ન શકતે. મનુષ્ય દુર્ગતિને પામે છે.

Page #153

૧૨૪
કમભાગે ક્ષણવાર સુખ આપનારા છે અને લાંબા સમય સુધી દુઃખ આપનારા છે. કમભોગને મેળવતાં અને ભોગવતાં ય દુઃખ વધારેમાં વધારે છે, સુખ નજીવું છે. કામભાગો આત્માની પૂર્ણ સ્વતંત્રતાના ભારે શત્રુઓ છે અને અનર્થની ખાણ છે.
ધર્મ ઉત્કૃષ્ટ મંગળ છે. ધર્મ એટલે અહિંસા, સંયમ અને તપ. આ ધર્મ જેના મનમાં વસ્યા છે તે વંદનીય છે.
અહિંસાને અર્થ ન મારવું એટલે જ મર્યાદિત નથી, કિંતુ બધાય છેપ્રત્યે સહાનુભૂતિ, પ્રેમ, કરૂણું અને મન-વચન-કાયાથી બધાનું ભલું કરવાની ભાવનાને અહિંસા શબ્દમાં સમાવેશ થાય છે.
સદા અપ્રમત્ત અને સાવધાન રહીને અસત્યને ત્યાગી, હિતકારી સત્ય વચન જ બલવું. સત્યમાં દઢ રહે સત્યરત મેઘાવી
વ્યક્તિ બધા પાપ નાશ કરે છે. સત્ય એટલે અનેકાન્ત. એક જ વસ્તુમાં ભિન્ન ભિન્ન દષ્ટિબિંદુએથી સંગત થઈ શકતા જુદા જુદાવિરૂદ્ધ દેખાતા–ધર્મોને પ્રામાણિક સ્વીકાર એ સ્યાદાદ અથવા અનેકાંતવાદ છે.

Page #154

મહાવીર સ્વામીના સત્તાવીશ ભવે. આ
દેહા શ્રી શુભવિજય સુગુરૂ નમી, નમી પદ્માવતી માય, ભવ સત્તાવીશ વર્ણવું, સુણતાં સમકિત થાય. ૧. સમકિત પામે છવ તે, ભવ ગણતીએ ગણાય, જે વળી સંસારે ભમે, તે પણ મુગતે જાય. ૨.. વીર જિનેશ્વર સાહિબ, ભમિ કાળ અનંત; પણ સમકિત પામ્યા પછી, અંતે થયા અરિહંત. ૩.
પહેલે ભવે એક ગામનો રે, રાય, નામે નયસાર કાક લેવા અટવી ગયે રે, ભેજનવેળા થાય રે,
પ્રાણી ! ધરિયે સમકિત રંગ, જિમ પામિયે સુખ અભંગ રે પ્રાણી ! ધરીએ રે આંડલી ૧. મન ચિંતે મહિમાનેલે રે, આવે તપસી કેય, દાન દઈ ભેજન કરૂં રે, તો વંછિત ફળ હાય રે ! –પ્રા. ૨ મારગ દેખી મુનિવર રે, વંદે દોઈ ઉપયોગ પૂછે કેમ ભટક ઇહાં રે, મુનિ કહે સાથે વિજોગ રે –.. ૩ હરખભેર તેડી ગયે રે પડિલાળ્યા મુનિરાજ, ભજન કરી કહે ચાલીએ રે, સાથે ભેળા કરું આજ રે–પ્ર. ૪ પત્રવટીએ ભેળી કર્યા રે, કહે મુનિક" એ માર્ગ સંસાર ભૂલા તમે રે, ભાવ મારગ આપવર્ગ રે–પ્રા પ દેવગુરુ ઓળખાવિયા રે, દીધે વિધિ નવકાર પશ્ચિમ મહાવિ દેહમાં રે પાપે સમકિત સાર રે–પ્રા ૬ શુભ ધ્યાને મરી સુર એ રે, પહેલા સ્વર્ગ મઝાર પલ્યોપમ આયુ ચ્યવી રે, ભરત ધરે અવતાર રેપ્રા નામે મરીચી યૌવને રે, સંયમ લીધે પ્રભુ પાસ દુષ્કર ચરણ લહી થયે રે, ત્રિદંડી શુભ વાસરે–પ્રા

Page #155

૧૨૬
ઢાળ બીજી ન વેષ રચી તણી વેળા, વિચરે આદીશ્વર ભેળા જળ થેડે સ્નાન વિશેષે, પગ પાવડી ભગવે વેશે ધરે ત્રિદંડી લાકડી સહાટી, શીર મુંડણને ધરે ચોટી વળી છત્ર વિલેપન અંગે, ધૂલથી ઘરતે છે કે સેનાની જનેઈ રાખે. સૌને મુનિ મારગ ભાખે. સસરણે પૂછે નરેશ, કેઈ આગે હશે જિનેશ જિન ભાખે ભરતને આમ, તુજ પુત્ર મરીચી નામ વીર નામે થશે જિન છેલા, આ ભરતે વાસુદેવ પહેલા ૪ ચકવતી વિદેહે થાશે, સુણી આવ્યા ભરત ઉલ્લાસે મરીચીને પ્રદક્ષિણા દેતા, નમી વંદીને એમ કહેતા ૫ તમે પુન્યાવંત ગણાશે, હરિ, ચકી, ચરમ જિન થાશે નાવિ વંદુ ત્રિદંડિક વેશ, નમું ભક્તિએ વીર જિનેશ ૬ એમ સ્તવના કરી ઘર જાયે, મરિચી મન હર્ષ ન માએ, મારે ત્રણ પદવીની છાપ, દાદા જિન, ચકી બાપ. ૭ અમે વાસુદેવ પ્રથમ થઈશું. કુલ ઉત્તમ મહારું કહીશું નાચે કુલમદ ભરાણે, નીચ નેત્ર નિહાં બંધાણે ૮ એક દિન તનુ રેગે વ્યાપે કેઈ આછ પાણી ન આપે ત્યારે વં છે ચેલા એક, તવ મળી કપિલ અવિવેક ૯ દેશના સુણી દીક્ષા માગે, કહે મરીચી લીયે પ્રભુ પાસે રાજ પુત્ર કહે તુમ પાસે, લેશું અમે દીક્ષા ઉલાસે ૧૦ તુમ દરશને ધર્મને વહેમ, ચિંતે મરીચી એમ મુજ ચગ્ય મઘે એ ચેલે, મૂળ કડથે કડે વેલે મરિશી કહે ધર્મ ઉભયમાં, દીયે દીક્ષા જોબન વયમાં એણે વચને વચ્ચે સંસાર, એ ત્રીજે કો અવતાર લાખારાશી પૂરવ આય, પાળી પંચમ સર્ગ અધાપ દશ સાગર જીવિત ત્યાંહી, શુંભવીર અત્ર સુખમાંહી ૧૩
૧૨

Page #156

૧૨૭
ઢાળ ત્રીજી પાંચમે ભવ કોલ્લાગ સન્નિવેશ કૌશિક નામે બ્રાહ્મણ વેશ એંસી લાખ પૂરવ અહુરારી, ત્રિદંડીયાને વેષે મરી કાળ બહુ ભમિ સંસાર, જુણાવુરી છઠ્ઠો અવતાર બહોતેર લાખ પૂરવને આય, વિપ્રે ત્રિદંડી વેષ ધરાય ૨ સૌમેં મધ્ય સ્થિતિએ, આઠમ ચૈત્ય સન્નિવેશે થો. અગ્નિદ્યોત દ્વિજ ત્રિરંડીયો, પૂર્વ આયુ લખ સાઠે મૂએ ૩ મધ્યસ્થિતિએ સુર સર્ગ ઈશાન, દશમેં મંદિર પર દ્વિજ ઠાણ લાખ છપ્પન પૂર્વાયુ પૂરી. અગ્નિભૂતિ ત્રિદંડિક મરી ૪ ત્રીજે સગે મધ્યાયુ ધરી, બારમે ભવે વેતાંબીપુરી પૂરવલાખ ચુમ્માળીસ આય, ભારકાજ ત્રિદંડિક થાય ૫ તેરમે એથે સગે રમી, કાળ ઘણે સંસારે ભમી. ચૌદમે ભવ રાજગૃહી થાય, એપ્રીસ લાખ પૂરવને આય ૬ થાવર વિપ્ર ત્રિદંડી થ, પાંચમે સ્વર્ગે મરીને ગયે. સોળમે ભવ કોડ વરસ સમાય, રાજકુમાર વિભૂતિ થાય છે સંભૂતિ મુનિ પાસે અણગાર, દુષ્કર તપ કરી વરસ હજાર મા ખમણ પારણે ધરી દયા, મથુરામાં ગોચરીએ ગયા. ૮ ગાયે હણ્યા મુનિ પડયા વસ્યા, વિશાખાનંદિ પિતરીયા હસ્યા ગૌશૃંગ મુનિ ગર્વે કરી ત્રણ ઉછારી ધરતી ધરી ૯ તપ બળથી હાજે કે બળધણી, કરી નિયાણું મુનિ અણુસણ સત્તરમ મહા શુક સુરા, શ્રી શુભવીર સત્તર સાગરા
ઢાળ ચોથી અઢારમે ભવે સાત સુપન સૂચિત સતી, પિતનપુરીએ પ્રજાપતિ રાણી મૃગાવતી, તસ સુત નામે ત્રિપૃષ્ઠ વાસુદેવ નિપજ્યા પાપ ઘણુ કરી સાતમી નરકે ઉપન્યા

Page #157

૧૨૮
વીશમે ભવ થઈ રિહ થી નરકે ગયા. તીહાંથી ચ્યવી સંસારે ભવ બહુલા થયા. બાવીશમે નરભવ લહી પુણ્ય દિશા વર્યા ત્રેવીશમે રાજ્યધાની મૂકાએ સંચર્યા. રાય ધનંજય ધારણ રાણીયે જનમિયા લાખ ચોરાશી પૂરવ આયુ જીવીયા. પ્રિય મિત્ર નામે ચક્રવતી દીક્ષા લહી. કેડી વરસ ચારિત્ર દશા પાળી સહી. મહાશુંકે થઈ દેવ ઇણે ભરતે ચવી છત્રિકા નગરીયે જિત શત્રુ રાજવી ભદ્રા માય લખ પચવીશ વરસ સ્થિતિ ધરી નંદન નામે પુત્ર દીક્ષા આચરી અગિયાર લાખ ને એંશી હજાર છસ્સવળી ઉપર પસ્તાળીશ અધિક પણ દિન રૂપી વીસ સ્થાનક માં ખમણે જાવજજીવ સાધના તીર્થંકરનામ કર્મ તિહાં નિકાચતા લાખ વરસ ડીક્ષા પર્યાય ને પાળતા છોશમે ભવ પ્રાણત કલ્પ દેવતા સાગર વીશનું જીવિત સુખભર ભોગવે શ્રી શુભવીર જિનેશ્વર ભવ સુણજે હવે
ઢાળ પાંચમી નયર માહરકુંડમાં વસે રે, મહ પ્રણય ઋષભદત્ત નામ દેવાનંદ તસ શ્રાવિકારે, પેટ લીધે પ્રભુ વિસરામ રે ખ્યાશી દિવસને અંતરે રે સુર હરિણમેષી આય. સિદ્ધરાજ રાજ ઘરે રે, ત્રિશલા કૂખે મૂકાય રે નવ માસાંતરે જનમીયાં રે, દેવદેવીઓ એાછવ કીધ.

Page #158

૩૨૯
પરણી યશેાદા જોવને રે, નામે મહાવીર પ્રસિધ્ધ રે. ના૦ ૩. સંસાર લીલા ભેાગવી ૨. ત્રીશ વર્ષે દીક્ષા લીધ; બાર વરસે હુઆ કેવળી રે શિવ વહુનું તિલક શિર દ્વીધ રે. શિ॰ ૪. સંઘ ચતુર્વિધ થાપીયે રે, દેવાનંદા રૂષભદત્ત પ્યાર, સંયમ ક્રેઇ શિવ મેકલ્યાં રે, ભગવતી સૂત્રે અધિકાર રે. ભ૦ ૫. ચાત્રીશ અતિશય શેલતા રે. સાથે ચ સહસ અણુગાર; છત્રીશ સહસ તે સાધવી ૨ે બીજો દેવ દેવી પરિવાર ૨. ખીજો૦ ૬. ત્રીશ વરસ પ્રભુ કેવળી રે, ગામ નગર તે પાવન કીધ, હેાંતર વરસનું આવપુ` રે, દીવાળીચે શિવપદ્મ લીધે રે. દીવા॰ ૭. અગુરૂ લઘુ અવગાહને રે, ક્રીચા સાદિ અનંત નિવાસ, માહરાય મલ મૂળશું' રે, તન મનસુખ ના હોય નાશ રે. તન॰ ૮ તુમસુખ એક પ્રદેશનું રે, નવિ માવે લેાકાકાશ, તે અમને સુખીયા કરેા રે, અમે ધરીચે તમારી આશરે. અમે૦ ૯. અક્ષય ખજાને નાથના રે, મે' દીઠા ગુરૂ ઉપદેશ, લાલચ લાગી સાહેમા રે, નવિ. ભજીયે કુમતિના લેશ રે. નવિ॰ ૧૦. મ્હોટાના જે આશરે રે તેથી પામીયે લીલ વિલાસ, દ્રવ્ય ભાત્ર શત્રુ હણી રે, શુભ વીર સદા સુખવાસ રે. શુભ૦ ૧૧.
કળશ
આગણીશ એકે (૧૯૦૧) વરસ છેકે, પૂર્ણિમા શ્રાવણુ વરો, મેં ઘુણ્યા લાયક વિશ્વનાયક, વહુંમાન જિનેશ્વરો, સંવેગ રગ તરંગ ઝીલે, જસવિજય સમતા ધરો, શુભ વિજય પંડિત ચરણસેવક વીરવિજય જય જય કરો. ૧.

Page #159


Page #160
Ppapu -