Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
વડાદરા દેશી કેળવણી ખાતુ
કુમારપાલ ચરિત્ર.
મલ સંસ્કૃત ઉપરથી. શ્રીમંત સરકાર સહારાજા સયાજીરાવ ગાયકવાડ સેનાનાસખેલ સમશેર બહાદુર એમની આજ્ઞાથી
બાપાન્તર કરનાર 1. મણીલાલ નભુભાઈ દ્વિવેદી, બી. એ.
વડેદરા સરકારી છાપખાનામાં છાપ્યું.
સંવત ૧૮૫૫
સન ૧૮૮૯,
કિંમત ૧૨ આના, (સ્વ હક સ્વાધીન )
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રસ્તાવના..
શ્રીમંત સરકાર મહારાજ સાહેબની સ્વારી કડી પ્રાંતમાં હતી, તે વખતે પાટણને પ્રખ્યાત જન ભંડાર તેઓ સાહેબના જોવામાં આવતાં તેમાંના ઉપયોગી અને દુર્લભ ગ્રંથોની નકલો લેવાનું તથા તેમાંથી સારા ગ્રંથની પસંદગી કરી તેનું દેશી ભાષામાં ભાષાન્તર કરવાનું ફરમાન થયુ.
જન સમૂહમાં કેળવણીને બેહાળ પસાર દેશી ભાષાની મારફતે થવાને વિશેષ સંભવ હોવાથી પ્રાકૃત ભાષાઓનું સાહિત્ય (પુસ્તક ભોળ) વધારવાની અગત્ય શ્રીમંત સરકાર મહારાજા સાહેબને - સાઇ, એટલે સસ્કૃત તથા અંગ્રેજી ભાષામાંથી સારાં પુસ્તક પસંદ કરી તેમનું મરેડી તથા ગુજરાતી ભાષામાં ભાષાન્તર કરાવવાની કિંવા તે આધારે સ્વતંત્ર પુસ્તકો રચાવવાની આજ્ઞા કરવામાં આવી.
કુમારપાલ ચરિત્ર, એ પાટણ જૈન ભડારમાંથી મેળવેલા ગ્રંથો પૈકી જે જે ભાષાંતર માટે મુકરર થયા છે તે માંહેલો, એક ગ્રંથ છે. અને તેનું ભાષાન્તર રા. રા. મણીલાલ નભુભાઈ દ્વિવેદી પાસે કરાવવામાં આવેલું, પર તુ તે કેટલાંક કારણોથી તેમની હયાતીમાં બહાર પડી શકેલું નહીં. તેથી પાછળથી વે. શા. સં. રા. ૨. શાસ્ત્રી અમૃતરામ નારાયણ પાસે તપાસાવી છપાવવામાં આવેલું છે.
J. A. DALAL,
વિઘાધિકારી.
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપોદ્ધાત.
નિમણાય.
આપણી ભારત ભૂમી ઉપર પરાક્રમી રાજાઓનાં તથા મહાત્માઓનાં ચરિત્ર લખવાને સંપ્રદાય પ્રાચીન કાળથી છે એ ચરિત્ર લખવાનો ઉદેશ તો એ જ છે કે, લોકે તે ચરિત્ર વાંચી બનતા સુધી પિતાનું વર્તન, તે ચરિત્રમાં વર્ણવેલા પરાક્રમી તથા મહાત્માઓની પેઠે રખે મહાભારત, રામાયણ આદિ ગ્રંથો વાંચીને પણ એજ અર્થ લેવાનો છે જે પાંડવોની પેઠે વર્તન રાખવું, પણ કરવોની પેઠે નહીં). રામચંદ્રની પેઠે વર્તન રાખવું, એટલે પિતાની આજ્ઞા પાળવી, એક પત્રિવત પાળવું, ઈત્યાદિ; પણ રાવણની પેઠે નીતિવિરૂદ્ધ વર્તન રાખવું નહીં.
ગુર્જર દેશમાં પ્રસિદ્ધિ પામેલા મૂળરાજના વંશમાં જન્મેલો કુમારપાલ પોતે પરાક્રમી, ધાર્મિક, રાજનીતિમાં કુશલ ઈત્યાદિ અનેક વર્ણનીય ગુણવાળો થઈ ગયો. તેનું ચરિત્ર ચારિત્રદર કવિએ પધાત્મક કાવ્યમાં રચેલું છે, જેની કવિતા રસમય હોવાથી મનહર છે.
આપણા વિદ્યાવિનોદી શ્રીમંત સરકાર ગાયકવાડ શ્રી સયાજીરાવ મહારાજાની, સ્વારી જ્યારે પાટણની મુસાફરીએ ગઈ હતી ત્યારે પક્ષપાત રહિત અને પ્રજાહિતને માટે ઉપાયો લેતા એવા પોતે જેન ભ ડારમાંનાં ઉપયોગી પ્રાચીન સંસ્કૃત પુસ્તકો પસંદ કરી તેમનાં ભાષાન્તર કરાવવાનો ઉદાર હુકમ કર્યો. તે અન્વયે એક સંસ્કૃત શોધક ખાતુ સ્થાપી તેના ઉપરી તરીકે છે. મણીલાલ નભુભાઈ દ્વિવે
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઢીને નિમવામાં આવ્યા હતા, તેમની પાસે આ ગ્રંથનુ ગુજરાતી ભાષામાં ભાષાન્તર કરાવવામાં આવ્યું છે.
આં ગ્રંથમાં નવ સગુ પાડવામાં આવેલા છે.
સર્ગ ૧ લાઃ-વનરાજ રાજાએ વસાવેલા અણહિલ્લ પાટક ( પાટણ ) શેહેરનું વર્ણન, ત્યાં મૂળરાજના વૃશના મીમવેવ રાજ્ય કરતા હતા, અને જયંતી નામની એક રાણી હતી, અને ખીછ કામલતા નામની વેશ્યાને તેણે રાણી બનાવી હતી. કામલતાને પેટે ક્ષેમાન નામના પુત્ર થયો. અને જયંતીને શ્રીફ્ળ નામના પુત્ર થા. કુતારા નામની મરૂ રાજની કન્યાને ક્ષેમરાજ, અને નયા ( મીનલદેવી ) નામની કર્ણાટક દેશના રાજાની કન્યાને શ્રી કણૅ પરણ્યા હતા. શ્રી કર્ણે એના પિતાના સ્વર્ગવાસ થયા પછી રાજ્યાસને ખેઠે. એક વખતે અગણ્ય લાવણ્ય ગુણવાળી માતંગ કન્યા ઉપર તે આશક થયા. તેની સાથે રતીના લાભ થયા વગર એનુ શરીર શોષણ થવા લાગ્યું, એ જોઇ બુદ્ધિમાન મત્રિએ શત્રિને સમયે એની રાણી મીનલદેવીને માત ંગ કન્યાના વેષ ધરાવી રાજા પાસે મેાકલી. રાજાએ તેની સાથે આનંદ ભાગવ્યા. તે સમયે મીનલદેવીએ યુક્તિથી રાજાના હસ્તની વીટી કાઢી પોતે હાથે પેહેરી લીધી, અને તે પૂર્ણ કામ થઇ. બીજે દિવસે રાજા ઘણા પશ્ચાત્તાપ કરવા લાગ્યા, અને પોતે કરેલા અઘટિત કૃત્યથી દૂષિત થએલા દેહને ચિતાગ્નિમાં આહુતી આપવાના નિશ્ચય કર્યું. તે સમયે મત્રીયે પેાતાના પ્રપચ ખુલ્લા પાડી રાજ્યને વિતદાન આપ્યુ.
એ મીનલદેવીએ તે વખતે ગર્ભ ધારણ કરેલા તેથી તેને સિદ્ધાન ( નવÉિä ) નામે સિહ જેવા પરાક્રમી પુત્ર થયા. તે કોઇ શુભ મુહૂતેમાં પોતાની મેળેજ રાજ્યની ગાદીએ બેસી ગયા. તેથી રાજાએ હર્ષ પામી એના રાજ્યાભિષેક કર્યેા. ત્યારે પછી સિદ્ધરાજને નાહની વર્ષના મૂકી કર્યું સ્વર્ગે ગયા. ખાર વર્ષની વયમાં એણે માલવ Tરાપર ચઢાઇ કરી યુદ્ધથી ધાર નગરી ( ધાર ) તું રાજ્ય સ્વાધીન
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરી લીધું હતું. જ્યારે તે રાજા નમી પડે ત્યારે પિતે તેનું રાજ્ય પાછું આપી દીધું હતું.
એ સિદ્ધરાજને હેમચંદ્રાચારી નામના મેટા વિદ્વાન્ ગુરૂ હતા તેની પાસે રાજાએ પોતાની કીર્તિ માટે શ્રી સિદ્ધહેમ નામનું શબ્દ શાસ્ત્રનું પુસ્તક રચાયું છે. એ પુસ્તકને દૂષિત ઠરાવવા માટે ઘણા વિદ્વાન્ બ્રાહ્મણે મંડયા હતા, પણ શ્રી હેમચંદ્રસરીને શારદાની ઉપાસના હતી તેથી એનો વિજય થયો હતો. તેથી એ ગ્રંથ વધારે ભાગે જૈન સાધુઓમાં પ્રસિદ્ધ છે.
સર્ગ ૨ –સિંહ રાજા ઘણા સિદમંત્રો જણ હતું તેથી એની બીજી સંજ્ઞા સિદ્ધરાજ એવી પડી હતી. તેની પરીક્ષા માટે સિદ્ધિ અને બુદ્ધિ એ નામની બે ગિનીઓ આવી હતી. તેમણે કહ્યું કે, નામ પ્રમાણે કાંઈ ચમત્કાર બતાવો, નહિ તે નામ મૂકી દો. એ સાંભળી સ્તબ્ધ બની ગએલો રાજ રાત્રિએ વેષાંતર કરી નગર ચર્ચ જેવા નિકળી, શર્કરા કરનાર રત્નસિંહના ઘર આગળ આવી પહોંચ્યો. તે સમયે રત્નસિહની પત્ની એના વામીને વાત કરતી હતી જે આજે પ્રાતઃકાળે બે યોગિનીઓએ આવીને આપણા રાજાને બુદ્ધિથી બાધી લીધો છે, તેમાંથી છૂટવાને કોઈ ઉપાય હશે? હોય તો કહે એટલે તેણે કહયુ કે રાત્રિએ એવી ગુપ્ત વાત થાય નહીં આ વાત રાજાને કાને પડવાથી તરત રાજાએ પોતાના મંત્રીને એને ઘેર મોકલી ઉપાય પૂછી લેતાં તેણે છ માસની મુદત માગી, તેની અંદર કોહના હાથાની બે છરીઓ ચળકાટવાલી બનાવી કાશ્મિર દેશના પ્રધાનનો વેષ ધારી રત્નસિંહ, રાજાની સભામાં આવીને બેઠા અને તે વેળાએ પેલી યોગિનીઓ પણ ત્યાં આવી બેડી, એટલામાં રત્નસિહે કહયું કે અમારા રાજ શ્રી બાળચકે તમારી પરીક્ષા માટે આ બે કંકલહની છરીઓ મોકલી છે સાધારણ છરીઓને ખાઈ જાય તેસિંદ કહેવાય અને કંકલેહની છરીઓ જે ખાઈ જાય તે સિદ્ધરાજ કહેવાય, એમ કહી સોનાની થાળીમાં તે છરિઓ સભા સમક્ષ રાજા આગળ મૂકી. રાજા તે સભાસમક્ષ ખાઈ ગયો, એથી એ
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
४
સિદ્ધરાજ નક્કી કર્યું. એ બનાવ જેઈ ચાગિનીઓનું સમાધાન થયું અને તે ગઈ. પછી લાંબી મુદ્દતસુધી રાજાએ રાજ્ય કર્યું. કવિએ એને “ કૂટશલ્યવાળા ” કરી વર્ણન કરતા હતા.
''
આણીપાસા ક્ષેમરાજને દેવપ્રસાદ નામે પુત્ર થયા અને તેને ત્રિભુવનપાલ પુત્ર થયા તેને બ્રહ્મા, વિષ્ણુ અને મહેશ્વર જેવા કુમારપાલ, મહીપાલ અને કીર્તીપાલ નામના ત્રણ પુત્ર થયા. સિદ્ધરાજને પુત્રની પ્રજા ન હતી તેથી તેણે શકરની આરાધના કરી. શકરે પ્રસન્ન થઈ પ્રત્યક્ષ કહ્યું જે તારા ભાઈ ના પુત્ર કુમારપાલ તારા રાજ્યના માલિક થશે. એટલુ કહી શ કર અહિત થઈ ગયા, પછી સિદ્ધરાજે વિચાર કર્યેા જે કુમારપાલના વધ કરૂ તો મને શંકર આરસ પુત્ર આપે એમ ધારી કુમારપાલને મારી નખાવવા માણસા મોકલ્યા એટલામાં જાગૃતિવાળા તે પોતાના પરિવારને લઈ ઉજ્જ યિનીમાં રહ્યા. તે પછી સિદ્ધરાજે એને મારી નાખવાના અનેક ઉપાય યેાજ્યા પણ પુણ્યશાલી તે હાથમાં આવ્યા નહીં. એક સમયે તભતીર્થ (ખ ંભાત) માં તે શ્રી હેમચંદ્રસૂરીને મળીને તેમને નમી તેમની પાસે બેઠો. એટલામાં ઉડ્ડયન નામના મત્રી ત્યાં આવી ગુરૂને પૂછવા લાગ્યા કે આ સુંદર પુરૂષ કાણ છે? ત્યારે પાતે જ્ઞાનખળથી જાણી ઉત્તર આપ્યા કે સંવત ૧૧૯ ની સાલ પૂરી થશે ત્યારે એ પૃથ્વીઉપર મહારાજાધિરાજ થવાના છે. એટલામાં સિદ્ધરાજ ભૂષાલનું સૈન્ય એને મારવા આવેલુ જાણી ત્યાંથી નાઠા તે કાલ અપુરમાં ગયા. ત્યાં એક માહાટા ચગીની સેવા કરવા માંડી, તેમણે પ્રસન્ન
ઈ અને રાજ્યમદ મત્ર આપ્યા. એ મંત્રના જપ એણે સ્મશા નમાં જઈ શખ ઉપર બેસીને કર્યેા, અનેક ઘાતુક પ્રાણિઓ તથા રાક્ષસો વગેરે એને વિધ કરવા આવ્યા પણ એ નિશ્ચળ રહયા તેથી શ્રીમહાલક્ષ્મી પ્રસન્ન થઈ કહેવા લાગી કે હું તને પ્રસન્ન થઈ છું તને પાંચ વર્ષપછી ગુજરાતનું રાજ્ય મળશે. એટલું સાંભળી રાજ્ય મળવાની વાર છે એમ સમજી દેશ જોવાને નિકળી પડયા તે પલ્લી દેશમાં આવી કાલ બનગરના રાજાપાસે ગયા. ત્યાં રાજાપાસે પા
ફ્
'
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
તાની કીર્તિ માટે એક શિવાલય કરાવ્યું. ત્યાંથી ફરતો ફરતો તે
ગિનીપુરમાં આવી પહોંચ્યો. ત્યાં તેણે સિદ્ધરાજની વર્ગ ગયાની વાત સાંભળી, પિતાને દશ જવાને તૈયાર થયો. થોડી મુદતમાં દેશ આવી પોતાની બેનને ઘેર ગુપ્ત રીતે મુકામ કરી રહયે.
વિજે, ચોથો, અને પાંચમો સ-જયસિંહ સ્વર્ગ ગયા પછી તેના સેનાપતિ કણભટે કુમારપાલના આવતાં સુધી શત્રુ માત્રને પરાજય કરી રાજય સંભાળી રાખ્યું. થોડી મુદતમાં કુમારપાલ આવી પહાં, અને બીજા એના ભાઈઓ કરતાં પોતાનું વિશેષ પરાક્રમ બતાવી પોતાની મેળે જ રાજયાસન ઉપર વિરાજીત થયો. એણે ઉત્તમ ગુણોથી ભરપૂર એવા ઉદયનને મંત્રિપદે રાખ્યો. જેણે જેણે સંકટની વખતમાં સહાય કરેલી તેમને બોલાવી કૃતા. એવા તેણે સરા ઇનામ જાગીર આપી. એક સમયે પિતાની આજ્ઞા ભંગ કરનાર સેનાપતિ કુષ્ણભટનો સભા વચ્ચે શિરછેદ કર્યો હતો, એથી સર્વ રાજાઓ એનાથી ભયભીત રહેતા હતા. સંગીત, નૃત્ય, સુરતત્સવ, વિદોણી, લાધિરહિ, અને જલક્રીડા એ આદિ અનેક વિનેદ કરતાં અર્થિ જાના કલ્પદ્રુમ જેવા કુમારપાલ ભૂપાલે આનંદમાં બહદિવસ કહાડયા. એક વખતે કેકણ દેશના મલ્લિકાર્જુનની પપિતામહ તરીકે કીર્તિ સાંભળી મંત્રિપુત્ર અંબડને સૈન્ય સાથે મોકલી ગર્વે ચઢેલા તે રાજાને યુદ્ધ કરાવી નાશ કરાવ્યો, અને તેનું ૧૪ કોટી દ્રવ્ય, કલહસ્તી, દશહજાર અશ્વ વિગેરે સંપત્તિ પોતાને સ્વાધીન કરી. પછી ગુરૂ શ્રી હેમચંદ્રસૂરીની આજ્ઞાથી એ રાજાએ ઘત, માંસ, સુરા, વેશ્યા, શિકાર ચોરી અને પદારાગમન એ સાત વ્યસનનો ત્યાગ કર્યો, અને ગુરૂના સમાગમથી અનેક શાસ્ત્રોમાં તથા ધર્મવિદ્યામાં તે ઘણો કુશળ થશે. એક સમયે દેવબોધ નામના પંડિતે હેમચંદ્રસૂરીનો પરાજય કરવાના હેતુથી એ રાજા પાસે આવી ચોગશક્તિથી રાજાનું મન શૈવ સંપ્રદાયને ધર્મ પાળવામાં છે. તે સમયેં હેમચંદ્રસૂરીએ પહ્માદેવીની ઉપાસનાના બળથી પંડિતને પરાજય કરી જૈનધર્મનું પ્રતિપાદન
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરી વૈદિકધર્મનું ખડન કર્યું, અને રાજાને જૈનધર્મનો ધુંધર
બનાવ્યા.
.
,
.
'
સર્ગ છ–-ચાલુકયવંશના રાજાઓની કુળદેવી કંઠેશ્વરી નામની દેવી હતી. તેને નવરાત્રિમાં પડવાને દિવસે સો બકરા અને એક પાડે મારવામાં આવતાં અને બીજથી અનુક્રમે તે, દ્વિગુણ ત્રિગુણ એમ નવ દિવસ બલિદાન અપાતું હતું. હેમચંદ્રસૂરીએ
એ દેવીને પ્રત્યક્ષ લાવી હિસાનું નિરાકરણ કરવામાટે દયા પ્રધાન વચનથી તેની સ્તુતિ કરી પણ દેવીને તે વાત રૂચી નહી તેથી દેવીના મંદિરમાં મમ્મત નવ પાડાઓ અને નવસો બકરા પુરાવી દેવીની પ્રતિમાને પાદપ્રહાર તથા છાણ વિગેરેના લેપથી છેરાન કરાવી. દેવી રાજભવનમાં જઈ અરે દુષ્ટ ભેરવીને ઓળખતે નથી, એમ રાજાને પાદપ્રહાર કરીને કહયું, અને રાજાનું શરીર દુગંધમય કુષ્ટથી પીડાતું કરી દીધું. તેને ગુરૂએ મંગેદક છાંટી રેગરહિત કર્યું અને મુનિએ મંત્રશક્તિથી દેવીને અત્યંત સ કટમાં નાખી તેથી તે રાજાની શરણે ગઈ રાજાએજ ગુરૂની પ્રાર્થના - કરી કુલદેવીને સંકટમાંથી મુક્ત કરાવી. એઉપરથી ગુરુના ઉપદેશ ઉપર સંપૂર્ણ વિશ્વાસવાળા તેણે જીવદયાનું વ્રત લીધું, અને પોતાના રાજ્યમાં મારીને નિષેધ કરવામામાટે ઢોલ વગડાવી સાદ - ડાવ્યો, તેમાં કહેવડાવ્યું જે પ્રાણિહિંસાની વાત મનમાં પણ જે ધારશે તેને ઉગ્રદંડ કરવામાં આવશે. એક સમયે કુમારપાલે કેશીના રાજા જયચંદ્રને પત્ર લખી તેના રાજ્યમાં જીવદયા પ્રવર્તાવી અને એક લક્ષ જાળો પોતાના પત્તનોઘાનમાં બાળી દીધી. પિતાના ટશમાં જીવદયા પ્રવર્તાવવા માટે પંચકુળની મંડળી સ્થાપી હતી તેણે સપાદલક્ષ દેશના મૂર્ખ વાણિઓની સ્ત્રીએ માથામાંથી જ કહાડીને મારી નાખી તે વાત પંચકુળની મડળીએ રાજા આગળ રજુ કરતાં તેને એક લક્ષ રૂપિયાનો દંડ કરી ચૂકાવિહાર કરાવવાને રાજાએ હુકમ કર્યો. કુમારપાલને દેવળદેવી નામની બહેન હતી તેને શાકંભરીશ નામે આનરાજા પરણ્યો હતો, તેની સાથે દેવળદેવી
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાસાથી રમણુ કરતી હતી. એક મસ`ગે '‘- સોગટીને હું મારી નાખુ છુ, ” એવા શબ્દ ઞાનરાજાના મુખથી નિકળતાં દેવળદવીએ કહયુ જે દિગ્વિજયી અને સર્વત્ર અહિંસા પ્રવતાવનારા મારા બંધુનું સ્મરણ કરીને બેાલજો, કારણ તેમણે અહિંસામાટે સાદ ક્રૂરવ્યા છે. તેઉપર તેનાં મર્મ વચન કુમારપાલના તિરસ્કાર કરનારાં નિકળ્યાં અને દેવળદેવીને પાદમહારના માર આપ્યા. તેથી રિસાઈ પેાતાને પિએર ગએલી દેવળદેવીએ એકાંતમાં પોતાના બંને સર્વે ઇતિહાસ સભળાવ્યા તેથી રાષાવિષ્ટ થએલા નરેશે એકદમ સેનાસહિત જઈ તેના પરાજય કરી મારી નાખવા માંડયા તે વેલાએ દેવળદેવીએજ પેાતાના સ્વામીની ભિક્ષા બધુપાસે માગીને સ્વામીને અચાવ્યા. એ પછી હિંસાની વાત તે ભુલી ગયા. દૈવળદેવીની સાથે બહુમાનથી વર્તવા લાગ્યા. એ પ્રમાણે આખા પૃથ્વીમડળને જૈનધર્માનુરત કરી મૂક્યું. પેાતાની આજ્ઞામાં વર્તતાં વિપુલ એવાં અષ્ટાદ્રા રાજમ ટળેામાં મારીના નિષેધ કકીકીાંતસ્તંભ જેવા ચાદસા વિહાર કરાવ્યા એક સમયે સુસર નામના સારાષ્ટ્ર દેશના અધિપતીએ પોતાની જીભના સ્વાદને માટે એક બકરૂં માગ્યું. તેના નિગ્રહ કરવાને સેનાસમેત પોતાના મત્રિ ઉદયનને મેાકલ્યા. તે પોતાની સેનાને પ્રથમ વીરપુરમાં મૂકી સિદ્ધાચલની યાત્રા કરવા તે ગયા. ત્યાં શ્રી ઋષભદેવજીને નમ્યા એટલે હાશ્રુ આવ્યાં તે મિષે તેણે સંસારને જલાલિ આપી. એકાગ્રચિત્ત ઈશ્વરનું ધ્યાન કરતા બેઠા હતા તેવામાં એક ઉંદરને દિવાની ખળતી દિવેટ લઇને ઉંચે ચઢતા જોઇને મંત્રિએ વિચાર કર્યા જે આ લાકડાનું બના વેલુ ચત્ય થે।ડા દિવસમા દગ્ધ થશે એવુ આ ચિન્હ છે, માટે મારે રાજાનું કાર્ય કયાપછી અહીં આવી આ લાકડાના ચૈત્યને બદલે પાંષાણનું ચૈત્ય બનાવવુ, એવા નિયમ કરી સુસરની સાથે લઢવા ગયા. ત્યાં રણાંગણમાં બાણગણથી ભેદાએલા શરીરવાળા સુસર રાજાએ પ્રાણ મૂક્યા. ત્રીપણ બાણથી ભિન્ન શરીર થયા હતા તે વખતે પોતાનું શરીર' નહી રહે એમ ધારી પાસેના મા'ણસને પોતે પાષાણનું ચૈત્ય કરાવવાના હેતુ કહી બતાવ્યા, અને
૩ ય ર
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
શત્રનું મસ્તક રાજા કુમારપાલને સ્વાધીન કરવાનું કહી પોતે દેહ મૂક્યો. ત્યારે પછી એ વાત રાજાએ જાણ્યા પછી ઉદયનના પુત્ર ઉટ વિક્રમવાળા વાટને ત્રિપદ આપ્યું
સર્ગ ૭ મો:- વાગભટે પોતાના પિતાની પ્રતિજ્ઞા સિદ્ધ કરવા માટે સિદ્ધાચલ ઉપર સર્વ કરતાં શ્રેષ્ઠ ચૈત્ય કરાવ્યું. પણ તે બે વર્ષ પછી પવનના જોરથી પડી ગયું તે વાત વાગભટે જાણું. તેનું કારણ શિલ્પિઓને પૂછી અને તે ફરીથી ન પડે એવી યોજનાથી ત્રણ વર્ષમાં ચિત્રવિચિત્ર ચૈત્ય ફરીથી કરાવ્યું એ મનોહર ચિત્યને જોવા માટે સિદ્ધાચલ નજીક વસાવેલા વાલપુરમાં કુમારપાલ આવ્યો એને તે ચૈત્યને જોઈને પરમ આનદ પામ્યા, અને પોતાના પિતાના શ્રેયમાટે પોતે પણ એક ઉત્તમ ચૈત્ય તે પર્વત ઉપર કરાવી તેમાં શ્રી પાર્શ્વનાથની પ્રતિષ્ઠા કરી. તે જ પ્રાસાદમાં મંત્રિએ વામેયબિંબનું સ્થાપન કર્યું. સવત ૧૨૧૧ પછી મંત્રીએ જિન ચિત્યને ઉદ્ધાર કરાવ્યો. વળી મત્રીએ દેવતાની પાથી એ પર્વત ઉપર શુકવિઆર પાષાણમય કરાવ્યું, તેમાં સુવ્રતની લેપ્યમય મૂર્તિની સ્થાપના કરી. પછી મત્રીની પૂર્ણ યોગ્યતા ધારી રાજાએ એના ઉપર સમસ્ત રાજ્યને ભાર નાખી પોતે ગુરૂશુશ્રુષા કરતાં ધર્મ ધ્યાનમાં આસક્ત થયા.
સગે ૮ મે --એક વખતે ગુરૂની વંદના માટે ગએલા કુમારપાલને સોમશર્મા નામના બ્રામ્હણે આ તરિક્ષમાંથી આવીને ઇદ્રને સંદેશપત્ર આપ્યો, જેમાં એવો લેખ હતો કે “હે ભૂપાલી તે વિષ્ણુના મસ્ય, કચ્છ, વરાહ વગેરે અવતારો ઉપર જીવદયા પ્રવર્તાવવાથી ઘણો ઉપકાર કર્યો છે? આવા પત્રથી રાજાની ઘણી કીતિ વધી હતી. પ્રસ ગાનુસાર આવેલા વિકવેશ્વરાદિ કવિઓને રાજાએ ઘણાં દાન આપ્યાં અને આખીપથ્વી ઉપર જિનધર્મનું સ્થાપન કર્યું.
સ ૮ મે એક સમએ રાજા ગુરૂને પૂછયું કે પૂર્વ ભવમાં હું કોણ હતો જેથી આ ભવમાં હું આ સ્થિતિને પામ્યો છુ
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
એ સાંભળી ગુરૂએકધુ કે આ વાતની કોઈને ખબર પડતી નથી છતાં રાજાએ આગ્રહ કરીને પૂછયું ત્યારે ગુરૂએ પદ્માવતી દેવાની પ્રાર્થના કરી; એટલે તે આવીને કહેવા લાગી જે મારૂ સ્મરણ, શામાટે કર્યું. ત્યારે ગુરૂએ તેને વૃતાંત કહિ સભળાવ્યો તેથી દેવી રાજાના પૂર્વ ભવન તપાસ કરવા વિદેહ નામના ક્ષેત્રમાં જઈ સીમંધર નામના જિનને નમી તેણે હેમચંદ્રસૂરીની ઈરછા જણાવી ત્યારે સર્વજ્ઞ એવા જિનભગવાને કુમારપાલના પૂર્વભવને ઈતિહાસ સંભળાવ્યો. તે જાણી દેવી ગુરૂ પાસે આવી સીમ ધરે કહેલો ઈતિહાસ સંભળાવ્યો અને દેવી અંતર્ધાન થઈ ગઈ. બીજે દિવસે ગુરૂએ રાજાને પદ્માદેવીએ કહેલ વૃતાંત કહી સંભળાવ્યો.
સર્ગ ૧૦ મે - મુળરાજાના વંશના રાજાઓને અંત સમયે લક્ષન રેશની માતાના શાપથી સતીના અપમાનને લીધે દુષ્ટ એ કુષ્ટરોગ થતો આવેલો તે આ કુમારપાલને એકાએકી થઈ આવ્યો. તેથી રાજાને ઘણો અજપે થયો. આ પીડાથી રાજાએ ગુરૂને કહ્યું કે આ રોગથી મુક્ત થવાનો ઉપાય કર્યો. ત્યારે તેમણે વિચાર કરીને કહયું જે તુ તારા રાજ્યાસનઉપર જેને બેસાડે તે આ રોગથી પીડાય અને મરણ પામે અને તારૂ શરીર સારૂ થાય. ત્યારે રાજાએ ધણો વિચાર કરીને જોતાં એમાં હિંસાને પ્રસંગ છે માટે એ એને ઠીક પડયું નહિ અને પોતે જ પોતાના દેહનો અંત આવવાનો વિચાર કર્યો. ત્યારે ગુરૂએ કહ્યું કે હું તારી ગાદીએ બેસી તારે રેગ લઉ છું અને પછી યોગબળથી તેનો નિકાલ કરીશ. એ વાત સાંભળી રાજા હર્ષ પામ્યો અને વિવિ પૂર્વક ગુરૂનો રાજયાભિષેક કર્યો. એટલે તરતજ કુદરેગ રાજાને મૂકીને ગુરૂને વળગ્યો. યોગબળથી ગુરૂએ તેને દૂધીના પાત્રમાં નાખી આ ધ ફૂપમાં તે પાત્ર નાખી દીધું અને ગુરૂનું શરીર નિરામય થઈ ગયું. આથી રાજા ઘણો પ્રસન્ન થયો હતો. થોડા વખત પછી રાજાએ મનુષ્ય જન્મનો સાર મેળવવામાટે યાત્રા કરવા જવાને વિચાર કર્યો, એ ઉપરથી ગુરૂએ એને એ દેશનું પદ આપ્યું. યાત્રા જવાના પ્રસંગમાં આવી
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
|} પડતાં અનેક વિષે ગુરૂએ દૂર કરાવ્યાં અને યાત્રા ગયો ત્યાં સર્વે , જીનોની સ્તુતિ કરી અનેક યાત્રાઓ કરી આનંદઃ પૂર્વક ઘેર , આવ્યા.
' વાકૂટ અને અબ્રભટ એ બે મંત્રીઓ બધી રાજ્યની ચિંતા રાખતા હતા અને રાજા ધર્મપરાયણ રહી સત્કર્મ કરવા લાગ્યો. એવામાં અકસ્માત ઉદયનનાએ બે પુત્ર મરણ પામ્યા, આથી સર્વેને ઘણો શોક થયો.
શ્રી હેમચંદ્રસૂરીએ પણ ૮૪ વર્ષ સુધી આયુષ્ય ભોગવી અવસાન સમય પાસે આવ્યો છે માટે અનશન ગ્રહણ કરી તેમાં ઈશ્વરનું આરાધના કરવા લાગ્યા એ વેળાએ રાજા શેકપૂર્ણ થઈ ગુરૂને કહેવા લાગ્યું કે મને અહી મૂકીને કયાં જાઓ છે?
-
0
એટલે ગુરૂએ કહયું જે તારૂ આયુષ્ય હવે છ માસનું છે એટલે ‘તે પછી તું પણ સ્વર્ગમાં જ આવશે. એમ કહી વીતરાગનું સ્મરણ કરતાં સૂરી સ્વર્ગ ગયા. છ માસ પૂર્ણ થયા પછી કુમારપાલને પોતાના ‘ભાઈના દિકરાએ વિષ આપવાથી એનું શરીર સૂકાવા લાગ્યું એટ. લે વીતરાગનું સ્મરણ કરતા ૮૬ વર્ષ સુધી જીવી કુમારપાલ સ્વર્ગ ગયો. ઉપર પ્રમાણે ૧૦ સર્ગોને સાર છે
અ. ના. શાસ્ત્રી.
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી કુમારપાલ ચારિત્ર.
જેના ચરણની સેવા અદભુત ફલને આપનારી હોઈ લક્ષકલ્પદથી પણ અધિક છે. એવા અચિંત્યમાહાસ્યનિધિ શ્રીજીને શ્વર નિત્યે મંગલ આપ. ૧
જેના પ્રસાદરૂપી નાવને પ્રાપ્ત કરીને સપુસ અખિલવાડુમય સમુદ્રને તરી જાય છે, તે, જડ રૂપી અ ધકારને સમહના સૂર્ય જેવી શારદા મને સર્વદા વરદા થાઓ. ૨
અધર્મ માર્ગની સફલતાને નિષ્ફળ કરી જેણે જેનધર્મને વિશુદ્ધ કર્યો એવા ભવીઓની તંદ્રને ઉરાડી દેનારા મુનીન્દ્ર શ્રી હેમચન્દ્ર અમને ભદ કરે. ૩
પરોપકાર ઉપરજ જેમનું ચિત્ત નિબદ્ધ છે એવા સત્પષો મને સારી રીતે પ્રસન્ન થાઓ, પોતાની સુધામય વાણીથી તેજ સમગ્ર કાવ્યરૂપ વિષને હરે છે. ૪
સકલ દષાધકારને હણીને સકલ શુદ્ધ શાસ્ત્રને રચે છે, એવા સર્વદા સાધુજનના મુખને આનદ આપતા મિત્ર સમાન સજજને વિજયી થાઓ. ૫
મનહર અને સદગુણહારથી સુદર એવી ગુણલતાને તજીને અસત એવી દષલતાને, આ જગને વિષે, અરોઢે અંગે વાંકા એવા ઉટની તેમ ખલની અતિ લોલ્યવાળી જીભ, સર્વદા સેવે છે. ૬
કઠેર, કૃષ્ણ, કટુ, નિઃસ્નેહ, એવા ખલની પણ નિદા શા માટે કરવી ગોમંડલના ઉત્તમ ઉપકારના યોગથી તે પણ ગેરસવૃદ્ધિનો કરનાર થાય છે. . ૭
* ખલ એટલે ખોળ, અને ખલ પુષ. નિ સ્નેહ એટલે ખોળ તેલ વિનાને, અને ખેલ સ્નેહ વિનાને. ગોમંડલ એટલે ગાયોનો સમૂહ,
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
અથવા ઉગ્ર સ્વભાવવાળા ખલનું મારે શું કામ છે? મને કૃતી એવા સજજને સ્વીકારશે તે જ સંતોષ છે; જેને નિશાનાથ વિકાસ પમાડે છે તે કુમુદને અંધકારથી શે બાધ થવાનો છે ? ૮
કાવ્ય અલ કાર નાટક ઈત્યાદિના રસિકજનેનાં હૃદયકમલને આલ્હાદ કરે તેવી અમારામાં પટુતા નથી, કે વ્યાકરણાદિ શાસ્ત્ર માર્ગમાં પણ નિર્મલ બુદ્ધિ નથી, તેમ માર્ગમાં પણ અતિ નિષ્ઠતા છે, છતાં વાણીને કૃતાર્થ કરવા સારુ શ્રી ચૌલુક્યનાં ચરિત્રના ધન્ય એવા કીર્તનની રુચિ કરી છે. હું
બીજા મહીમહેન્દ્ર સતેપણ દયાશ્રય અને સુભગાગ્રણી એવો પરમહંત અને જગજજ તુમાત્રના પિતામહ જેવો શ્રી કુમારપાલ વિજયી થાઓ. ૧૦
સુરનદીની પેઠે પીતાંજ જે સમસ્ત જગતને વિમલ કરે છે, તાપ માત્રને હરે છે, એવી સફળ સ્વરૂપવાળી તેની સુંદર કથા, મારી વાણીને રસપૂર્ણ અને અદેષ કેમ નહીં કરે ? ૧૧
લક્ષ્મ નિવાસ, રુચિર પ્રદેશવાળે, અને સુકૃત માટે જેમાં પ્રવેશ કરવાથી પાપને લેશ પણ જેને સ્પર્શત નથી, એવો ગુર્જર • નામે દેશ છે. ૧૨ અને ગોમંડલ એટલે વાણી વિલાસ, એમજ ગોરસ પણ જાણવું. લેક સારે છે -
किं निन्द्यते सोऽपिखलःकटोरः
-:: વિનંતા || गोमंडलोच्चैरुपकारयोगात्
संजायते गोरसवृद्धिकृद्य.। ભાવ એ છે કે ખલલેક પાપ ન કરતા હતા તે વાણીને તત્વરૂપ રસ પણ કેમ પ્રસિદ્ધ થાત.
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩ ).
નદીઓમા ગંગા, દેવતામાં ઈન્દ્ર, પર્વતેમાં મે, રાજાઓમાં ચકવત, હાથમાં ઐરાવત, તેમ દેશમાત્રમાં એ દેશ પ્રધાન છે. ૧૩
દાન, માન, નય, એ સર્વથકી તે પથ્વી ઉપર સર્વ દેશના આ ભુષણ રૂપે થયો છે, અને તે સમુદ્ર જેમ જલમાનની સીમા છે તેમ સદાચારની બીમારૂપ થયેલો છે. ૧૪
જ્યાં સ્વીકાલે વૃક્ષો લે છે, કામિનીઓના ગર્ભ ગળતા નથી, પુને ઘણું વિત્ત મળે છે, ને કદાપિ જનોના ગૃહ બળતાં નથી. ૧૫
ગામ જ્યાં મહટાં મોટાં છે, પુર રવઈમ જેવાં છે, લોક રાજા જેવા છે, ને રાજા મહેન્દ્ર જેવા છે. ૧૬
શ્રી વનરાજ રાજએ જેની પ્રઢ પ્રતિષ્ઠા કરેલી એવું ઉત્તમ પ્રતિષ્ઠાવાલુ ત્યાં અણહિલ્લ પાટક નામે નગર છે, ત્યાં આતંક માત્રથી વિમુક્ત અ ત કરણવાળા, નિત્ય પોતાના અભિલાષની પૂર્ણ તે પામતા, ઉવલ કાંતિવાળા, આશ્ચર્ય ઉપજાવે તેવા દેવ જેવા માણસો વસે છે. ૧૭
ત્યાં જાણિથી વિરાજમાન એવી આકાશને અડકેલી પ્રાસાદગ્રેણિ જોઈને, આકાશ માર્ગે જતે પણ સૂર્ય પિતાનો રથ ભાંગી જવાની શકાથી ડરે છે. ૧૮
ત્યાંની નારીઓનાં નયન અને વદનથી કમલ અને ચંદ્ર પરાજિત થયાં છે એમ હું માનું છું કેમકે એક જઈને જલરૂપી દુર્ગમા વસ્યું છે ને બીજો આકાશમાં ભમે છે. ૧૮
ત્યાં ગોખમાં બેઠેલી સુંદર નારીઓનાં દશદિશાને પ્રભાથી ભરી દેતાં અને ચંદ્રબિબ જેવાં વદનથી રાત્રીએ આકાશ સહસ્ત્ર ચંદ્રવાળું હોય એવું દેખાય છે. ૨૦
ત્યાં ઉત્તમ જિનેન્દ્ર ચ સ્વર્ગની નિસરણ જેવાં શોભે છે; અને પવનથી ઉડતી તેમની ધ્વજાઓ જાણે સ્વર્ગની જ તર્જના કરી રહી છે.
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્યાં રાજહંસ વિના અન્ય સોગ નથી, ચંદ્રમાવિના અન્ય દોષાકર નથી, ભૂગવિના અન્ય મધુપ નથી, સપૅવિના અન્ય ધિજિલ્ડ નથી. ૨૨
, પ્રદીપપાત્ર વિના અન્યત્ર ત્યાં સ્નેહક્ષય દેખાતો નથી, અને વાડવિના અન્યત્ર કટકે જાણતા નથી. ૨૩
દાન, માન, કલાદ્રજ, રૂપ, સાખ્ય, એ સર્વને વિષે, સ્વધર્મનિરત તત્રજન, ધાન્નતિવાળા દેવતાઓને પણ હસે છે. ૨૪.
તે શ્રીપત્તનને વિષે શ્રીમૂલરાજાનવયનો શિરેમણિ, ગુરહિત, વસુધાધિપતિમાં મુખ્ય, સ્વવીયેથી બહુમાન પામેલો, એવો શ્રીભીમ રાજા હતો. ૨૫
અભિજાત, પરાક્રમી અને ઈંદ્ર જે શ્રીભીમદેવ પૃથ્વીનું પાલન કરતે હતો તે સમયે તેના શત્રના હૃદયરૂપી વનને મૂકીને બીજે કોઈ સ્થાને ભીતિનું સ્થાન હતું નહિ, અને તેના શત્રુની નારીઓનાં નયન નિત્ય નીર વરસાવતાં તેને મૂકીને બીજે કોઈ સ્થાને અતિવૃષ્ટિ થતી ન હતી. ૨૬
તે ભૂપને શરીર સંદર્યથી ઉત્તમોત્તમ એવી જય તી નામે રાણી હતી; તે અગણિત એવા લાવણ્ય ગુણ પૂર્ણ હોઈ પરમ પ્રીતિ પાત્ર હતી. ૨૭
તેની સાથે વૈષયિક સુખ ભેગમાં તે ઘણા સમય કાઢો હતો, અને મત્રી ઉપર સમસ્ત રાજયભાર નાખી કાંઈ પણ રાજ્ય કાર્યો કરતા નહતા. ૨૮
જેવા ગ્ય એવી કોઈ એક કામલતા નામની વેરથાને રાજાએ એકવાર દીઠી, અને તેને રસાંધ થઈ તેણે રાણી બનાવી, કામાતુર નર શું નથી કરતા! ૨૮
• સરગસ પક્ષે સરનામા સરોવર તેને વિષે જનાર, અને લેક પક્ષે રેગ સહિત. દવાકર દોષાનામ રાત્રીનાકર તે દવાકર, ચંદ્ર; અને લોકપક્ષે દેવને આકર. મધુપ–ભ્રમર દારૂ પીનાર, દ્વિજિહુ સર્પ, બે જીભવાળ, ચાડિ,
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૫ )
રતિ અને પ્રીતિજેવી તે બે રાણીઓ સાથે કામદેવ જેવા રાજા સુખ ભાગવા લાગ્યા; યાગી જેમ પરમાત્મ તત્ત્વમાં લીન થઈ જાય તેમ રાજા પરમાનદ ભોગવવા લાગ્યા. ૩૦
કાળ જતાં સૂર્યની કાન્તિને પણ પરારત કરે તેવી કાન્તિવાળા એક પવિત્ર પુત્ર કામલતાને થયા, તેના જન્મથી રાજાનુ નિરપત્યુતા દુઃખ નિતાન્ત નાશ પામ્યું. ૩૧
રાનની બીજી પ્રિયાને પણ પૂર્વ દિશામાંથી સૂર્ય કે મૈશ્ચલા ઉપર કલ્પવૃક્ષ તેવા રાત્ર માત્રના રોર્યના પરાભવ કરનારો કલાનુરૂપ અતિ ઉત્તમ કાન્તિવાળા પુત્ર થયા. ૩૨
કુલનું અતુલ ક્ષેમ કરશે, ક્ષણ માત્રમાં પુના પરાજય કરવાને પણ એ સમર્ચ થશે, એમ ધારીને શુભારાયવાળા રાજાએ મથમના પુત્રને ક્ષેમરાજ એવું નામ આપ્યુ. ૩૩
દાન, માન, બળ, એ સર્વને વિષે આ કર્ણની બરાબરી કરશે એમ સમજીને રાજાએ બીજા પુત્રનું શ્રીકણું એવુ વર્ણન કરવા યેાગ્ય નામ પાડ્યુ. ૨૪
અશ્વિનીકુમાર જેવા તે બૅ કુમાર પરસ્પર ઉપર પ્રીતિ રાખતા ઉછરતા હતા તે જોઇ માતા પિતાના મનમાં હર્ષ માતા નહતા. ૩૫
બુદ્ધિવાળી ધાત્રીએ એમને સત્વર પરમ વૃદ્ધિએ પહેાચાડયા, અનેં ક્રમે ક્રમે તે સરછાસ્ર નિપુણ પણ થયા, એમ કરતાં ' કામરૂપી હંસના માનસ સરાવર જેવુ, લાવણ્યલીલાનુંવન, નારીનેત્ર રૂપી ચકેારના ચદ્ર જેવુ', યાવન તેમને માપ્ત થયુ. ૩૬.
ગુણ બીજને પાપનારી એવી સુતારા નામની માજ કન્યાને પિતાની આજ્ઞાથી મહા મહેાત્સવ પૂર્વક, દક્ષમાં મુખ્ય એવા શ્રી ક્ષેમરાજ પરણ્યા. ૩૭
પેતાની રૂપ કાન્તિથી લક્ષ્મીના પણ પરાજય કરનારી, સુવપ્લૅને પણ પેાતાના વર્ષોંથી તિરસ્કાર પમાડતી, એવી જયા નામની કર્ણાટ રાજકન્યાનું પાણિગ્રહણ કર્યું કર્યું. ૩૮
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
પત્રની રાજ્યની વ્યવસ્થા કરી આપવાની તૈયારી કરતે રાજા ક્ષણવારમાંજ મરણ પામ્યો, પુરૂષ પોતાના ચિત્તમાં કાંઈક ચિત છે, દેવ સહજમાં જ કાંઈક બીજુ કરી દે છે. ૩૯
તાતના મરણ પછી રાજય ધુર ઘર સતે પણ ક્ષેમરાજે પિતાના પિતાની આજ્ઞાનુસાર વર્તમાત્રને આનંદ પમાડતા કર્ણને રાજ્યભિષેક કર્યો. ૪૦
ઉગ્ર સત્તાવાળા પોતાના મહટાભાઈ ઉપર સર્વ શક્ય ચિતા નાંખીને પીડિત જનેને ઋણમુક્ત કરી સારી રીતે શાસ્ત્ર વિચાર કરવામાં આનંદ પામવા લાગ્યો. ૪૧
સર્ણ ચિંતામણિ વિદ્વાનો રૂપી કમલને વિકાસનોર દિવસમણિ, ભૂમીશચૂડામણિ એવા કર્ણનું કવિ શું વર્ણન કરે ? તાપ માત્રને નસાડી મૂકતી જેની ચારે દિશાએ પ્રસરતી કોતરૂપી નદીમાંથી અદ્યાપિ પણ અતૃપ્ત એવા જનો ત્રદ્વારા રસ પીધાં , કરે છે. ૪૨
ગોપીનાં પીન પયોધરથી અહિત એવા શ્રીકૃષ્ણના વક્ષ:સ્થળને તને લક્ષ્મી તારાં નયનને પકજ સમજી તેમાં વાસે વસી છે એમ લાગે છે. કેમકે હે કર્ણ નરેન્દ્ર! જ્યાં જ્યા તારી ભૂવલ્લીના ઈશારો પણ થાય છે ત્યાં ત્યાં પોતાનો નાશ થવાની ભીતિથી દારિદ્રય મુદ્રા રોદન કરવા લાગે છે. ૪૩.
એમ કવિકુલ ગોષ્ટીથી ચિત્તને નિત્યરંજન કરતો કર્ણરાજ સમય વ્યતીત કરવા લાગ્યો, અને વિદ્વાનોને પ્રતિદિવસ દાન કરતાં અભિમતદાતા એવાં ક૯પવૃક્ષોનો પણ પરાજય કરવા લાગ્યો. ૪૪
કુમારપાલ ચરિતે વશ વર્ણને પ્રથમ વર્ગ
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાશમીર પતિએ કર્થ્યને પોતાની પુત્રી મીણલદેવી નામની પરણાવવા મોકલી, અને તેની સાથે તેણે લોકને વિસ્મય પમાડે તેવા મહોત્સવ પૂર્વેક, પિતાનું લગ્ન કર્યું. ૧
કેટલાક સમય સુધી ભૂપાલ કાંઈ પણ સંકોચ વિના તેની સાથે વિલાસ કરવા લાગ્યો, પણ બહુ પિયાવાળા તેને તે શ્યામા વિભાગ્ય યોગે કરીને અપ્રિય થઈ પડી. ૨
ગુણ રાશી તે પ્રીતિ હેતું નથી, ગમે તેને ગમે તે અભણ થઈ પડે છે, ધંતુરો મહેશ્વરને પ્રિય લાગે છે અને સગુણ પૂર્ણ એ કેવડો લાગતું નથી. ૩
વિરકત ચિત્તવાળો નપતિ પછી એ શીલવતીનું નામ પણ દે નહિ, અને બીજી પ્રિયાઓ સાથે નિશ્ચિત થઈ વિલાસ સુખ ભોગવે. ૪
બાલ, અબલા, મૂર્ખ, રાજ, નટ, વાનર, વેશ્યા, ચાર, ચર, અલક્તક, વિચક, એટલા ક્ષણ રાગી જાણવાં. ૫
એકવાર ગોખમાં બેઠો બેઠો દક્ષ એ રાજા નગર ચર્ચા જોત હતા તેવામાં કોઈ માતંગ નારીએ તેના આગળ મધુર સ્વરથી ગાન આરંક્યું. ૬
અગણ્ય લાવણ્ય ગુણવાળું તેનું સ્વરૂપ જોઈને રાજા સ્મરાતુર થઈ ગયો અને પોતાની નારીઓને વિચારહીન એ તે ભૂલી ગયો. ૭
ભોગ ભોગવે નહિ, રસ ચાખે નહિ, ચિતામાં ગ્રત રહે, કાઈ પણ બોલે નહિ, તે નિદ્રા લે નહિ, એમ તેના ઉપર રક્ત થઈ રાજા અશક્તવત થઈ ગયો. ૮
ધર્મ માર્ગને દર્શાવનાર વિવેક દીપ હદયમાં ત્યાં સુધી જ પ્રકટેલો રહે છે કે જ્યાં સુધી આચાર વિચારરૂપી વૃક્ષનું ઉમૂલ ન કરી નાખનારા કામ વાયુને ઝપાટો લાગ્યો નથી. ૯
રાજ અને રાતે નિભાવે નહિ, S
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૮) અનાર્ય યોગ્ય એવા આ અાર્યને કરવાને અસમર્થ એ નૃપતિ દિવસે દિવસે શશીની પેઠે ક્ષીણ થતો થતો અત્યંત મરાતુર થઈ ગયો. ૧૦.
વાત્સલ્ય ભાવથી બહુ આગ્રહપૂર્વક સચિવે તેને ચિતાનું કારણ પૂછયું, અને રાજાએ પણ પોતાનાથી અનન્ય એવા તેને ન કહેવા જેવી પણ આ વાત કહી. ૧૧
માતગ પત્નીને સમસ્ત વેષ આણને, તે બુદ્ધિમાને, તેના જેવી જ રૂપવતી મિનલદેવીને પહેરાવ્યો. ૧૨
ધારણ કરતી તે રાત્રી સમયે, ભૂમિ પતિની પાસે ગઈ, અને કામ વશ એવા તેણે તેની સાથે ચિરકાલ સુધી વિષય સુખ ભેગવ્યું. ૧૩
વિહાર કરતા મદમતિ નૃપની મુદ્રા તેણે ધીમે રહીને કાઢી લીધી, અને તેની આજ્ઞા થતાં ઉઠીને પૂર્ણ કામ થઈ પોતાને સ્થાને ગઈ. ૧૪
ધર્મ ઘાતક એવું આ કમ કરીને રાજાને મનમાં ઘણા પરિતાપ થયો, વિવેકી પુરૂષ પાપ કરતા નથી, ને કરે છે તો બહુ અનુતાપ પામે છે. ૧૫
અબ્રહ્મતા, ઈદ્રિય છેદન, નપુસકત્વ, ઈત્યાદી દોષ બહુ જન્મ સુધી થાય છે એમ વિચારીને વિવેકીએ પિતાની સ્ત્રીથી સંતોષ માની પરદારને વર્જવી. ૧૬
પરસ્ત્રી ગમનથી મરણોત્તર કાલમાં નરેની ઘોર નરકને વિષે ગતિ થાય છે, તો માતંગ સ્ત્રી ગમનથી જે પાપ ફલ થાય તે તો ઈશ્વર પણ વર્ણવી શકે એમ નથી. ૧૭
તીને વિષે તપ કરવાથી કે બહુ દાનથી, જેની શુદ્ધિ થઈ શકે એમ નથી એવુ મહા દુષ્કર્મ, મેં વિકાર પામી ધર્મવિમુખ થઈ તે કર્યું. ૧૮
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૯)
માતંગ પત્નીના સંગથી પાપ પૂર્ણ એવા આ દેશને મારે ચિતાગ્નિમાં હોમવો, કેમકે કુસગદેષવાળા પાત્રની શુદ્ધિ પૃથ્વી ઉપર તે અશિથી જ થાય છે. ૧૯
આ પ્રકારે તે દુકૃતને બહુ શોક કરતા અને જીવિતથી પણ કેટાળી ગયેલા રાજને, રચિવે સર્વ વાત જાણીને, પોતે કરેલો પ્રપંચ આવીને સમજાવ્યો. ૨૦
રાજાને ગાઢ અનુશયને લીધે ભવ્ય વા વાળાની પણ તે વાત ગળે ઉતરી નહિ, એટલે પિતે જાતે જઈને સંશચ મટાડવા સારૂ પિતાની પત્નીને વાત પૂછી. ર૧
મુદ્રા જોઈને તથા તેના વચનથી મંત્રીને પ્રપંચ તેને યથાર્થ લાગ્યો અને પાપ ગર્તમાંથી તારનાર એવા તે મંત્રીની તેણે વારંવાર પ્રશસા કરી. ૨૨
એવામાં રાત્રીના પાછલા પહોરે સમાધિનિદ્રામાં સુતેલી મીણલ દેવીએ સ્વમને વિશે, પોતાના તેજથી વરીમાત્રને પરાભવ કરતા એક સિંહને પોતાના મોઢામાં પેસતો જોયો. ૨૩
પ્રમોદ પામી તે વાત ઉલ્લાસ પામતા વદનથી તેણે ભૂપતિને કહી, અને પિતાના ભર્ત સાથે યોગ થવાથી પ્રાપ્ત ભેગ એવી તેણે શુકિત જેમ મુકતાને ધારણ કરે તેમ ગર્ભ ધારણ કર્યો. ૨૪
ગતિશયને લઈને તેને શત્રઓને સંહાર કરવા રૂપી અતિ ઉગ્ર દેહદ થવા લાગ્યા, અને પૂર્ણ કાલ થતાં રહણગિરિથી જેમ ચિંતામણી ઉદ્ધવે તેમ તેના પેટથી પુત્રનો પ્રસવ થયો. ૨૫ | સર્વ લોકોને આનદ ઉપજાવે તેવો અને શાક માત્રનો નાશ કરનાર જન્મ મહોત્સવ કરીને રાજાએ, હર્ષથી તે પુત્રને સ્વપ્નાનુસાર, જયસિહ એવું નામ આપ્યું. ૨૬
લલનાઓથી લાલન પામતે તે કુમાર આઠ વર્ષનો થયો, ત્યારે એકવાર રમતો રમત નપાસન આગળ ગયા અને પતિની ઈચ્છાથીજ તેના ઉપર જઈને બેઠો. ૨૭
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૦')
સારે દિવસે પેાતાના આસન ઉપર તેને બેઠેલા જોઇને રાજા મનમાં બહુ પ્રસન્ન થયા અને ઇંદ્રથી પણ અધિક એવા તેના રાજયાભિષેક વિશેષજ્ઞ એવા તેણે તેજ ક્ષણે મહાત્સવ પૂર્વક કરાવ્યા. ૨૮
એક પુરમાં બે રાજા હોઈ શકે નહિં, એક કાશમાં બે તરવાર કે એક વનમાં એ સિહ હોઇ શકે નહિ, એવું વિચારીને રાજા પુત્રને ત્યાંજ મૂકી આશાપલ્લીમાં જઇ રહ્યા. ૨૯
f
તે વખતથી તે ગામ, કર્ણે નરેશના નામથી કર્ણાવતી એ નામે નગર થયુ –પૃથ્વી ઉપર ઉત્તમના સંગથી કોની ખ્યાતી થતી નથી! ૩૦
રાજા (કર્ણ) માલવ દેશ જીતવાના વિચાર કરતા હતા તેવામાં ધ્રુવે કરીને મરણ પામ્યા, વિશ્વમાં સર્વે દૈવ વરા છે છતા પોતાના સર્વ અર્થ કાણુ સિદ્ધ કરી શકે છે? ૩૧
I
અકૃત્યથી ડરતા એવા સુમેરૂ જેવા ધીર જયસિંહે પિતાનું મરણાત્તર કૃત્ય માત્ર કરીને અમાત્ય ઉપર સમસ્ત ચિંતા નાખી, પ્રજાનું ઉત્તમ નયથી પાલન કરવા માંડયુ. ૩૨
}
ખાલ છતે પણ ઇ દ્ર જેવા એ માલવ ભૂમિપાલને જીતવા માટે ગયા, અહા ! સત્વવાન્ પુરૂષષ ગમે તેવા મહોટા પણ પોતાના પિતાના રામુને સહન કરતા નથી. ૩૩
પોતાના દેશના રક્ષણાર્થે શ્રી આલિગ નામના સચિવને મૂકી નિશ્ચિત થઈ કાલ જેવા કરાલ ભૂપાલ માલવ દેશ ઉપર મહા સૈન્ય
લેઇ ચઢ્યા. ૨૪
આગ્રહે કરી ઉગ્ર યુદ્ધ કરીને ધારા નગરી લેઇ લીધી, એટલે ધારાધીશ બહુ મત્સર ધરતા, અતુલ વિક્રમવાળા, બહુ બળવાન્ એવા ખાર વર્ષના શ્રી ગુર્જરેન્દ્રને જોઈ, સમય વિચારી, મંડપમાં જઇ ભરાયા, ૩૫
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૧ )
પછી માલવેન્દ્ર પોતાને અભિમાન તજી શ્રીસિદ્ધરાજ પાસે આવીને નમી પડ, મેટાએ પરાભવ પમાડેલા એવા મોહેટાના મહટાજ શરણ છે; પૃથ્વી ઉપર પડેલાને પૃથ્વી જ આધાર છે. ૩૬
પ્રણતજને ઉપર વારાહ્ય ધરતા ઉચિતજ્ઞ શ્રીસિદ્ધરાજે તેને ગર્વ રહિત થયેલો જોઈને તેનું રાજ્ય પાછું આપ્યું –વીર પુરૂ પ્રાણત એવા વૈરાને પણ પ્રસાદ કરે છે, શું જલનિધીએ પિતાના અરી કેશવને સ્થાન આપ્યું નથી? ૩૭
કર્ણાટ, લાટ, મગધ, આગ, કલિંગ, વંગ, કાશમીર; ફીર, મરૂ, માલવ, સિંધ, એ જેમાં મુખ્ય છે એવા અનેક દેશ વશ કરી બાર વર્ષની વયમાં જ સિદ્ધરાજ મહટો વિજય મેળવી પોતાના નગરમાં આજે. ૩૮
એમ સર્વ દિશાઓને જીતી સર્વ આશા પૂર્ણ કરી, સુકૃતને વિકાસ કરી, શત્રુના કેતુનો પ્રકાશ કરી, સર્વ દેશને સ્વવશ કરાવી, ઉત્સવપૂર્વક શ્રી ગુર્જરેશ પોતાના સ્વર્ગ તુલ્ય નગરમાં આવ્યો. ૩૮
પ્રથમસર્ગે દ્વિતીય વર્ગ
શ્રી પૂર્ણતલ્લાખ ગચ્છના સ્વચછેદુ સુંદર એવા દેવચંદ્ર સૂરિએ મનમાં આવો વિચાર કર્યો. ૧
પાદલિપ્ત, બમ્પટ્ટિ, વજા, આર્યખપટ, ઇત્યાદિ શત્રુ માત્રને પરાભવ કરનારા, મહા પ્રભાવક સૂરિઓ આગળ થઈ ગયા. ૨
હાલ પણ અમારા અમારા અનેક ઓિ છે, પણ તેમને વિશે તેમના જેવો શાસનની ઉન્નતિ કરનાર કોઈ છે નહિ. ૩
મિથ્યાષ્ટિવાળા મત્સરી લોકો આ સમયમાં જેનોને અનેક ઉપદ્રવથી પીડે છે, અને અમે પથરા જેવા કઠિણ થઈ પડયા રહીએ છીએ, તેમને ધિક્કાર છે. ૪
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૨ )
મનમાં અવે વિચાર કરીને જિનશાસનની ઉન્નત્તિને અ સૂરિએ, અન્ય પ્રભાવના તિરસ્કાર કરે એવા સૂરિમંત્રની આરાધના કરવા માડી. પ્
તેમણે સ્થાપેલી પીઠ ઉપર પૂજાતી શાસનેશ્વરી પ્રત્યક્ષ થઇ પ્રસન્ન થઈ તેમના આગળ આવી સુ ંદર વાણી વદવા લાગી. ૬
ધંધુક્ક નગરમાં દેવવ જૈન તત્પર એવા તમારા આગળ આસને બેસી જે બાળક વદના કરશે, તે મેઢવ’શના શિરામણ ચાચિગ અને પાહિણીના ચાંગદેવ નામે પુત્ર આ સમયમાં મહાટો પ્રભાવવાળા થશે એમ જાણજો. ૭–૮
સૂરિને આ પ્રમાણે કહીને દેવતા આ તર્ધાન થઈ ગઈ, અને સૂરિ પણ પોતાના કાર્યની સિદ્ધિને અર્થે ધક્ક નગરમાં ગયા. ૯
ત્યાં પ ચશ≠ સ્તવથી તે દેવની વંદના કરતા હતા તેવામાં આંગળીએ છેકરા વળગાડી કોઇ એક શ્રાવિકા ત્યાં આવી. ૧૦
તેણે દેવને નમસ્કાર સ્તુત્યાદિ કરી મુનિસત્તમાને પણ નમસ્કાર કર્યું, અને સ્વચ્છ મનથી વિધિપૂર્વક કુશળ વૃત્તાન્ત પણ પૂછ્યા. ૧૧ પાંચ વર્ષના તેના છેકરો પણ માતાના કહેવાથી બેઠા, અને પૃથ્વી એક પાલ અડકે તેવી રીતે દડવત્ થઈ નમસ્કાર કરવા લાગ્યા. ૧૨.
પેલા જે દેવીએ કહેલા તે આજ કરો એમ સમજી મતમાં હર્ષ પામી મુનિએ પણ તેની પીઠ ઠોકી તેને ધર્મ લાભ કહ્યું. ૧૩
સર્વ લક્ષણ સંપર્ણ, સોવયવ સુંદર, એવા તે બાળક સાથે તેમણે ઘણા સમય સુધી કામળ વાણીથી વાત ચીત કરી. .૧૪
આ ઉપરથી પરમ આનદ પામી મુનીશ્વર પેાતાના માત્રમમાં ગયા, ચિત્તત્સાહ એજ ભાવિની કાર્ય સિદ્ધિનું લક્ષણ છે. ૧૫
'
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
પછી બીજે દિવસે દુરિત માત્રને સંહાર કરનારા સૂરિ બધા સંઘને લઈ પાહિણીને ઘેર ગયા. ૧૯
તેણે પણ પિતાને ધન્ય માની આસનાદિ થકી તેમને ઉત્તમ સત્કાર કર્યો-વિવેકીઓ કદાપિ પણ સ્વાગતાચારમાં ચૂકતા નથી. ૧૭
ચાંગદેવ એટલામાં આવીને ગુરૂના ખોળામાં બેઠો, ભાવિ ભાવની, બાળકાજ સૂચક હોય છે. ૧૮
પાહિણીએ મૂરિને પ્રણામ કરી ભક્તિથી એમ વિનંતી કરી કે આપના આગમનથી આજ અમારૂં ગૃહ પવિત્ર થયું. ૧૯
મિ દષ્ટિવાળો પણ મારો પતિ હાલ ગામમાં નથી કે મહા ભાગ્યે પિતાને ઘેર આવેલા આ સઘની પૂજા તે કરી શકે. ર૦
તથાપિ આપના પધારવાનું કારણ કહે કે હું તે પ્રમાણે કરીને હે ગુરો મારો જન્મ સફળ કરૂ. ૨૧
તેની વાણીથી રજિત થઈ તે બોલ્યા હે શુભે? સાંભળો તમને હું નારી માત્રમાં રત્ન રામજી છું. ૨૨
કેમકે તમારી કૂખે ત્રણે જગના તિલક રૂપ, શ્રીમાન, ચક્રીન લક્ષણવાળો, તમારા વચનો પણ આવો પુત્ર જન્મેલો છે. ૨૩
આવો લક્ષણવાળે પુત્ર રાજ મંદિરમાં હોય તો ચક્રવર્તી રાજા થાય, અને વાણિયા બ્રાહ્મણને ઘેર હોય તો મહેટા મુનિવર થાય. ૨૪
ભાગ્ય યોગે કદાપિ આ તમારે પુત્ર વ્રત ગ્રહણ કરે તો આ કલિ કાળમાં પણ સત્ય યુગ પ્રવતો. ૨૫
માટે હું તત્ત્વ જાણનારી! આ પુત્ર અમને આપજે, ધન્ય હેય તેમનાં છોકરાંજ ચારિત્ર ધારી થાય. ૨૬
ગુરૂએ આ પ્રકારે કહા છતાં પણ પતિની આજ્ઞા વિના હું શું કરી શકે એમ તે ચતુરાએ મનમાં વિચાર કર્યો. ૨૭ )
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪) હે ભદ્ર! હમણાં આ પુત્રને તું આપ અને તારા ઉપરથી રોષ ઉતાર, તારે પતિ આવશે ત્યારે તેના કહેવા પ્રમાણે થશે. ૨૮
બહુ સારૂ એમ કહીને પાહિણીએ ત્વરાથી પુત્રને કહ્યું, હે રવચ્છ મતિ બાળ? તું આમને શિષ્ય થઈશ? ૨૮ '
બાળકે હા કહી એટલે તેણે પ્રસન્ન થઈ પુત્ર તેમને આપ્યો, તત્વ છે તે ગુરૂ વાક્યનું કદાપિ ઉલ્લંઘન કરતાં નથી. ૩૦
ગુરૂ પણ ચાંગદેવને લઈને કર્ણાવતી ગયા, તે પછી ચાચિગ • પિતાનું કાર્ય પરવારીને ઘેર આવ્યો. ૩૧
પડોસીઓ પાસેથી વૃત્તાન્ત સાંભળી ખેદ પામવા લાગ્યો, અને પુત્ર ઉપરના પ્રેમને લીધે, સ્ત્રી ઉપર પ્રીતિવાળો છતાં પણ તેને તિરસ્કાર કરવા લાગ્યો. ૩૧
પુત્ર દશન થતા સુધી અન્ન પાણીની આખડી લઈને તે કેધથી હદય ઉદ્વિગ્ન થતે આકુળ વ્યાકુળ થઈ; અતિ વેગે કર્ણાવતી ગયો. ૩૩
તેનોધાગ્નિ અતિશય જ્વલતે સતો પણ ગુરૂ વાયામૃતથી 'છંટાતા તક્ષણ શાન્ત પડી ગયો. ૩૪
શ્રીમાન્ ઉદયન મંત્રી તેને પિતાને ઘેર લઈ ગયા, તે ત્યાં પિતાના પુત્રને ખેલતો જોઈને ઘણે મોદ પામ્યો. ૩૫
દેવાર્શનાદિ કરીને સુત સાથે તેણે ભોજન કર્યું અને સચિવના અતિશય આદરથી તે વિકજ્ઞ નિશ્ચિત્ત થઈને ત્યાં સુતે. ૩૬
ત્રણ લક્ષ દ્રમ્મ, પાચ દુક્લ અને બે પુત્ર એટલું તેના આગળ મૂકીને સચિવે કહ્યું કે હે વિદ! આ વિત્ત સુત આદિ સર્વે તમારું છે તથાપિ કૃપા કરીને એ સર્વ તમે લેઈ જાઓ અને મારા ઉપર અનુગ્રડ કરો; મને તમારા ચાંગદેવ નામે જે આ પુત્ર છે તે આપો, અને મારા આ બે વાગભટ્ટ અને અમ્રભઠ્ઠ પુત્ર છે તે લો. મહીતલ ઉપર ખરા ભાગ્યશાળી અને ખરા પુત્રવાનું તે આપજ છે કે અમારા
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫) ગુરૂ જે કેવળ નિરીહ છે તે પણ આપના પુત્રની ઈચ્છા કરે છે. ૩૭ -૩૮-૩૯-૪૦ *
આવી ઉકિત યુકિતથી મંત્રીએ બંધ કરાયા છતાં પણ તેણે પિતાને પુત્ર તેને આપ્યો નહિ, કેમકે પુત્ર નેહ ત્યાજય છે. ૪૧
ચાગદેવને લઈ મંત્રીની રજા લઈ, એ ચાલ્યો એટલે જતાં જ કોઈકને છીક થઈ. ૪૨
ત્યારે ખિન્ન વદનથી તેણે મનમાં વિચાર કર્યો કે આવા અમુંગળ શનથી તે મને મરણાવધિ દુ:ખ થશે એમ લાગે છે. ૪૩
કદાચિત્ મારા દુર્ભાગ્યથી આ પુત્ર માર્ગમા મરી જાય, કે કદાચિત અમારૂ બન્નેનું માર્ગમાં મોત થાય; માટે આને મંત્રી ઉદયનને સોપી ઘેર જવું એ સારું છે, અને જો એ જીવતો હશે તે વળી હજારવાર હું એને મળીશ. ૪૪-૪૫
આવો વિચાર કરીને તે પાછો ફર્યો અને પિતાને પુત્ર તેણે મંત્રીને મોદ પૂર્વક આપ્યો, અપશુકન થયા પછી શાસ્ત્રજ્ઞા કાર્ય કરતા નથી. ૪૬
તે ઉપરથી પરમોદ પામેલો ઉચિત મંત્રી તેને ગાઢ આલિંગન દેઈ સાધુ, સાધુ કહેવા લાગ્યો. ૪૭
હે સખા? મને આ તારો પુત્ર તું આપશે તો અનર્થે એવો છતાં પણ ગિ મટની પેઠે નમત સતે અપમાન પાત્ર થશે. ૪૭
પણ ગુરૂને સોંપીશ તે તેને સકળ કળા ભણાવી ખરે અનર્થે કરશે, કેમકે રત્નને જવેરીજ મેવું બનાવે છે. ૪૮
મંત્રીએ આ પ્રકારે બંધ કર્યો ઉપરથી તેણે પુત્ર ગુરૂને આપ્યો અને પાહિણીને ત્યાં તેડી આણી તેણે દીક્ષેત્સવ કર્યો. ૫૦
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ( ૧૬ )
પ્રશસ્ત ગુણવાળા અને કામેાપમ આકૃતિવાળા તેનું નામ ગુરૂએ સામચંદ્ર એવુ પાડયું. ૫૧
ગુરૂની સેવા કરી પુણ્યકણાના સમૂહને ભેગા કરતા તે કુશાગ્ર બુદ્ધિ ક્રમે ક્રમે સકળશાસ્ત્રના પારને પામી ગયા. પર
સૂર્ય જેમ આકાશના કે ચક્રવર્તી જેમ સર્વ સમૃદ્ધિના પાર પામે છે તેમ ઝા શ્રમ વિનાજ તે અપાર એવા વાડ્મયાધિના પાર પામી ગયા. ૫૩
લઘુ પણ ગુરૂ સર્ચંગના ચૈલેંગે ગુરૂ થયા એમાં આશ્ચર્ય નથી, પશુ આર્જવ ન તછ્યું કે વક્રતા ધારણ ન કરી જો સ્માશ્ચર્ય છે. * ૧૪
કુશાગ્રેાપમ એવી એક બુદ્દિથીજ તે સમગ્ર વાત્ મયાબ્ધિને પી ગયા, અગત જે ત્રણ ચુલુકથી સમુદ્રને પી ગયા હતા તે તે એની સમાન પણ કયાંથી થાય? પૃષ
પછી કાર્ય સસિદ્ધ થવાથી આયૅ સરવર સંધના આગ્રહને લેઈને, પત્તન ગયા, અને સધ લોકોએ પણ ઘણા આનદથી તેમના પ્રવેશે।ત્સવ બહુ સારા કર્યેા. ૫૬
ચક્રવાકની પેઠે ઉત્તમ એવા લાક માત્ર સૂર્યાગમથી - પરમમેાદ પામ્યા, અને તેમણે પંરમ ધર્માન્નતિ કરી તથા પેાતાના જન્મને કૃતાર્થ માન્યા. ૫૭
“ લઘુ પછી ગુરૂ સમૈગ નામ જોડાક્ષર આવે તેા લઘુ પણ ગુરૂ થાય છે, અને આર્જવ એટલે પેાતાનુ જે સીધાપણું તે તજતા નથી. અર્થાત્ તેમાં કાના માત્રાદિ કાંઇ ઉમેરાયા વિનાજ ગુરૂ થાય છે, તેમજ વક્ર પણ યતે। નથી એટલે કે જોડાક્ષરાદિમાં પડતાં વજ્ર થવુ પડે તેવા થઈને ગુરૂ થતેા નથી. ખી અર્થ એ છે કે શિષ્ય લઘુ છતાં ગુરૂના ઉપકારથી ગુરૂ થયે, છતાં પેાતાની સરળતા તેણે તજી નહિ.
+ યાગમ એટલે સૂરિન આગળ નામ આવવુ તે અર્થ લેક પક્ષે -અને સૂર્યનાગમ નામ સૂર્યનુ આવવુ, ઉદય,તે ચક્રવાક પક્ષે
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૭ ) તે સમયે, બાર વર્ષનો મહીશ્વર દિગ્વિજય કરીને આવ્યો તેને સર્વલોક પિોતપોતાને ઉચિત એવાં પ્રાભૂતો લઈ નમન કરતા હવા.૫૮ | સર્વ ધર્મવાળા વેગથી આવીને તેને આશિર્વાદ આપવા લાગ્યા પણ જૈનમુનિ આવ્યા નહિ એમ જોઈને કોઈ ધર્મ દેવીએ તે વખતે કહ્યું કે હે રાજન! અતિઅહંકાર ધારણ કરતા જૈને રાજદરબારમાં આવતા નથી, અને પરધર્મની પરમ નિંદા કરે છે તથા પિતાના ધર્મને જ સર્વોત્તમ કહે છે. ૫૯-૬૦
મંત્રીશ્વરે તે વાત શ્રી દેવચંદ્ર સૂરિને કહી એટલે પ્રસ્તાપને સમજનારા ગુરુચક્રવતીએ સજજનેના સંતાપને હરનારૂં વચન કહ્યું કે સદા સદાચારવિચારદક્ષ એવા સાધુ રાજગૃહમાં જતા નથી, અને નિરીહ ચિત્તવાળા કોઈ રક તેમ રાજા સર્વેને સમાન જાણે છે; તથાપિ શ્રાવકોના સમાધાનને અર્થ, અમે સર્વ આચાર્યો મળીને નયના શરીર જેવા રાજગૃહમાં અમારા કાર્યના હેતુથી જઈશું. ૬૧-૬૨-૬૩
પછી વિચારદક્ષ એવા સર્વે સૂરીશ્વરો ભેગા થઈ રાજ દરબાર આગળ ગયા, અને ત્યાં જઈ હવે રાજાને આશિર્વાદ આપવા કોણ જશે તેને વિચાર કરવા લાગ્યા. ૬૪
તે સમયે દશ વર્ષને છતાં પણ નિઃશંક એવો સેમચંદ્ર હર્ષથી કહેવા લાગ્યોકે શ્રી સિદ્ધ ભૂપાલ આગળ જે કહેવાનું તે હું સમયાનુરૂપ કહીશ. ૬૫
એ વાત ઠીક છે એમ નક્કી કરી સર્વ સૂરીશ્વરો સભામાં આવ્યા એટલે નિઃશંક થઈ તેણે નરેંદ્રને આ પ્રમાણે આશિષ કરી. ૬
વિદ્યાથી બ્રહસ્પતિ જેવા સર્વદા જીવો! અનેક વર્ષ, હે નંદન સમાન! આનંદ પામો! નંદ સમાન દાનથી કર્ણને પણ વીસરાEવનાર કર્ગસુત સિદ્ધ નરેદ્ર! સુખી રહે તમારા શરીરમાં અખંડ સુખ રહે, તમારા સેવકો સુખપૂર્ણ થાઓ આવો આશિર્વાદ સાંભળી રાજાએ પ્રણામ પૂર્વક કહ્યું બેસે, આટલો વિલંબ કેમ થયો. હ૭-૬૮
૩ કુ. ચ,
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૮ )
રાજકાને લઈને યતિઓ ગયા હતા ત્યાં ત્રણ દિવસ થઈ ગયા, એટલે કાર્ય પૂર્ણ કરીને અમે ઉત્સુક ચિત્તે આવ્યા છીએ, એમ મુનિએ ઉત્તર આપ્યું. ૬૮
રાજાએ પૂછ્યું કે તે કાર્ય શું હતું ? ત્યારે તે છે કે આપના પ્રવેશને મહત્સવ અત્ર કરવાને માટે કામ નું, જલધિ, ચંદ્ર, દિશેશ, એમને આમંત્રણ કરીને સર્વે પાછા આવ્યા છે. ૭૦
હે કામ ઘેનુ! તું તારા ગેમયના રસથી પૃથ્વીનું સિંચન કર, હે રત્નાકર ! તું મુક્તાફલથી સ્વસ્તિક પૂર, હે ચદ્ર! તું પૂર્ણ કુંભ થા હે ઈદ્ર! કલ્પતરૂનાં ડાળ કાપી તેનાં તોરણ બાંધે, કેમકે જગને જ્ય કરીને સિદ્ધાધિપ આજ આવે છે, ૭૧
આવું ઉદાર વચન સાંભળીને ચિત્તમાં ચમત્કાર પામેલો રાજ અહ શી અભુત બુદ્ધિ! અહે શી અનવદ્યવિદ્યાએમ માથું હલાવતે હલાવતે બોલવા લાગ્યો. ૭૨
તુંરત જ તેને પોતાના ખોળામાં બેસારી પોતાના વસ્ત્રથી તેનું શરીર રાજા લેહવા લાગ્યો, અને તેના ગુરુ પાસે માગી લીધું કે આનો પટ્ટાભિષેક હું કરીશ. ૭૩
નાના પ્રકારના આચાર વિચારની ચાસ રચનાથી પ્રસન્ન થયેલા રાજાની આજ્ઞા થતાં તે સર્વે હર્ષ પામતા પોતપોતાને સ્થાને ગયા. રાજાના મનમાં મહા આશ્ચર્ય વ્યાપી ગયુ, બ્રાહ્મણે ઘણા કોષે ભરાયા, સંઘ જનને હર્ષે થે, અને ગુરુ શિષ્યના મહા ગુણોધને પરિચય થયો. ૭૪
પ્રથમ સર્ગે તૃતીય વર્ગ.
એક સમયે સેમ નામના નિર્ધન થઈ ગયેલા વણિકના ઘર આગળ મોમચંદ્ર, ગુણજ્ઞ એવા ગણીશ્વરની સાથે, વિહરતે વિહરતો જઈ ચઢ. ૧
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૮ )
તે સમયે વાણિયાના ઘરમાં અંગાર પૂર્ણ તાંબાને કુંભ નિકળેલ હતો તેમાંથી અગાર બારણે નાખી ને ઘડાને તે નિર્ધન વણિક ઘરમાં લઈ ગયો. ૨
તેણે બહુ આગ્રહ કરવાથી આગ્રહ એવા ગણિએ તેના ઘરમાં શુદ્ધાત્ર પાન લીધું, તે સમયે તેના બારણ આગળ સુવર્ણને ઢગલો જોઈ સેમચંદ્ર ગુરૂને કહ્યું કે આના ઘરમાં તેવો ભેગા જણાતું નથી કે તે દાનયોગ જણાતો નથી, આ ઘર પણ તેવું દેખાતું નથી, અને એના બારણામા આવો વિત્તનો ઢગલો ક્યાંથી? મિત પચ કોઈ આ ઉપભોગ કરતો નથી, તેમ ચાર પણ એને કેમ લેઈ જતા નથી ? કુશકાની પેઠે વિત્તરાશીનો ઢગલો તે કોઈપણ બારણા આગળ કરે નહિ. ૩-૪-૫
તેનું આવું કહેવું સાંભળીને કાનવાળ વાણુઓ મનમાં વિચાર કરવા લાગ્યો કે આ ભાગ્યશાળીએ મારા બારણામાં પડેલો મહટ વિઘ જોયો. ૬
આવો વિચાર કરીને મૃદુસ્વરે બોલ્યો તે સાધુ! શી કલ્પિત વાત કરો છો ? જે ત્યા ધન હોય તો તે દશન શિરોમણિ ? મને બતાવ. ૭
સાધુએ પિતાને હાથે તેને બતાવ્યું તે પણ તે દુર્ભાગ્ય યોગે કરીને કાંઈ દેખી શકે નહિ, ભાગ્યહીન મનુષ્યો આંગણામાં પડેલા ધનને પણ જોઈ શકતા નથી.
એ ધન મારા ભાગ્યમાં નથી માટે જે મને એ ધન પ્રત્યક્ષ થશે તે હ આનો પટ્ટાભિષેક કરાવીશ એવો વાણુએ મનમાં નિયમ લીધો. ૮
તે સુવણેને આિએ પણ ક્ષણવારમાં સુવર્ણ દીઠું, ભાગ્યશાલીની, દૃષ્ટિમાત્રથી જ ક્ષણવારમાં સર્વ ઋદ્ધિ પ્રકટ થાય છે. ૧૦
વાણુ આને મોઢેથી આવો વૃત્તાન સાંભળીને સૂરીશ્વર ઘણા પ્રસન્ન થયા, પોતાના ભણાવ્યાનું સાચેક જેઈને કીયા ગુરૂને પ્રસન્નતા ન થાયી ૧૧
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
પછી, સૂરિની અભ્યર્થના કરી દમે વર્ષેજ સોમચંદ્રનો પટાધિરાપ મહોત્સવ શ્રી સિદ્ધરાજે ઘણા ઉત્સાહપૂર્વક કર્યો ૧૨
પત્તન સ્વર્ગે તુલ્ય થઈ રહ્યું, સિદ્ધરાજ ઇંદ્ર તુલ્ય થઈ રહ્યા, સોમચંદ્ર ગુરૂ તુલ્ય થઈ રહ્યા, ને જન માત્ર દેવતા તુલ્ય થઈ રહ્યા એમાં કાંઈ આશ્ચર્ય નથી. ૧૩
જેની દૃષ્ટિ માત્રથી અંગારાનો ઢગલો હેમરૂપ થઈ ગયે તેવા સોમ ચંદ્રનું હેમચંદ્ર એવું નામ નિમૅલ એવા ગુરૂએ તે જ ક્ષણે પાડયું. ૧૪
તે મહત્સવમાં સિદ્ધ નૃપતિએ એક લક્ષ સુવણનો વ્યય કર્યો, અને સેમ નામના વાણુઆએ પણ પોતાના ધનને કૃતાર્થ કર્યું. ૧૫
એક સમયે ગુરુની આજ્ઞા પ્રાપ્ત કરી હેમચંદ્ર અનેક સૂરીશ્વરને મોખરે થઈ શ્રી શારદારાધનના હેતુથી કાશમીર દેશ ભણી ચાલ્યો. ૧૬ - ત્રણ પ્રયાણ કરીને તે કોઈક શુન્ય દેવાલયમાં વિશ્રામ લેવા રો, તે ત્યાં ઘેર મધ્ય રાત્રીએ જાગી ગયો અને શારદા મંત્ર મરવા લાગ્યો. ૧૭
દૃષ્ટિને આનંદ પમાડનારી વાગ્યેવતા તે જ સમયે તેના ભાચથી આકર્ષાઈ આવી હોય તેમ, અથવા તે ગણનાયકના અગણ્ય પુણ્યથી વશ થઈ ગઈ હોય તેમ, તુરત પ્રત્યક્ષ થઈ. ૨૮
ચમકી રહેલા કાંચન કુંડલની ઘતિથી દિશા માત્રને ચંદ્ર
ખાની પેઠે ભરી દેતી હરિહર તથા બ્રહ્માથી સ્તવાતી બ્રહ્મ દ્વારમાં પ્રવેશ કરાવવામાં કુશલ, જાડેધને સંહાર કરનારી, બ્રહ્મપુત્રી, દંત પ્રભાથી અંધકારને ક્ષય કરતી બેલી કે હે નિરીહવયી તારા આરાધનથી તુષ્ટ થઈ તારી પાસે આવી છું, ધ્યાન તજીને વર માગ, અને આવો આયાસ હવે મુકીદ. ૧૮-૨૦
નાના વિજ્ઞાનવાળે, શુદ્ધ અને મનોહર વચનથી અનેક ભૂપને રંeત કરનારો, સદિયારૂપી ચાને ચૂપ, ભવના ભયને ભેદનાર,
હાર કરનાર
અને આઇટ થઈ તારી જ કરતી બ
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૧ ) પુણ્યરૂપી જલનો કૂપ, એવો તું થા, અને તે જન્મથી જ બ્રહ્મલીલામાં વિહરનાર! તું સ્મરશે ત્યારે હું તારી પાસે આવીશ, એમ કહીને ભગવતી ભારતી અંતર્ધાન થઈ ગઈ. ૨૧
પ્રાતઃકાલે પાછો વળીને તે ગુરૂ કાર્ય સિદ્ધ થવાથી, વેગે, ગુરૂ સમી ગયો, અને આ શું! એમ આતુરતાથી પૂછતા ગુરૂ તેના સામું જોઈ રહ્યા. ૨૨
મુકતા શુકિત મુદ્રાથી ગુરૂ આગળ ઉભા રહી, નમન કરી, નાના પ્રકારનાં બંધની રચનાથી ધ્વનિ યુકત એવુ પ્રભુનું સ્તોત્ર તેણે કર્યું, અવે ગુરૂ પણ તેવા નવીન સો કાવ્યથી આનંદ પામી કામદેવથી પણ અધિક એવા પોતાના શિક્ષા સાંભળવા યોગ્ય શિને આ પ્રમાણે કહેવા લાગ્યા. ૨૩
હે વત્સ! તારા વચનોની ચારૂ રચના અમારા હૃદયમાં કાંઈ આનંદ ઉપજાવતી નથી, અલીકના એક કણથી પણ સૂર્ય દુસહ તાપ પામે છે. ૨૪
નિજવિદ્યાના ગર્વે ચઢી, તું નિત્ય જે વિતથ વચનો બેલે છે, તેનાથી, ચારિત્રવાન એવા પણ તને પરભવમાં દુખ થશે. રપ
ગુરૂની આપ શિક્ષા સાંભળીને દક્ષ એવા તેણે તેમની પાસે નિયમ લીધો કે આજ પછી શ્રી જિન વાણીથી વિરૂદ્ધ એવું કાર્ય કે કવિત્વ કાંઈ કરવું નહીં. ૨૬
શિષ્યને શુદ્ધા ચરણમાં અતિદલ સમજી, રાજાના પ્રમોદને અર્થ તેને ત્યાં મૂકી, શ્રી દેવચંદ્રસૂરી વિહરવા ગયા. ૨૭
પૂર્વના રાજાઓના પુરાણ સાંભળી કર્ણ પુત્રે એક વખત વિચાર કર્યો કે શાસ્ત્રમાં ગુંથેલો જેમને યશ અઘાપી આ વિદ્યમાન છે તેમને ધન્ય છે. ૨૮
તે ઉપરથી શ્રત શાલીમાં ઉત્તમોત્તમ એવા શ્રીમચંદ્ર સૂરિની અભ્યર્ચના કરી તેણે પોતાની કીતિને અર્થે શ્રી સિદ્ધહેમ નામનું શબ્દશા રચાવ્યું. ૨૮
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
5 ( રર ) સૂરિએ શબ્દ શાસ્ત્ર પૂર્ણ કરી મોદ પૂર્વક નૃપને અર્પણ કર્યું, અને બુદ્ધિનિધાન રાજાએ પણ સર્વ પંડિતને બોલાવી હર્ષથી તે બતાવ્યું. ૩૦
તેને સર્વ દોષ રહિત એવું જોઈ સર્વે પંડિૉએ નરેશ્વરને કહ્યું કે આ શાસ્ત્ર સત્તમ બન્યું છે. ૩૧ '
શુભ મુહુર્ત મહા મહોત્સવ પૂર્વક હું આ ગ્રંથ સર્વ પંડિતને આપીશ એમ નક્કી કરી રાજાએ તેને પિતાના કેશમાં મૂક્યો. ૩૨
ઉત્તમ પ્રયોગવાળા અને વિચિત્ર એવા આ શાસ્ત્રમાં, હે નરેશ્વર! આપની કીર્તિ માટે રચાયેલું છતાં, આપનું નામ પણ નથી એમ પુરોહિતે રાત્રી સમયે રાજાને કહ્યું. ૩૩
તે સાંભળી રાજાએ કોપથી કહ્યું કે એમ હશે તે સર્વે વિદાનોની સમક્ષ એ પુસ્તકને હું ભસ્મ કરી નાખીશ, અને સૂરિને અન્ય સૂરિઓ સહિત દેશપાર કરીશ. ૩૪ . .
રાત્રીમાંજ સજજન નામના મંત્રીએ તે બધે વૃત્તાન્ત ગુરૂને કહે તો તેમણે કહ્યું કે બુદ્ધિમાને ધીરજ રાખવી, શ્રી વીતરાગના પ્રસાદથી જે ભાવી હશે તે બનશે. ૩૫
વૉગ્નિ, રાહુ, ખલ, મારૂત એ જગતમ નિષ્કારણ વૈર, ધિરનાર હેઈ, સમુદ્ર, સૂર્ય, સજજન, અને મેઘ તેમને અને તે વિઘ પરપરા ઉપજાવે છે. ૩૬
તા એવા ગુરૂ આ પ્રકારે પરમ ચિંતા કરતાં, ચિંતાનું નિરાકરણ કરવા દુ:ખ વૃક્ષનું વનના દવાનલ જેવી વરદા શ્રી શારદાને હૃદયમાં ધ્યાન કરી ઉપાસતા હવા. ૩૦
તે જ ક્ષણે તત્કાલ આવીને ભારતી, વાસંચમી એવા તેને કહેવા લાગી કે શોક તજી પ્રસન્ન થા, અને વ્યર્ય વિષાદમા કર. ૩૮
રિવરની અનુજ્ઞાથી સરસ્વતીએ ત્યાં જઈ બત્રીસ ઉત્તમ 'કાવ્યોથી ચાલુકય ભૂપાલકુલની પ્રશસ્તિ લખી. ૩૮
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૩ ) પ્રાત:કાલે આવરપેક કરીને રિવર સ્વસ્થ થઈ સરિ મંત્રનું સ્મરણ કરતા હતા તે સમયે ભૂપે મોકલેલા દૂતે આવી નમન કરી આપને તેડે છે એમ કહ્યું ૪૦
મુનિની નિંદા કરનારા, જડમતિ, નિષ્કારણ વરી, એવા બ્રાહ્મણને ધિક્કાર છે, હવે શું થશે ? એમ લોકો ટોળે ટોળાં થઈ મહેટેથી બોલતા હતા તેવામાં વિરોથી પૂર્ણ એવી રાજસભામાં સુરીશ્વર આવી પહોંચ્યા, અને રાજાએ પૂર્વની પેઠે પ્રણામ કર્યો એટલે સ્વસ્થાને બેડા ૪૧
નરાધિપે સ્મિત પૂર્વક કહ્યું, યતિપતે. આ ગ્રંથમાં મારૂં વર્ણન કેમ નથી? એટલે સરિએ કહ્યું શા માટે એમ પૂછવું પડે છે? આપ ગ્રંથ લઈને આપણી મેળેજ જુઓ, મિથ્યા ભ્રાંતીમાં ન પડે દુર્જનના વાશરથી વિદ્ધ થઈ ભાન શુ ભુલી જાઓ છો. ૪૨
પોતાની જેમાં કીર્ત વર્ણવેલી એવા કોમલ કાવ્યો જોઈને રાજા બોલ્યો કે મુનીશ્વર આ લોકમાં બ્રહ્માવતાર, કલિપાપ હરનાર, અથવા મહેશ્વર તમે જ છો. ૪૩
રે દિજિલ્ડ રે પદહીની બેલ, શા માટે તારા વચનરૂપી વિષના ભારથી મને વિકૃતિ પમાડી! રે જડમતે! અત્યારથી દૂર થા. ૪૪
તે જડધી આ પ્રકારે કાઢી મૂક્યાથી દૂર ગયો અને સૂરી હર્ષ પૂરમાં નિમગ્ન થયા, એવામાં ભૂપાલના કોપને શાંત કરવા કોઈ બ્રાહ્મણ સભામાં આ પ્રમાણે બોલ્યા૪૫
હે ભાઈ પાણિનિ? પ્રલાપને બંધ કરો, કાતત્રકથા પણ હવે વથા છે, શાકટાયનનાં વચન કહુ છે, શુદ્ર એવા ચાંદ્રનું શું કામ છે, વળી કંઠાભરણાદિ અને એવા અન્યથી આત્માને કણ હવે કલેશ પમાડનાર છે?—જ્યાં અર્થ મધુર એવી શ્રી સિદ્ધ હેમોકિત સાંભળવામાં આવી ત્યાં અવધિ આવી રહી ૪૬
- સર્ષ, તેમ ચાડી કરનાર, + પાણિનિ, કાતત્ર, ચાક, શાકટાય સરસ્વતીકઠાભરણ, એ બધા વ્યાકરણ ગ્રંથ છે. સિદ્ધહેમતિ તે સિદ્ધહેમાનુશાસન નામને વ્યાકર
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૪)
રાજાએ ક્રેાધ કરી તે પછી એ ગ્રંથ જડ એવા બ્રાહ્મણાન આપ્યા નહિ, પણ દાનમાન પૂર્વક યુતિને શુભ મુહૂર્તે આપ્યા. ૪૭
r
રાજના કોપથી ત્યાંથી ઉઠીને બ્રાહ્મણેા બે પાસાથી ક્ષય પામ્યા અને અપાપ ચિત્તવાળા, બે પાસાથી વ્રતીશ્વર એવા તે મુનીશ્વર પોતાને સ્થાને ગયા. ૪૮
સિદ્ધાન્તથી સિદ્ધ બુદ્ધિવાળા, કર્કશ એવા તર્કશાસ્ત્રમાં નિર તર ધૃત ધૃતિ, છંદઃશાસ્ત્રમાં અનુપમ, સાહિત્યના સારમાં કુશાગ્ર મતિવાળા, લક્ષણ શાસ્ત્રમાં કુશલ, નાટકાદિની પટ્ટુ વચન રચનામાં પ્રવીણ, એવા વાદી વૃક્ષાઘના દવાગ્નિ શ્રી હેમચંદ્ર વિજયી વર્તે
છે. ૪૯
ઈંદ્ર જેમ સ્વર્ગને સૂય જેમ આકાશને, મૃગરાજ જેમ વતને તેમ સાધુની પેઠે સર્વ જીવનુ પાલન કરતા સિદ્ધરાજ પૃથ્વીનું રક્ષણ કરી ચાર રાજ્ય ચલાવવા લાગ્યા. ૫૦
પ્રથમ સગે ચતુર્થેા વગ
..)
સિંહ પરાક્રમ એવા જયસિંહ ભૂપાલે પૃથ્વીનું સંરક્ષણ કરતાં બહુ વર્ષ રાજ્ય કર્યું. ૧
સકલ વિદ્યા અને બહેાતર કલા તે ભણ્યા, તથા બત્રીસ લક્ષણ વાળા થઇ છત્રીશે આયુધમાં પણ કુશળ થયા. ૨
સર્વ વિજ્ઞાનવાળા સસિદ્ધ, સિદ્ધમત્ર સમુહ વાળા, તે ભૂપાલ ભૂમિતલ ઉપર સિદ્ધ એવી સિદ્ધરાજની ઉપમાને પામ્યા. ૩
અને હેમાચાર્યકૃત ગય. આ À૪ યપિ સ્તુતિરૂપ છે તથાપિ નિદા ગાનત છે એમ માનવાનું કારણ છે, કેમ કે તુરતજ એયો પ્રસન્ ન થતા રાજનો તે મધ બ્રાધ્યાને ન આપ્યું (જીએ ફ્લેક ૪૭)
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
7:22
** "3"
( ૨૫ )
દડ ધારણ કરેલી, સદ્રાવાળી, શંખ કુંડલ ધારણ કરેલી, સર્વેગે ભમ લગાડેલા, જટાજૂટ રાખનારી, એવી એ ચાગિનીએ એકવાર તેના નગરમાં આવી, અને લેકે તેમને વિસ્મયથી ફુલ્લ નયનાવડે જેવા લાગ્યા. ૪-૫
પત્તનને જોતી જોતી તે ગૃપ સભામાં ગઈ અને શ્રી સિદ્ધનરેશ્વરને આર્શિવાદ આપી ઉભી રહી. ૬
પાસેનાં રણશીંગાં ફૂંકી, અતિશય કાલાહલ ઉપજાવી, તેમણે સર્વ સભાજનનાં મનને વિસ્મયાકુલ કરી નાખ્યા. છ
2
ક્યાથી ? શા કાર્ય માટે આપ અત્ર આવ્યાં છે! એવુ મને મહા આશ્ચર્ય લાગે છે એમ ભૂમિપતિએ પૂછ્યુ. ૮
બેમાંથી જે મહેાટી હતી તેણે કહ્યુ કે હું કસ્ત ! અમારા આવવાનું કાÇ સાંભળ, અને સાંભળીને હું વર્ણ ગુરૂ ! સત્વર અમને નિર્ણય કરી આપ. ૯
કામદેવ જેવા લાકનુ સ્થાન એવેા ઢામરૂપ દેશ છે જ્યાં પાપના લેશ પણ કહીં જણાતા નથી. ૧૦
ત્યાં શ્રી સિદુનાથ નામે અવયૅ નામવાળા ચેાગિરાજ છે, તે શતાયુ છે અને અનેક મંત્ર તંત્રની સાધનાથી તેની ગતિ પવિત્ર થયેલી છે. ૧૧
સાથે અભ્યાસ કરનારી અસે તેમની શિષ્યા સિદ્ધિ તથા મુદ્ધિ એવા નામની અમે બે સિદ્ધ
છીએ. ૧૨
છીએ, અને યોગિની
જગત્ માત્રને સુખ આપનાર, એવુ' હું મહિમા તમારૂ નામ સિદ્ધરાજ છે એમ અમે સાંભળ્યુ . ૧૩
જે દાંતી સર્વદ્યા લાહને ચાવી ખાય છે તેજ સિદ્ધ કહેવાય છે, અને અમારા ગુરૂ કે અમે તેમનાવિના એ ક્રિયા. આખી પૃથ્વી ઉપર કોઈ જાણતુ નથી. ૧૪
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
એમ કહેતાંજ એક લહનું કડુ કાઢીને તેમણે ચાવી ખાધું અને એવા પ્રત્યક્ષ પ્રમાણથી રાજાને અતિશય આશ્ચર્ય ઉપજાવ્યું ૧૫
અમારા ગુરૂની આજ્ઞાથી અમે એટલું કહેવા આવ્યાં છીએ કે તમારી સિદ્ધરાજ એવી ખ્યાતિ મૂકી દો અથવા અમને આ પ્રત્યક્ષ પ્રભાવ બતાવો. ૧૬
બુદ્ધિમાનામાં શ્રેષ્ઠ એ કર્ણસુત આવું સાભળી મનમાં વિચાર કરવા લાગ્યો કે શું ઉત્તર આપવું. ૧૭
કાલને વિલંબ થતાં સિદ્ધિ થઈ આવશે એમ ધારીને સભા વિસર્જન કરી તેમને રજા આપી અંતઃપુરમાં ગયો. ૧૮
મંત્રીને રહસ્ય સમજાવી, રાત્રીએ, ઉત્તર પ્રાપ્ત કરવાના હેતુથી કૂખમાં ખરું રાખીને તેને લઈ, રાજા ઘર બહાર નીકળી ગયો. ૧૮
સર્વ લોક સુઈ ગયા પછી આખા નગરની ચર્ચા જેત, ચોટાં, શેરી, ચકલા, સર્વને વિષે, ભ્રમથી મોહ પામી, તે ભ્રમણ કરવા લાગ્યા. ૨૦
તારથી ભરપૂર માંગણ, અને શૂન્ય જેવા પોતાના નગરને તિ, આલિગ સચિવની સાથે ચૌલુક્ય કુલાવર્તસ રાજ ચાલતે હતા. ૨૧
કૃષ્ણ પક્ષની રાત્રીના સોયથી ભેદી શકાય એવા ગાઢ અવકારમાં આખે રીતે પોતાના ચરણ કમલથી ચાલતો, મોટા પ્રાસાદો અને હાટોના સમૂહ જેને, હાથમાં તરવાર લઈને તે ભ્રમણ કરવા લાગ્યો. ૨૨
કહીંક યૂકાઘોશિ, કહીંક શીયાળના કોલાહલ, કડીક વેતાળપંક્તિ, કહીં ભૂતના સમાજ, કહી દૂર આકંદ, કહીંક સુરત નિરત લટી, ઇત્યાદિ જેતે તથા સાંભળતા પણ ભપાલ લેશ ભય પામ્યા નહિ. ૨૩ મિની પેઠે થિી નગરનું નિરીક્ષણ કરતાં કોઈએ પણ ન
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૦ ) દીઠેલા એવા તેણે પોતાનું સિદ્ધરાજ નામ યથાર્થે કર્યું, પણ કવચિત કોઇ સાધકોએ તેને દી. ૨૪ | સર્વત્ર ભમતે ભમતો રાજા, પ્રજને તાપ હારનાર એવી શર્કરા કરનારની ગૃહપતિ આગળ આવ્યો, ને ત્યાં સીપુરૂષને વાત કરતાં સાંભળી ઉભો. ૨૫
નિત્યં શિર્કરા બનાવવામાં જ જેનુ ધ્યાન એવા રત્નસિંહ નામના પતિને પત્નીએ કહ્યું કે આજ પ્રાતઃકાલે બે ચોગિનીઓએ આવીને આપણા નિયતા નરેશ્વરને બુદિથી બાધી લીધા છે. ૨૬
ત્યારે હે સ્વામિન! એવો કોઈ ઉપાય શું નથી કે. જેથી સિદ્ધભૂપાલ મુક્ત થાય ? ત્યારે તેણે કહ્યું હે શુભાગિ! હજારો તેવા પ્રપ ચ છે પણ તે બુદ્ધિ ગમ્ય છે બાલકના કામના નથી. ૨૭
હે પ્રિયપતિ. તે ઉપાય કહે કે જેથી આપણું રાજા ખાધા રહિત થાય, ત્યારે પતિએ કહ્યું હે મુગ્ધ વૃથા આગ્રહ ન કર, રાત્રીએ ગુપ્તવાત થાય નહિ. ૨૮
આવો તેમનો પ્રીતિમય આલાપ સાંભળી, પોતાના કાર્યન સિદ્ધિ ધારી, રાજાએ મત્રીને તેના બારણાં આગળ મોકલી વૃત્તાન્ત જણાવ્યો. ૨૮
મત્રીના શુદ્ધ વચનેથી રાજાને આવ્યો જાણીને, વિશાલ બુદ્ધિવાળો તે વિસ્મય પામી ઉભે થે, નરપતિના ચરણ કમલે નમન કરી, આસન આપી, પિતાનું ધન માત્ર રાજા આગળ તેણે મૂકવું. ૩૦
હે દેવ, આજ મારો જન્મ સફલ થયો, મારૂં ગૃહ ધન્ય થયુ, કે રાજ રાજ! આપણા ચરણ કમલથી તે આજ પવિત્ર થયું. ૩૧ :
મને આપ આજ્ઞા કરી કે એવો શો પદાર્થ છે જે આપના મનને ચિતા ઉપજાવે છે, તે હ લાવીને આપના ચરણમાં મૂક અને મારા ધનને સાચૅક કરૂ. ૩૨
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૮).
આસને બેસતો રોજા આવાં તેનાં વિનય યુક્ત વચનથી પરમા આનંદ પામ્યા, અને તેને પોતાનું આખુ એ વિસ્મય કારક વૃત્તાન્ત કહી બતાવ્યું. ૩૩
' શર્કરા કરનારે કહ્યું કે એટલા માટે આપે આટલે બધો પ્રયાસ શા માટે કર્યો? સ્વલ્પ કાર્ય માટે મહાસ્વરૂપ એવા રાજાઓ ઉપક્રમ કરતા નથી. ૩૪
હે બુદિનિધે? આ મારું કાર્ય, વિચાર કરીને, જે તે પ્રકારે તમે સિદ્ધ કરી આપે, આતના ભાર નીચે દબાઈ જતા રાજાઓને મ. ત્રિવર એજ આલંબન છે. ૩૫
અપૂર્વ બુદ્ધિવાળા તેની રાજાએ આ પ્રકારે અભ્યર્થના કરી એટલે તેણે વિજ્ઞાનવાળામાં શ્રેષ્ઠ એવા તેને ઘણે વિચાર કરીને કાનમાં કાંઈક કહ્યું. ૩૬
સુદર બુદ્ધિવાળો રાજા તેથી અતિ પ્રસન્ન થઈ તે જ ક્ષણે પોતાને સ્થાને ગયો, અને માત્ર જાપના મિષથી તેણે કોઈ અન્ય નરને સેવાને પણ અવકાશ આપ્યો નહિ. ૩૭ '
શાકર બનાવનારો રાજાએ આપેલા અશ્વાદિ લઈને ઉત્તરદિશા ભણી ગયો, અને એક માસ સુધી માર્ગ કાપીને ઉત્તમ બુદ્ધિવાળો તે કઈક નગરમાં રહ્યા. ૩૮
કફ લોહના હાથાથી શોભીતી એવી, શાકરની બે છરી એવી બનાવી કે ચળકાટ મારી રહેલી તે ગમે તેથી પણ ભાગે એવી ન હતી. ૩૯
છ માસ ગયા પછી તે ઉત્તમ પુરુષ ક્રમે કરીને, પિત્તનમાં, સાથે ઘણું સૈન્ય આદિ રાખી કાશ્મીર દેશના ગજાના પ્રધાનને વેવે અ . ૪૦
+ ક પક્ષીની કમ, તપાવીને ટાટુ પાડવાથી લ ૯ બધુ પાણીવાળું પાપ છે એવી પ્રસિદ્ધિ છે તે ઉપર આ કહ્યું છે.
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨ )
પછી હષૅથી આવીને સિદ્ધરાજ સભામાં બેઠા, તે સમયે માદ
પામી અન્ય ભૃપાલા તેને પ્રણામ કરવા લાગ્યા. ૪૧
તુચિત્તવાળી પેલી બે યાગિની પણ આવી, રાજને આશિર્વાદ આપી, ને કહેવા લાગી કે અમારા ગુરૂ આકાળક્ષેપ સહન નહિ કરે માટે અમને હવે સ્વસ્થાને જવાની રત્ન આપે।. ૪ર
એવામાં દ્વારપાળે આવીને ખબર કયાથી અનુજ્ઞાત રત્નસિંહ મહાદ ભી સભામાં આવ્યા, અને માદ્ધ ખુદ્ધિવાળા તેણે અન્યગ્ર એવા રાજાના આગળ અનેક વસ્તુઓ ભેટ મૂકી. ૪૩
સુવર્ણના થાળમા મૂકી ઉત્તમ વસ્તુથી ઢાંકેલી પેલી બે છરીઓને આગળ કરીને, રાજાની સાથે કરી મૂકેલા સ કેત પ્રમાણે, તે ક્ષ પુરૂષ, નમસ્કાર કરી સર્વ સભ્યાના સમક્ષ ખેલ્યા કે અમારા રવામી શ્રી બાળચન્દ્રે તમારૂં સિદ્ધરાજ એવુ` નામ સાંભળી, તમારી પરીક્ષા કરવાના હેતુથી, કક લાહની આ બે છરીએ મેાકલી છે જે સામાન્ય છરીને ખાઈ જાય તે સિદ્ધ કહેવાય, અનેં જે કક લાહની છરી ખાય તે સિદ્ધરાજ કહેવાય, માટે જે તમે ખરેખરા સિદ્ધરાજ હોતા આ બે છરીને ખાઈ જઈ તમારા પ્રભાવ બતાવેા. ૪૪–૪૫–૪૬
આ યાગિની પણ એજ અર્થે આ નગરમા ચિત્રિત હોય તેવી રહેલી છે, તેા તમારા પણ જજ ઉત્તર થઇ જશે, એમ કહેતા રાજાએ તે છરી હાથમાં લીધો, ૪૭
દક્ષ એવા તેણે પોતાના હાથમાંજ રાખીને વિદ્યુત જેવી ચળકતી તે બે છરી અન્ય સર્વને પણ ખતાવી, અને તેમને જોઇને સર્વે પહેાળી આંખા કરી વિસ્મયપૂર્વક જોઇ રહ્યા. ૪૮
સર્વના દેખતાં કાઈપણ વિષાદ પામ્યા વિના રાજ તે બે છરીઆને ખાઈ ગયા, અને યુગાતકર એવા બે પ્રચંડ ઇ ડ યોગિનીઆએ આપ્યા. ૪૯
વિસ્મય પામી તે ખાલી કે હે ઉચ્ચ કીતિવાળા ! સદ્યોગ સમૃદ્વિયુકત એવા તમારા જેવા સિદ્ધરાજ નરેશ્વર વિના અન્યને તે કક લાહુ પચે પણ નહિ, ૫૦
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૦ ) આપની અમે પરીક્ષા કરી, હે મહી મહેન્દ્ર તમે ખરેખર સિદ્ધરાજ જ છે, તમારું કલ્યાણ થાઓ. અને અમને રજા આપો કે અમે અમારા સ્વદેશ ભણી જઈ ગુરૂ સમીપ રહીએ. ૫૧
આવું કહેવા ઉપરથી સતા એવી તેમને અનેક દ્રવ્ય સન્માનાદિથી રાજાએ સત્કાર કર્યો અને રજા આપી એટલે તે ઘણાક દેશ વટાવી થોડાક કાળમાં સ્વદેશને વિરે પહોંચી. પર
પછી, અનેક રાજાના વશનો ઉછેદ કરી, આખી પથ્વી ઉપર તેણે એક છત્ર રાજ્ય સ્થાપ્યું, એ ઉપરથી જ કૂટ શલ્ય જેવો એમ સિદ્ધરાજને મહામતિવાળા કવિઓ વર્ણવે છે. પ૩
આ પ્રકારે શાકર બનાવનારની ઉત્તમ બુદ્ધિના યોગે કરીને રાજાએ બે યોગિનીઓને પરાભવ કર્યો, અને ઈષ્ટાથે માત્ર સિદ્ધ થવાથી સુંદર એવું નયયુકત રાજ્ય તેણે ઈન્દ્રની પેઠે ઘણા કાળ સુધી . ૫૪
શ્રી રત્નસિંહ ગુરૂ પાદ પદ્મના ભ્રમર ચારિત્ર ગણિએ કરેલા લલિત એવા કુમાર ચરિતને સ્વભાવથી જ શુદ્ધ એવો પ્રથમ સત્ર પૂર્ણ થયો. ૫૫
પ્રથમ સર્ગ
સક્ષેમથી વિરાજિત એવા શ્રી ક્ષેમરાજ પતિને દેવપ્રસાદ નામે કામ જેવો સુંદર પુત્ર હતા. ૧
તેને સમૃદ્ધ ભાવાળોત્રિભુવનપાળ નામે પુત્ર હતા તે વસુધા પાલનમાં ચતુર અને પિતાના કુલ રૂપી આકાશના રાય જેવો હતો,
અરિદઈ ભને નાશ કરનારા ત્રણ પુત્ર તેને હતા, તે સાક્ષાત બ્રહ્મા વિષ્ણુ અને મહેશ જેવા શોભતા હતા. ૩.
લકમીને શુદ્ધ આશ્રય અને શત્રનો કાલ એવો કુમારપાલ પ્રથમ અને બીજા બે મહિપાલ અને કીર્તપાલ. ૪
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૧ )
તેજથી રભા જેવી નાગલદેવી નામે, પતિભક્તિમાં નિરત ચિત્તવાળી, સતી, કુમારપાલની પત્ની હતી. ૫
દેવી જેવી મનેાહર દેવદેવી નામે કુમારપાલને બહેન હતી, અને મોઢેરાના રાજા કૃષ્કૃટ તેને હષઁથી પરણ્યા હતા.
પવિત્ર ચરિત્રવાળા છતાં પણ શ્રી સિદ્ધનરેશ પુત્રહીન હતા એટલે પોતાને કૃતાર્થ માનતા તેણે મનમાં વિચાર કર્યેાકે વહેતી નદીને ત≥ રહેલુ' વૃક્ષ, રાજાનું સચિવહીન રાજ્ય, પુત્રહીન વા એટલાં લાંબા સમય ચાલે નહિ. ૯-૮
લાળથી માઢું ગળતું હોય એવાં ખાલક જે ધરમા ખેલે છે તેજ ઘર છે તે વિનાનું તે અરણ્ય છે એમ તે વાતના ાણનારા કહેછે. ૯
જટિલ, વસન વિહીન, ચટ્ટલ, ખહુ ધૂલિ ધૂસર, એવા પોતાને સ્વચ્છ દે વિહરતા શિવને તેમ પુત્રને પુછ્યવાળાજ ટૅખવા પામે છે. ૨ ૧૦
રાજ્ય, નામ, વંશ એ ત્રણે ઘણાં મહેાટા છતાં, મારાપછી, પુત્રાભાવે નાશ પામશે, અહા ! એવા સર્વા હું કયાંથી નીપજયા. ૧૧
માટે પુત્ર પ્રાપ્તિને અર્થે હું દેવશ્રી મહેશ્વરની આરાધના કરૂ કેમકે ભક્તિ પૂર્વક સંતાખવાથી એ સ્વામી સર્વ આપે છે. ૧૨
આવા વિચાર કરીને તે પોતાને પગે ચાલી પ્રભાસ તીર્થમા ગયા, અને ત્યાં જઇ તેણે દેવપૂજ્ય એવા શ્રી શકરનું વિધિપૂર્વક પૂજન કર્યું. ૧૩
સુરાચિત એવા મહાદેવની કપૂરા ગુરૂ ધ્પાદિથી પૂજા કરીને નૃપે નાના પ્રકારની રચનાવાળુ શ ભુનુ સ્તવન કર્યુ. ૧૪
હે મદન દહન ! નિત્ય ય પામે, હે ભવભ્રમનિવારક સ્વામી ! ભવ! હે નીલકંઠ! પિનાકપાણિ! પિનાકેશ! તમારૂ મોંગલ થા. ૧૫
* જટિલ=જટાવાળા; વસન વિહીન=દિગ’ખર, બહુધલી ધૂસર=શિવભસ્મ ચેાળે છે તેથી તેવા, ખાલક ફૂલમા રમે છે તેથી તેવા.
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
અન્નપાન તથા કૃત્યમાત્ર તજી, શિવના આગળ, પથારી નાખી, કુશમય આસન ઉપર, રાજા, ભૂમિએ જ સુતે. ૧૬
વિકલ્પ માત્રનો ત્યાગ કરી અવ્યક્ત શિવનું રાત્રી દિવસ ધ્યાન કરતો તે ચોથા દિવસની રાતમાં યથા સ્વરૂપ શિવને દેખતો હ. ૧૭
તેની ભક્તિથી તુષ્ટ થયેલા મહેશ્વરે કહ્યું કે હે મદનસુ દરતનું વાળા, શા માટે મારી આરાધના તે કરી છે તે કહે. ૧૮
પાદ પ્રણામ કરી રાજાએ સ્તુતિપૂર્વક વિનતિ કરી કે હે શશિધર ! મારા રાજયનો ધારણ કરનાર મને કૃપા કરીને આ પ. ૧૮
તારા મહટા ભાઈને પત્ર કુમારપાલ દ્વારા રાજયનો ધારણ કરનાર છે જ, માટે તુ ચિતા તજી દે એમ કહીને શકર અંતરધાન થઈ ગયા. ૨૦
પિતાનો આરંભ વ્યર્થ થવાથી રાજાએ પોતાના મનમાં વિચાર કર્યો કે કુમારપાલ આવે છે ત્યાં સુધી મને પુત્ર થવાનો નથી. ૨૧
તેને જે મારી નાખું તો પછી શંકર મને પવિત્ર ગુણવાળો પુત્ર આપશે, એવા અનેક તર્ક વિતર્ક કરતો શ્રી પાનમાં તે આવ્યો ૨૨ - કુમારપાલને વધ કરવાની બુદ્ધિવાળા તેણે તેના પિતાને પિતાનાં માણસો પાસે કરાવ્યો, અને પછી કુમારપાલને પણ નાશ કરવા મારા મોકલ્યા. ૨૩
કુમારપાલ પણ શાને તથા દુઇ જાણી, સમય વિચારીને તે, પોતાની જન્મભૂમિ જે દધિસ્થલી તેને તજીને જતા રહ્યા. ૨૪
રાજ્ય લોભને ધિક્કાર છે, અય લોભને ધિક્કાર છે, નિતાંત સ્વાર્થે પરાયણ એવા જનને પણ ધિક્કાર છે, કેમકે એવા લોભથી, ચ છતાં પણ અંધની પેઠે દેખતો નથી, કાન છતાં પણ સાંભથતો નથી૨૫
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
લોભથકી સંકટ સમૂહમાં જે રહે છે તે ક્ષણમાં મૃત્યુ પામે છે, અને મુવા પછી બધું કશા કામનું નથી, માટે લેશ પેદા કરનાર દેશને તો . ૨૬
અજાણતાં જ રાજાએ મારા પિતાને હણ્યો પણ હવે મને તે હણી શકવાનો નથી, કેમકે જાણિતા અને રાત દિવસ અપ્રમત્ત એવાને શાકિની પણ હણી શકતી નથી. ૨૭
ઘર કુટુંબ આદિ સર્વને તજી, દેશ તજી વિદેશ જઈ, માણસે પત્નથી પિતાના જીવનું રક્ષણ કરવું, જીવતો માણસ બધું પામશે. ૨૮
કામધે લાજને ગણતે નથી, હૃદયશન્ય ગુણ અગુણને ગણતું નથી, કે ધી વિવેકને ગણતો નથી, લોભવ સ્વજનને પણ ગણતું નથી. કાયથી દોષને ગણતો નથી, સ્ત્રીવશ વકુલને પણ ગણતો નથી, રાજથાથી પાપને ગણતો નથી, અને અભિમાની વિનયને ગણતું નથી. ૨૯
ચાલુક્ય ચૂડામણિ શ્રી કુમારપાલ માવો વિચાર કરીને સ્વજનોને લઈ માલવ દેશમાં ગયો, અવ તિમાં મુકામ રાખી કેટલાક દિવસ રહ્યું, ને ત્યાથી રાજાનું મન જાણવા માટે ગુપ્ત રીતે પાછો આવ્યો. ૩૦
દ્વિતિય સગે પ્રથમ વર્ગ:
કદાચિત રાજા મને ઓળખશે તે શી ગતિ થશે એમ મનમાં ધારીને થોડાક નઠારા દિવસ કાઢવાના હેતુથી કુમારપાલે સાધુને વેષ લિધો. ૧
કેઈક વદીઓને મોઢેથી તે વાત પણ જાણીને રાજાએ કુબુદ્ધિથી, પોતાના પિતાનું શ્રાદ્ધને દિવસે સાધુઓને નિમંત્રણ કર્યું. ૨
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૪) જટાધારી, ભસ્મલિત, એવા તેમને જોઈ રાજાને કાંઈ નિશ્ચય થયો નહિ, ત્યારે નક્કી કરવા માટે શઠ ચિત્તવૃત્તિવાળા તેણે તેમના પગ ધોવા માંડ્યા. ૩
પદમાંકિત ચરણવાળે એને જોઈ, ધોએલું વસ્ત્ર બદલી આપવાના નિષથી રાજા શસ્ત્ર ગૃહમાં ગયો એટલે કુમારપાલે પણ મનમાં વિચાર કર્યો. ૪
આને આ બધો પ્રપંચ મારે માટે છે, અને આજ મને જરૂર એ હણશે, તો હવે શું કરૂ? કોને શરણ જાઉં ? અને દેવે મને આંતરી લીધો છે. ૫
તુરતજ યુતિ ફરી આવવાથી વાંતી કરવાનું મિષ કરીને પોતાનું પાનપાત્ર તેણે હાથમાં લીધું એટલે બધાએ જાઓ જાઓ એમ કહેવાથી તુરતજ રાજગૃહમાંથી નીકળી ગયો. ૬
ભેજનાતે દક્ષિણ માટે ઘરમાં બોલાવી તે મારી નાખી. શ, એમ વિચારી રાજા ક્ષણવાર બેઠે. ૭
બેલાવવા માટે બહાર આવ્યો તો એ સાધુ વેષ ધારી જતો રહ્યું છે એમ તેણે દીઠું એટલે દુષ્ટ બુદ્ધિવાળા તેણે તેનો વધ કરાવવા પિતાનું અતિ બલવાનું સૈન્ય પાછળ મોકલ્યું. ૮
કુમારપાલે પણ માર્ગે જતાં પિતાની પાછળ આવતા સૈન્યને દેખી કે હળ ખેડતા ખેડુતને મારું રક્ષણ કર એમ કહ્યું, ૮
રક્ષા કરવામાં કુશળ એવા તેણે તેને કાંટામાં સંતાડીને તુરત રક્ષણ કર્યું, એટલે સૈન્ય બધે તપાસ કરી પાછું વળી ગયું, જયાં કર્મ જગતું હોય ત્યાં શત્રુ આધળા થાય છે. ૧૦
ક ટક પણ ભાગ્યવાનને ગુણકારી થાય છે, આભાગ્ય યોગે - જન પણ શત્રુ થાય છે, વાનરોએ પણ રામની સેવા કરી અને દશ મુખને ભાઈ પણ શ થયો. ૧૧
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
(
૫ )
પછી નિકળી જટા કાઢી નાખી, અને પોતાની જન્મ ભૂમિ દધિસ્થલીમાં કુમારપાલ ગયો, અને પિતાના લોકોને ત્યાં જઈ પરમ આનંદ પામ્યો. ૧૨
વળી કાપાલિકનો વેષ ધારણ કરીને તે પુન: પત્તનમાં ગયો અને રાજાના છલનું નિરીક્ષણ કરતો મૂઢતાથી દિવસ કાઢવા લાગ્યો. ૧૩
રાજાએ મને ઓળખ્યો એમ જાણીને જેવો દીધે નેત્રવાળો તે નાશી ચાલ્યો તેવા અનેક પાળાને પોતાની પાછળ તેણે દેડતા જોયા. ૧૪
દેખીને ભય પામી તે આમ તેમ નાસતો નાસતો સામે એક ગામ હતું તેમાં જઈ પહોંચ્યો, તે ત્યાં વાસણ પકવવાની એક ભઠ્ઠી ખડકેલી હતી તેમાં સજ્જન નામના કુંભારે તેને સંતાડયો. ૧૫
યમોધન નામના ગામમાં મુલાલની સાથે રહેલા બહુરૂપી કુમારપાલનું વેરી નામના ચતુર બ્રાહ્મણે વાસણમાં ઘાલીને રક્ષણ કર્યું. ૧૬
એ ઉભયે નિત્રની સાથે તે અનેક પ્રકારને માત્ર કરવા લાગ્યો એટલે તેમના તેવા ધાધળથી કટાળીને વિના બાપે કહ્યું કે પુત્રના જન્મતા પૂર્વે જ તેનું નામ નક્કી કરવા બેઠા હો એવું આ તમે શું લઈ બેઠા છે! શુ કુમારપાલ પોતાના રાજ્યમાંથી લાટદેશ કે ચિત્રકૂટ તમને આપી દેનારો છે ? ૧૭-૧૮
પરિણામે પણ રમ્ય એવું આવું વચન સાંભળીને બુદ્ધિમાન કુમારપાલે સારા શકુન માન્યા, અને તે છે કે મને રાજ્ય મળશે ત્યારે તમે કહો છો તે બધું આપીશ. ૧૮
વોરારી બ્રહ્મણની સાથે ચાલતા ચાલતા તે પાસેના બે ગામમાં જઈ પહોંચ્યો ત્યાં ભુખથી ખે ચઢી જવાને લીધે મધ્યાન્હ વિપ્રને પૂછવા લાગ્યો કે ખાવાનું કયા મળશે? ૨૦.
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
→
ܐ
(
4
મારી માતા ભિક્ષા સર્વદા મારી સાથેજ છે એમ કહી બ્રાહ્મણ
' ગામમાં ગયા, ત્યાંથી કરખ ભરેલું વાસણ ઢાંકીને લાવ્યા ને કુમા
1
રપાલને આપ્યુ. ૨૧
૬ )
કુમારપાલ સુતા એટલે બ્રાહ્મણે કરબ ખાધું તે જોઇ કુમારાંલના મનમાં થયું કે સ્વાદર પરણાર્થે જે પોતાના મધુને પણ અ નાદર કરે છે તેવા જનેને ધિક્કાર છે. ૨૨
પોતે ખાધેલું પચી ગયું ત્યારે બ્રાહ્મણે હસીને કુમારપાલને કહ્યુ કે આ લા ખાવા, ત્યારે તેણે પૂછ્યું કે મને પ્રથમ પ્રેમ ત આપ્યુ ? એટલે બ્ર હ્મણે સ્પષ્ટ રીતે કાર કહ્યુ ૨૩
એક ધનિકની સ્ત્રીએ મને આ ભાજન એમ કહીને આપ્યું કે હે ભિક્ષુક આ તુ લેઈ જા, પણ રાતે એને ઢાંકવુ રહી ગયું હતું તેથી એમાં સાપે ઝેર નાખ્યું હોય તે! મને દેાષ દેઇશ નહિ. ૨૪
માટે મેં એને પ્રથમ ખાઇ જોયુ કે હે દેવ! તમને વિધ દેષ થાય નહિ;~~આવી પેાતાના મિત્રની મૃદુ વાણી સાંભળી, અમૃતપાન કર્યું હોય તેવા ભેદ તે પામ્યા. ૨૫
મને રાજ્ય મળશે ત્યારે તારા જેવા ઉત્તમ મિત્રને હુ આ ફ૨ બુક ગ્રામ આપીશ એમ કહીને તે માની, તેની સાથે, ડાંગરિક
નામના ગામમાં ગયા. ૨૬
આંબાના ઝાડને કેરી આવેલી દેખીને, ભુખથી તેના ફલ લેવા માટે કુમારપાલ એક ઉંચા આંબા ઉપર ત્વરાથી ચઢી ગયા ૨૭
પાકેલાં સુવર્ણ જેવા ૨ગનાં ફૂલ લેઈને જેવા નીચે ઉતરેછે તે. વેજ તે ઝાડના ધણી ગાળા દેતા આવ્યા અને કોપ કરીને તેણે કુમારપાલના છેડે ગટ્યા. ૨૮
દય હલ્પ વૃત્તિવાળા કુમારપાલ તે નિર્દય માણસના હાથમાપી અનેક મૃદુવાકય કહ્યા છતા પણ ડોડાવી રહ્યા નહિ
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્યારે અરેરે મારૂ હવે મહા દુર્ભાગ્ય આવી પડવું, બહુ બેલવામાં ફિલ નથી, એમ ચિંતા કરવા લાગ્યા. ૨૯
ત્યારે વોશરી વિપ્રે આપેલું બીજું વસ્ત્ર પહેરીને પેલા માણ સને મૂળી, તે કૌતુક દર્શનની લાલસાથી, આગળ ચાલ્યો. ૩૦ - પથરી ઉપર પર્વત નગર આદિના સમહ જે તે વિવિધ વિબુધ જને સાથે પ્રીતિ બાંધતો પીપી યુવતીનો હાર, અને સસ્તુસાર એવા સ્તંભ તીર્થમાં આવી પહોંચ્યા. ૩૧
શું આ અલ! કે સ્વર્ગ! કે ઈદ્રપુરી! કે લંકા ! એમ સ્તંભ તીને જોતાં પવિત્ર મતિવાળો તે મહા આશ્ચર્ય પામી ગયો. ૩૨
કેટલાક દિવસ અહી રહેવું એમ ધારીને શુદ્ધાત્મા એવો તે સુમતિ, લોક લીલાને જેતે નગરમાં ફરતો ફરતો સુજનને હર્ષે ઉપજાવનારી પુણ્ય પ્રકર્ધવાળી, એવી વિશાળ પુણ્યશાલા આગળ આવ્યો અને તેમાં પઠે. ૩૩
સભામાં બેઠેલા શ્રી હેમચંદ્ર નામના સૂરિ રાજને ત્યાં તેણે નમસ્કાર કર્યો એટલે તેમણે તેને ધર્મ લાભ કહ્યા અને બેસો એમ આજ્ઞા કરી. ૩૪
અપાપ એવા જિનની પૂજા પછી ત્યાં ઉદયન નામે મુખ્ય મંત્રી આવ્યો. તેણે સને ગયા પછી પણ આને બેઠેલા જોઈ આ સુંદર અને મનેજ્ઞ પુરૂષ કોણ છે એમ પૂછયું. ૩૫
શ્રી વિક્રમથી ૧૧૯૯ વર્ષ પૂર્ણ થતાં આ પુરૂષ પૃથ્વી ઉપર મહારાજાધિરાજ થવાનો છે. આજએ તમારે ઘેર આવ્યો છે, તો એનું યથાર્થ સન્માન કરવું એમ જ્ઞાન બલથી જાણીને લક્ષણના મર્મા શ્રી હેમચંદ્ર ઉત્તર આપ્યું ૩૬
ગુરૂના આવા વચન ઉપરથી તેને ઉદયન માનપૂર્વક પિતાને ઘેર લઈ ગયો, એટલે તેણે પગ ત્યાં સુખે વિહરતા અને મુનિની સેવા કરતાં ઘણું કાલ આનંદમાં ગાળ્યો. ૩૭
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
* ત્યાં પણ મારવા માટે રાજાના માણસો આવ્યા છે એમ જાણીને તે ગુરૂની ખેડપૂર્વક આજ્ઞા લઈ વિરક્ષણાર્થે આગળ ચાલ્યો. ૩૮
ભયભીત એ તે વટપદ્રમાં આવ્યો અને ગામ બહાર કોઈ વાટિકામાં ઝાડ નીચે બેઠે, તો ત્યાં એક દરમાંથી ઉંદર મેંઢામાં રૂપાને ટંક એક લઈને નીકળ્યો. ૩૮, - કુમારપાળ વિસ્મય પામી જોઈ રહ્યા એવામાં ઉદરે એક મૂકીને બીજે આણ્યો, એમ ક્રમે ક્રમે દત પ્રમાણ ટંક ત્યાં ભેગા થયા. ૪૦
ઉદર તેમને પાથરીને ચુંબન કરવા લાગ્યો અને ઉપર ચઢી આળોટવા લાગ્યો, અને પછી એકે એકે પાછા મેંઢામાં ઘાલીને દરમાં જવા લાગ્યો. ૪૧
આ મૂઢ બુદ્ધિવાળા જેવી રીતે આ ટ ક બહાર લાવ્યો છે તેવીને તેવી રીતે પાછા અ દર લેઈ જશે, અને મારી પાસે તે ભાથુ સરખું પણ નથી એમ વિચારી કુમારપાલે તે લઈ લીધા. ૪૨
પાછા આવી ટેક દીઠા નહિ એટલે અશ્રપાત કરતો ઉંદર આમ તેમ ભમવા લાગ્યો, અને મૂછો ખાઈ ભૂમિએ પડયો, તથા ક્ષણમાં મેહથી મરી ગયો. ૪૩
બુદ્ધિહીન છતાં પણ આ ઉંદર, એનું વિત્ત લઈ લેવાના, મેહ થકી મરણ પામ્ય, અરે આ પ્રકારે નિરપરાધીને ક્ષય કરનાર એવા મને ધિક્કાર છે એમ કહે તો તે ચાલ્યો. ૪૪
પૃથ્વી ઉપર ભમતાં પેલા પૈસાથી કરીને કેટલાક કાળ તે તેણે કાઢશે, પણ નિશબલ તથા સુધાથી કશાંગ થઈ ગયો ત્યારે તે કઈ સારા નગરમા ગ. ૪૫
ત્યાં કોઈ ઉત્તમ વાણી અને હાટે પોતાની તરવાર મૂકીને સાંજ સમયે નીતિ એવા તેણે ચણા લીધા. ૪૬
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૦) કુમારપાલને કોઈ ઉત્તમ છતે નિધન થઈ ગયેલો વીર જાણી વાણીએ કહ્યું ભાઈ તમારૂ ખરું લઈ જાઓ, એ ચણા મેં તમારા જેવા શુભાશયને આપી દીધા એટલે મને મૂલ્ય પહેગ્યું. ૪૭
આવી વાણી, વિવેકપૂર્વક કરેલો તેને ઉપકાર સ્મત કુમારપાળ ત્યાંથી સિદ્ધપુર ગયે , ત્યાં કોઈ શકન જોનારને તેણે પૂછ્યું કે મને રાજ્ય કયારે પ્રાપ્ત થશે? ૪૮
પ્રભાતમાં તેની સાથે પેલો બુદ્ધિમાન શાહુનિક શકુન જોવા માટે ગયો, તે જિનચૈત્ય ઉપર શાંત ચેષ્ટાવાળી ભક્ષ્ય મુખમાં લીધેલી દેવ ચકલી તેમણે દાંડી. ૪૯
ઉડીને ચેત્ય ઉપર ચઢતાં તેણે ત્રણ સુંદર સ્વર કર્યો, અને કુભ ઉપર બેસી મધુર સ્વરપૂર્વક તેણે નૃત્ય કરવા માંડયું. ૫૦
સુખે ત્યાં બેથી તેણે ભૂ જલ વહિ એવી સંજ્ઞાવાળા ત્રણ સ્વર કર્યો અને જમણી પાંખને વારંવાર ફફડાવી, આણેલું ભક્ષ્ય ત્યાંજ ખાધું. ૫૧ - આ બધું જોઈને પેલા બુદ્ધિમાને વિચાર કરી હર્ષ થકી કુમારપાલને કહ્યું કે શ્રી જૈન ધર્મ થકી તમારી ઈચ્છા કરતાં પણ અધિક સિદ્ધિ થવાની છે. પર
સિદ્ધ ભૂપાળના ભયથી ભમતો તે કોલંબપુરમાં ગયો, અને ત્યાં સવર્થ સિદ્ધ અને બહું માત્ર સિદ્ધ એવા યોગીશ્વરની તેણે -આરાધના કરવા માંડી. પત્ર
તે યોગીએ પ્રસન્ન થઈ તેને બહુ વિઘ સાધ્ય એવા રાજય પ્રદ મત્ર આપ્યો અને આજ્ઞાકર એવા તેને તેની સાધનાનો વિધિ પણ બતાવ્યો. ૫૪.
શબ લઈને સ્મશાનમાં બલિ લઈને પોતે રાત્રીને સમયે ગયો, અને કુંક કરી, શબને તેની પાસે મૂકી, તે ઉપર બેસીને માત્ર જપવા લાગ્યો. પપ ,
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
એક હજાર જપ કરીને તેણે કંડમાં પોતાના માંસથી હેમ કર્યો, અને વળી નાસાગ્ર દૃષ્ટિ બાંધીને પુન: જપ કરવા માંડયો. ૫૬ - સિંહ, વ્યાધ્ર સપદિ દુષ્ટ સત્વોને જોતો, તથા દુઃસહ શબ્દ સાંભળતા, પણ કુમારપાલ નિશ્ચલચિત્ત રાખીને જપ કર્યા ગયા અને લગારે ભય પામ્યો નહિ. પ૭
દુર દુર શબ્દ કરતા ઉગ્રવ્યાને દુ:સહ સિંહ સાર્થને કહું શબ્દ કરતા લોલ સને, અટ્ટહાસ કરતા રાક્ષસને, ઘોર ઘુવડને ચીસ પાડતાં રિબળને, કૂ રૂપવાળી શકિપીઓને, દેખત સતા પણ કુમારપાલ શંકાને અંકુર સરખે પણ પામ્યો નહિ. ૫૮
અતિ વિકટ કારના વાયુથી કુંડાગ્નિને વધારે પ્રદીપ્ત કરતા અને કરડતા કૃષ્ણ સર્પાદિ, ધ્યાનનો વંસ કરાવવા માટે એને વીટાઈ વળ્યા. ૧૯
ગાત્ર સર્ષ વીટાઈ ગયેલા, શમશાનમાં બેઠેલે, ભૂત સમૂહની વચમાં બેઠેલો, દિવસ્ત્રવાળે, અને વસ્તકામ, એવો કુમારપાલ, તે સમયે, શ્રી શંભુ જેવો દેખાવા લાગ્યો. ૬૦
રે રે દુષ્ટ ! ઉડ, શા માટે જપ કરે છે? હું તને મહા પરિતાપ ઉપજાવીશ, એવા શબ્દથી ચારે દિશાને મેઘની પિઠે ભરી દે અતિ વિકરાળ ક્ષેત્રપાળ ત્યાં આવ્યો. ૬૧
હું જે ક્ષેત્રપાળ તેની અવજ્ઞા કરીને તું મારી પાસે મંત્ર સિદ્ધિ ઈચ્છે છે? એમ કૂર બૂમોથી પ્રાણી માત્રને ત્રાસ ઉપજાવતા ક્ષેત્રપાળ આવીને તેની આગળ ઉભો. ૬૨
વિક્ત વદનવાળે, કર્કશરૂઢ, ડમરૂના તીવ્ર નાદથી દિશાઓને ગજવી મૂકો, ગત્રી જેવો કાળ, એવો તેને જોઈને પણ સત્વને આઝપ કરે એવા શ્રી કુમારપાળ કાઈ ભય પામ્યો નહિ. ૬૩
તશના ભસવાથી સત્વમાત્રને કંપાવ, વિકરાળ પાદ પ્રહાર રથી પર્વતને પણ ઉથલાવી પાડતિ, એ ક્ષેત્રપાળ, કુમારપાળને
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિઃશંક સ્થિર જઈ, કલ કલ શબ્દ કરતો અંતર્ધાન થઈ ગયો. ૬૪
રૂડમાળા ધારણ કરવાથી અધિક વિકલ અને વિશાળ જણાતો નરકપાલ હાથમાં ધારણ કરતા, એવો અતિ શ્યામ ક્ષેત્રપાળ ગયો એટલે તુરત “હું તુષ્ટ છું” એમ કહેતી, પિતાની મુખમુદ્રાથી ચંદ્રને પણ પરાભવ કરતી, મહાલક્ષ્મી પ્રત્યક્ષ થઇ. ૬૫
હે સાધક ! ધ્યાન સમાપ્ત કરીને વર માગ, તારા સત્વથી હુ તુષ્ટ થઈ છું, તને પાંચ વર્ષો પછી ગુર્જરત્ર દેશનું રાજ્ય મળશે, એમ કહી, તેને શરીરે થયેલાં સર્પ દશનાં ત્રણ માત્ર અમૃતથી મટાડી દેઈ મહાલક્ષ્મી, પ્રભાત સમયે, સર્વ સત્વને લઈ, ને અંતર્ધાન થઈ ગઈ. ૬૬
હજી રાજય મળવાને ડીક વાર છે એમ વિચારીને કુમારપાળ નવા નવા દેશ જેવા સારૂ પાછો નીકળ્યો, અને સર્વ દેશને જોત જોતો કેતુકોકઠાથી નગર માત્રમાં કાંત એવી કાંતીપુરીમાં આવ્યું. ૬૭
તે નગરીની ભાગોળે એક સ્થાને અનેક સ્ત્રીઓનું ટોળું મળેલું જોઈ કૌતુક જોવા માટે તે ત્યાં ગયો, તે બધી કોઈ એક મારી નાખેલા પુરૂષને જોતી હતી એમ તેણે દી; પણ જોતાં જે સરસ વચન તે બેલતી હતી તે સાંભળી વિસ્મય પામ્યો. ૬૮
હે સુમુખિ! વિરાળ દંત પતિવાળા, સુંદર દાઢીથી રમણીય, સુખ ભોગવનાર, મુખ રાગ સહિત, સ્ક ધ સુધી દીર્ધ કર્ણ વાળે, એવો આ પુરૂષ છે, ને વળી હે બાળે ! માથે ચટલે પણ ઘણો લાબ રાખતો જણાય છે. ૬૯
આ પુરૂષનું માથું તે છે નહિ અને આ બધીઓ એનાં કેશાદિ લક્ષણ કહે છે એ મહેણું આશ્ચર્ચ છે, એમ વિચારી કુમારપાળે તેમને પૂછ્યું એટલે તેમણે કહ્યું હે નરોત્તમ સાંભળો. ૭૦
પૃષ્ઠ ઘસારો છે તેથી વણીનું અનુમાન થાય છે. સ્કંધે ઘસારા છે તેથી કણભરણની લક્ષ્મી પ્રકટ થાય છે, છાતી બધી ગેર છે તે
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૨). ઉપરથી લાંબી દાઢી હશે એમ જણાય છે. અંગુષ્ટ તાંબૂલ ચૂર્ણવાળો છે તેથી મુખરાગનું અનુમાન થાય છે, અરૂણ પ્રાંતથી દેતની વિર ળતા સમજાય છે, એમ તેમણે કહ્યું તે સાંભળીને મહાજને બુદ્ધિ ચક્ષુથી અત્ર સર્વ વાત જાણી શકે છે એમ, હૃદયમાં વિચારો તે સરવર ઉપર ગયો, હ૧–૭૨
' સરોવરમાંથી શ્રમને હરનારું સરસ જળ કમળપત્ર વડે પીને તે સજજને ત્યાં સ્નાન કર્યું, અને આસપાસ જોવા માડયુ તો ચદ્રકર જેવુ વેત, વર્ણન કરવા યોગ્ય, વિજ કલશાદિથી સુંદર, એવું એક ચિત્ય તીર ઉપર તેણે જોયું. ૭૩
જે કોઈ પરમદેવે તેમાં હોય તેને નમન કરવાને તે ગયો, તે સુકૃતને વિષે મતિવાળા તેણે ત્યાં એક મરતકની પૂજા થતી જોઈ, એટલે આ શું છે? એમ પતાં પૂજકે તેનો વૃત્તાન્ત પ્રથમથી કહી બતાવ્યો. ૭૪.
દ્વિતીય સર્ગે દ્વિતીય વર્ગ
શત્રુને ત્રાસ પમાડનાર એવો આ સ્થાને પૂર્વે ભીમ નામે ભૂપાળ થઈ ગયો, તે બળથી ને નામથી સદા ભીમ સમાન જ હતા, અને દાનથી કર્ણ જેવા હતે ૧
પરોપકારમાં જ એક મતિવાળા તેણે પિતાનું નામ રાખવાના હેતુથી; અતિ ઉત્તમ, કમલ રાજિથી ભિતું, એવું સરેવર કરાવ્યું. ૨
જળથી ભરાયું એટલે સપરિવાર રાજા તેને જોવા ગયે, અને ટીરગાગર જેવું તેને જોઈ મનમાં ઘણે હવે પામ્યો. ૩
ચારે દિશાએ નજર ફેરવતાં તેણે કમળોની વચમા ઉત્તમ આ ભવી વિન એવું એક સુંદર મસ્તક દીઠું. જ
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૩) વિસ્મિત ચિત્તથી લોક સમેત રાજા તેને જેતે હતા તેવામાં તે મરતક એકથીજ જગત બુડે છે એમ કહી તિરોધાન થઈ ગયું. ૫
આવું અપૂર્વ વચન સાંભળીને ચમત્કાર પામેલા રાજાએ એ વાતને મર્મ પતિને પૂછો. ૬ - નિત્યે આ પ્રમાણે બોલે છે અને બલિ પ્રજાદિથી શાતિ પામતું નથી એમ જાણી ચકિત ચિત્તવાળા રાજાએ તેની શક્તિને. પ્રકાર પણ પતિને પૂછો. ૭
શાસ્ત્ર નિપુણ સતે પણ તે સર્વે તેનું ઉત્તર આપી હથા નહિ ત્યારે કેપ કરીને ભીષણાકાર થયેલો રાજા બેલ્યો. ૮
તમે બધા મારો દેશ તજીને વિદેશમાં જાઓ, અથવા દીર્ધકાળ વિચાર કરીને આ વાતનું મને ઉત્તર આપો. ૯
સાર કરતાં અન્ય ઉપર દોડનારી એવી જુવાનીઆઓની કંદર્પ દથી વ્યાકુળ થયેલી મતિ લલિત છતાં પણ દીર્ઘ વિચાર કરવા સમર્થ થતી નથી. ૧૦
સ્થિર બુદ્ધિવાળો એક વૃદ્ધ જે વાત જાણી શકે છે તે કોટિ તરૂણ જાણી શકતા નથી, જે નપને લાત મારે તે વૃદ્ધ વાકયથી પૂજ્ય થાય છે, ૧૧
આ પ્રકારે તે પંડિતોએ વિચાર કરી, મરૂ દેશને વિષે, દીર્ધદ, વદ્દ, ચતુર એવા વિદ્વાન બ્રાહ્મણોને મોકલ્યા. ૧૨
ત્યાં જઈ એક ક્ષેત્રમાં ઉભેલા સાઠ વર્ષના દઢ શરીરવાળા વને જોઇ હર્ષ પામી તે બ્રાહ્મણ જેવા પ્રશ્ન કરે છે તેવું જ તેણે કહ્યું કે આગળ મારો પિતા છે ત્યાં જાઓ, એટલે ત્યાં ગચા, અને એ શી લગભગની વયવાળા એક વૃદ્ધને દેખતા હવા. ૧૩–૧૪
બકરાંને ચારતા તેને કાકા કહેતા બ્રાહ્મણ તેને પૂછવા જતા હતા એટલે તેણે કહ્યું કે મારા પિતા ઘેર છે. એ સાંભળી બ્રાહ્મણોને ચિંતા થઈ કે શું સે કરતાં પણ અધિક આયુષ, હશે? આવા વિચાર
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૪
)
'
વળી વિષ્ટાના ખાનાર આ કુતરા તમે ઉપાડચા છે કે શું? તમે સર્વ શાસ્ત્રના જાણનારા થઈ આટલી વાત સમજતા નથી? ૨૮
કૂતરાં, ગર્દભ, ચાંડાળ, મઘભાંડ, રજસ્વલા, દવલક, એટલાનું દર્શન થતાં પણ સર્ચલ રનાન કરવું. ૪ ૨૮
એવી શાસાણા તમે જાગતા હો આ બધું તમે કેમ કર્યું? ત્યારે તે બોલ્યા કે વિરૂદ્ધ છતાં પણ આ સર્વ અમે લોભથી ક.૩૦
આવું સાંભળી વૃધે વર્ણ ગુરૂને કહ્યું કે આ બધી ચેષ્ટા મેં ઉત્તર આપવાને જ કરી છે. ૩૧
હે વિષે ! તમારા જેવા પંડિતે સાથે યુતિથી વાત કરવી જોઇએ, માટે હવે જાણે કે જે એક લોભથી જગત્ બુડે છે” એ વાત સર્વ સિદ્ધ છે. ૩ર
આવું તેણે કહ્યું એટલે મોહ પામી તેને રજા આપીને બ્રા બ્રણે, થોડા જ વખતમાં સર્વ વાત સમજીને પોતાને દેશ ગયા. ૩૩
આ વૃત્તાંત જાણી બ્રાહ્મણોએ રાજાને તે સર્વ કહ્યા, ત્યારે તેણે કહ્યું કે હવે એ મસ્તક નીકળે નહિ તે ખરી વાત. ૩૪
અનેક પરિવારને સાથે લઈ રાજા તેની પરીક્ષા કરવા માટે સરેવરને તીરે ગયો, અને ત્યાં જઈ તેની સમસ્યાને અર્થે કહ્યા એટલે તે મસ્તક નિવૃત્ત થઈ ગયું. ૩૫
પછી રાજાએ સરોવરના તીર ઉપરજ આ સુંદર ચૈત્ય કરાવ્યું અને પ્રસિદ્ધિને અર્થે એ મસ્તકની તેમાં પ્રતિષ્ઠા કરી. ૩૬
એ મસ્તકની આવી કથા સાંભળીને મનમાં વિસ્મય પામેલ કુમારપાલ કેટલોક વખત રહી વળી પાછો અનેક સ્થાને પૃથ્વી ઉપર મતો મલ્લિ દેશમાં ગયો. ૩૭
* દવલક એટલે જે બ્રાહ્મણ મૂઆિદિની પૂજાથી પિતાની ઉપવિક પ્રાપ્ત કરતે હોય તે સચેલ એટલે પહેરેલાં વસ્ત્ર સમેત
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેનાથી પિતાને હિત માનીને ઉભયે હરિપુરીમાંની એક સમુદ્રમાં પડીને બીજી શન્યમાં ગઈ તે કાલબપુર આ છે એમ માલિપાલ દેશમાંની સુપ્રસિદ્ધિથી તેણે જાણ્યું . ૩૮
જે ગુર્જર દેશનો રાજા થનાર છે તે પ્રાતઃકાલમાં આવશે, તેની તમારે સારી રીતે સેવા કરવી, એવું કલબ નગરના રાજાને શિરે સ્વપ્નમાં કહ્યુ હતુ. ૩૮
તે ઉપરથી કમારપાલને ઓળખી, પોતાને આસને બેસારી, શિવે કહેલું સર્વ વૃત્તાંત કહી બતાવી, પોતાનું રાજય અર્પણ કરવા માટે રાજાએ બહુ આગ્રહ કર્યો.
રાજ્યનો નિષેધ કરી, ઉત્તમ સિંહ જેવા વીર્યવાળા તેણે રાજા પાસે પિતાના નામથી, કીર્તિને અર્થે, એક શિવ ચૈત્ય કરાવ્યું, અને નવું, નાણું ચલાવરાવ્યું. ૪૧
પછી કુમારપાલ મેક્રમે ઉજજયિનીમાં આવ્યો અને પિતાના પરિજનને મળે; ત્યા એકવાર ગામ બહાર ફરતાં એક ભવ્ય શિવમંદીરમાં તેણે ગાથા વાંચી. કર પુવાસ સહસે સયંમિરિસાણ નવનવઈ અહિએ, હેડી કુમાર નરી દેતું હાવકકમ રાય સારિ છે. ૪૩
કિયા વિદ્વાને આ ગાથા લખી છે એમ તેણે એક મુનિને પૂછ્યું તે તે ગુરુએ ગુણ ગેર એવા તેને કહ્યું કે એનું સ્વરૂપ સાંભળ ૪૪
હે કુમારપાલ! સુવિદિત ચરિત્ર વાળા અને પવિત્ર એવા સિદ્ધસેનદિવાકર પૂર્વ અત્ર થઈ ગયા તેમણે શ્રી વિકમાર્કના પૂછવાથી રૂચિર વિચાર ચાર એવી આ ગાથા લખેલી છે. ૪પ
દ્વિતીય સત્રે સૂતી વર્ગ
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
(
૭ )
શ્રી સિદસેન નામે સૂરજ મિથ્યાત્વ રૂપી અંધકારના સૂર્યરાજ જેવા થયા, એમના નામના પ્રકાશથી પરાભવ પામેલા વારિરૂપી ઘુવડે અદ્યાપિ પણ બહાર આવી શકતા નથી. ૧ - વિદ્યાના મદથી તેમણે એકવાર ગુરૂને સંઘ સમક્ષ કહ્યું કે આપની આજ્ઞા હેય તે તમામ જિનાગમને હું સંસ્કૃત ભાષામાં રચી નાખું. ૨
તેમને આવો મદ જોઈને ગુરૂએ કહ્યું રે મખું તને ધિક્કાર છે, આવો ગર્વ શું ધારણ કરે છે? જેમણે પ્રાતમાં આગમ રચ્યાં છે તે શુ પૂર્વે તારા જેવા વિદ્વાન નહિ હોય? ૩
ત્રી, પુરૂષ, અલ્પ મતિવાલાં બાલક, સર્વના અનુગ્રહાયૅ ગણધરાએ પ્રાકૃતમય શાસ્ત્ર રચ્યા છે, માટે તેમની ગહ કરવાથી તેને બહુ પાપ લાગ્યુ. ૪
પછી જિનાજ્ઞાની અવજ્ઞાએ સંસતિનો હેતુ છે એમ મનમાં વિચારીને તે સુએિ પોતાના ગુરૂ પાસે પોતાના અપરાધને બહુ શેક કર્યો. પ
ગર્વ તજી, માથા ઉપર હાથ જોડી યથાર્થ અર્થને જાણનાર એવા તેમણે આ અપરાધનું પ્રાયશ્ચિત્ત ગુરુ પાસે માગ્યું. ૬
ગુરૂએ, ગર્વ કાઢી નાખવાના હેતુથી, સંધની સમક્ષ, તેને, દ્વાદશ વર્ષ સાધ્ય એવુ પારણાચક નામનું તપ બતાવ્યું. ૭
ગર્ભિત વિષ ધારણ કરી સ્વચ્છ એવો તે ગચ્છને તજીને વનમાં ગ, અને ત્યાં નવ વર્ષ વિધિ પૂર્વક તપ કરી, નવમે વર્ષ વિશાલામાં ગયો. ૮
શ્રી વિકમાર્કને બેધ કરીને ધન્નતિ કરૂ એવો ચિત્તમાં વિચાર કરોને રાજભવન આગળ ગયો પણ ત્યાં દ્વારપાલે રોકવાથી તેણે આ પ્રમાણે રાજાને કડાવ્યું. ૮
આપના દર્શન માટે આવેલો કઈ ભિક્ષ હાથમાં ચારક લઈને આવ્યો છે તે આવે કે જાય? ૧૦
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
આના થતાં એ પ્રભુ ભૂમિપતિની સભામાં ગયા અને પેલા વિશદ એવા ચાર શ્લોક બેલ્યા: ૧૧
અહો! તમારા નિણથી રિપ હદયરૂપી ઘટ ફૂટયા અને ગબવા માંડયાં તેમની સ્ત્રીઓનાં નેત્ર એ તમારું કેવું આશ્ચર્ય છે? ૧૨
આવી અપૂર્વ ધનુર્વિદ્યા તમે કયાંથી શીખ્યા માર્ગધ આવતે જાય છે ને ગુણ દિગંતરમાં જાય છે. * ૧૩
ચારે સમુદ્રમાં સ્નાન કરવાથી ટાઢ વાવાને લીધે ઠરી ગયેલી તમારી કીત તાપવા માટે સૂર્ય મંડળમાં ગઈ છે. ૧૪
સર્વદા સર્વસ્વ આપી દે છે એમ લોક તમારે માટે કહે છે તે ખોટું છે. કેમકે શત્રુએ તમારી પીઠ અને પરસ્ત્રીએ તમારી દૃષ્ટી ક' દાપિ પ્રાપ્ત કરી નથી. ૧૫
આવા ચાર શ્લોકની રચનાથી અતિશય પ્રસન્ન થઈ રાજાએ પિતાનું રાજ્ય તેને આપી દીધું અને પોતે અંત:પુરમાં ગયા. ૧૬
સૂરિએ કહ્યું અમારે રાજ્યનું કામ નથી, તું તારું રાજ્ય કર, ત્યારે રાજાએ તેમના આગમનનું પ્રયોજન પૂછયું. ૧૭ - વિદ્વાનની વાતના રસને અર્થે અમે આવ્યા છીએ એમ સૂરિએ કહ્યું એટલે રાજાએ તેમને પોતાના આસન ઉપર બેસારી નમસ્કાર ક, ૧૮
કવિઓના ચિત્તને. આનંદ આપનાર મેધતુલ્ય તેનું હૃદય હારીપદ્મ પોતાની સભામાં સાંભળીને, ઝરતા અમૃત રસ જવી, સન્માનપર્વક, આવી સ્તુતિ તેણે કહી. ૧૯
અમાર સંસારમાં સુમતિના જ શરણ એવા કાવ્ય વ્યાપારમાં પિત પિતાની રૂચિથી કવિઓ કયાં ચેષ્ટા કરતા નથી, પણ દુગ્ધ
જ માગણ=બાણ.યાયક, ગુણ-દાનશીલતા, પણ છે. આવતે જાય છે, ને જાય છે એ પણ વિરોધાભાસ છે. આ ચારે ઍક તથા આખી એ કથા બે પ્રધુમાં. તેમ વિકમ ચરિત્રમાં છે, ત્યાં જેવી,
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૪ ) જેવું સ્નિગ્ધ, મધુર રચનાવાળું, ચે કે કહે એ સરલ તે કઈ વિલજ ૫ડિત થાય છે. ૨૦ - રાજાને રંજન કરતે તે મિત્રની પેઠે. ઉત્તમ વિનોદ કરતો અપાર સમય સુડી ત્યાં રહ્યા, અને પછી રાજાની રજા લઈને તે યતિરાજ અન્ય દેહથી શ કરના ભવનમાં ગયા. ૨૧
માયાથી હિત અને સકલ વિદ્યા તથા કલાને જાણ એવો તે યતિપતિ સાયંકાલે શિવના મદીરમાં જઈને સુતા; ત્યાં પ્રાત:લે પૂજારો ગયો તો તેને દેખી કેપ કરી ઘણાક તિરસ્કાર કર્યો પણ તેણે તે નિદ્રા સરખીએ તછ નહિ ૨૨
રાજ પણ મનમાં આશ્ચર્ય પામી તે સ્થાને આવ્યો અને રૂઢ અંગવાળા એ છે પતિવરને કહેવા લાગ્યો કે હું ભિ!િ શંકરની આસાત - કેમ કરો છો? એ દેવ ટ્રષ્ટ થશે તો આખા જગતને ભરૂમ કરી નાખશે. ૨૩
વિરિચિ આદિ દેવો જેની નિત્ય સ્તુતિ કરે છે એવા શંભુની નવીન સ્તુતિ હે મહામતે! તમે રચે એ જે પ્રસન્ન થાય તે આખા જગતનું સામ્રાજ્ય અન્ન આપે છે, અને પત્ર અભય મોક્ષ પદને પમાડે છે. ૨૪
પિતાની ભવ્ય મૂર્તિને દશાવતા મુનિએ ભૂપના વદનમલ સામું જોઈ કહ્યું કે આ શંકરથી મારી ઉચ્ચ રેલી સ્તુતિ, ગમે તે સમર્થ પણ ઘેડ જેમ સૂર્ય કિરણને સહન કરી શકતા નથી તેમ સહન થશે નહિ. ૨૫
શંકરને કાંઇ વિઘ થાય તે એમાં મારો દોષ ન માનશો એમ કહીને સૂરિએ નવું સ્તવન રચવાનો આરંભ કર્યો, અને તેની વિશુદ્ધ વાણું સાંભળી રાજાને એમ થવા માંડ્યું કે આ તે કોઈ સિદ્ધ છે, કે ઉત્તમ પ્રજ્ઞાપકર્ઘવાળે ઇ કવિ ર છે? ૨૬
વય ભૂ ભૂત સહસ્ત્રનેત્ર, અનેક, એકાક્ષર ભાવલિગ. અધ્યક્ત અવ્યાહત, નિર્દોષ, આદિ મધ્ય પુણ્ય કે પાપથી રહિત, ઇત્યાદિ
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
'(૫)
પ્રકારે સ્વતિનો તૈણે આરંભ કર્યો એટલે ખડખડાટના શપથ્થવા માંગ્યા, અને જો સપત રાજ એમ કહેવા લાગ્યો કે હે મુનિ! કોપ કરીને શિવ તારો સંહાર કરી નાખશે ર૭-૨૮ - પૃથ્વી ક પવા લાગી અને હવે શું થશે એમ લોક તથા રાજા પણ બોલવા લાગ્યા ને તે જ સમયે મુનિના દુ:ખની સાથે જ ભૂમિ માથી ભ્રમણાલિ, જેવી કુટીલ અને શ્યામ ધૂમલેખા ઉડી ચાલી. ર૮
રૂઢ એવું તે પશુપતિ લિંગ, પછી, ઉત્તમ પ્રભાથી કરીને, કમ“લની પેઠે ચાર ચિતાળીયા થઈ ફાટી ગયું. અને તેમાંથી પાર્શ્વનાથનુ નિ બ માથે શેષની કૃણા સમેત પ્રકટ થયું. ૩૦
જે દેવ પૂજત પરમેશ્વર મા સ્તોત્ર સાંભળે છે તે પોતાની મેળે જ અત્ર આવ્યા એમ કહીને “કલ્યાણ મદિર” સ્તવથી સૂરિએ શ્રી પાર્શ્વજિનની સ્તુતિ કરી ૩૧ ) : -
તે રસ્થાને શ્રી પાર્શ્વનાથની સ્થાપના કરીને રાજા પત્ર નગ૨૫ ગયો અને શ્રી સિકસેન ગુરૂના દક્ષાથી પાતે જિન મતને ભત થઈ ગયો. ૩૨
એકગર પોતાના ગુરુને વિકમે આાદી પડ્યું કે કલિયુગને વિષે મારા જે પરમહંત કઈ થશે કે નહિ? ઉa .
કલિયુગમાં કુમારપાલ ભૂપાલ તમારા જેવો થવાનો છે એમ ગુરૂએ કહ્યું અને આ ગાથા લખી. ૩૪
ગાથાને આવો વૃત્તાંત સ ભળી તેમાં જણાવેલા કાલની સંતા થઈ છે એમ સમજી. કુ-પાલને નિશ્ચય થયો કે એ મુનિ કઈ ખરા જ્ઞાની થઈ ગયા અને કુટુંબના આ ગ્રથી કેટલાક દિવસ ત્યાં ગાળી, તુકી એવા તે, પુન-પિ પૃથ્વીનું નિરણ કરવાને નીક ક. ૩૫
બદુ દેશને ઈદે રખને તે કુમાર આશ્ચર્યના ધામ એવા ચાગનીપુરમાં ટો, ત્યાં તેણે નિદરાજના સ્વગ ગયાની બત સાંભરી એટલે પોતાના દેટમાં જવા તે તૈયાર થશે. 2
• ૨૬
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૧ )
પ્રાણસુક એવો તે જ ખરીદવા માટે મોચીની દુકાને છે તે ત્યાં બે લચક નામના કારાગરે પોતે જ પિતાને હાથે તેને પગે જોડા પહેરાવ્યા. ૩૭
કેમ નવાણી વિસ્તારતા તેણે વિમલ હૃદયવાળો કારીગર સંભળે તે રીતે કા કે મારા ચરણનું રક્ષણ કાનું આજે તે કર્યું તેને બદલો આપવા હું હાલ સમર્થ નથી. ૩૮ ' આ બે છેડા તમારા કમલ જેવા ચણને સારા શોભે છે, તમે સુખે સ્વદેશ જાઓ, ને રાજ્ય પામે, એમ તે કારીગરે પણ જવાબ દી ૩૮
કુમારને ગુર્જર દેશ ભૂમિતિ જાણીને કારીગરે આવું કહ્યું એટલે તેને તું મારી સાથે અ વજે એમ કહીને તે ચ . ૪૦
પર્વત અને નગરાદિ મૂડને લીલા માત્રથી ઓળગી, પિતાના સમગ્ર કુટુંબને સાથે લઈ દક્ષ અને દૃઢાંગ એવો તે બહુ રંગે ચઢી વ યુ વેગથી સિદ્ધપુર ગયો. ૪૧
સમય આવ્યો જાણીને પિતાના પરિવારને તાં મૂકી, એક તરવારને સહાયમાં સાથે રાખી, રાત્રિએ પોતાની બહેનને ઘેર, બનેવિની ભીતિ રાખ્યા વિના જ તે ગયો.
મધ્યરાત્રીએ વિદેશથી આવેલો તે પિતાની બહેનને જઈને નમ્યો અને પતિને ભય ધરતી પણ આશા પળી તેણે પોતાના સડોદરને ઘરમાં છાને રાખ્યો. ૪૩
પોતાની બહેનના ઘરમાં સુખે રહેતે તે અશુભ કર્મ જતાં રહ્યાં એમ માની પિતાને કેવક દુર્જય મામા લાગ્યો, અને સૂગ - ૧ ચનનું વિચારસાર એ કુમારપાલ ભૂપાલ, સ્મરણ કરવા લાગ્યો.૪૪
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી રત્નસિંહ ગુરૂપદ્મના ભમર ચારિત્ર સુંદરગણએ રચેલા કુમારપાલ ચરિત્રનો ગુરૂ સ્વરૂપ પગ સુગમ એવા દ્વિતીય સર્ગ સમાપ્ત થયો. ૪૫
દ્વિતીય સર્ગ
સિંહદેવ સ્વર્ગમાં ગયા એટલે સેનાપતિ કુણભટે શત્રુમાત્રના બલનો પરાજય કરી, કુમારપાલના આગમનની પ્રતીક્ષા કરતાં, રાજ્યનું રક્ષણ કર્યું. ૧
તેણે પોતાના ત પાસે બહુ બહુ તપાસ કરાવી પણ તેનું ચિન્હ સરખું કહીં મળ્યું નહિ ત્યારે એ મરી ગયો હોવો જોઈએ એમ મનમાં ધારીને તે સેનાપતિ નિરાશ થઈ ગયો. ૨
તેને ચિંત કુત્ર અને શ્રમિત એ દરબારમાંથી આવેલો જોઈને બીજે દિવસે ભકિતથા કુમારપાલની બહેને ચિંતાનું નિદાન પૂછયું ૩
તેણે કહ્યું ભદ્ર! સાંભળ, કોઈ ગાદીએ બેસનાર નથી અને ગાદી શુન્ય પડી છે, એથી મારા મનમાં મહા ચિંતા થઈ છે, ને હું રાજ્યને ગતપ્રાય માનું છું. ૪ - જે કુમારપાલ રાજપદને યોગ્ય હતું તે તો રાજાના ભયથી કોણ જાણે કયાં જતો રહ્યો, અને જેમ રાજવિના જગને ધારણ કરવા અન્ય સમર્થ નથી તેમ તેના વિના અન્ય કોઈ રાજ્યને ધારણ કરવા સમર્થ નથી. ૫
આ પ્રકારનું તેનું મન સમજી લઈને બુદ્ધિમાનોમાં મુખ્ય એવે કુમારપલ સગવ રમાં પ્રકટ થયો, અને પરસ્પરને ઇષ્ટ એવા તે ઉભયની અતિ નિષ્ટ ગોષ્ટી ઘણો સમય ચાલી. ૬
પિતાના ગુણથી ઉત્તર અને વીર્યથી ભૂમિભારને ઉદ્ધાર કરે, તેવા શુ કરે છે એમાંથી આ મહારાજ્ય ને આપવું એવા વિયરમાં સેનાપતિ પ. ૭
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૩) આવો વિચાર કરતા તે તેમના મહા પૈર્યની પરીક્ષા કરવાના હેતુથી રાજ સભામાં ગયો અને ભચથી નિમુક્ત એવા ત્રણે કારને પતે બોલાવરાવ્યા. ૮
પિતાની મનથી હાથી જેવો શોભ મહીપાળ સભામાં આવ્યું, અને લક્ષ્મીને નાથ એવો તે, સૈન્યના નાથને પ્રણામ કરીને હર્ષથી તેના આગળ બેઠો. ૮
ક પાસે આવીને હર્ષથી કહ્યું સેનાપત! શી આજ્ઞા છે? આવું જોઇ વિચારચતુર એવા તે માનીએ દીન વચન ઉપરથી તર્ક કર્યો કે આ બે તે હીન સત્વજ છે. ૧૦
એવામાં ક્ષણમાત્રમાં જ મહેકી તરવાર હાથમાં લઇ, ઇંદ્ર જેવો કુમારપાલ નિર્ભય થઈ સભામાં આવી પહોચ્યો, અને સર્વ નૃપને તૃશ્વત ગણત, પોતાની મેળેજ, રાજયાસન ઉપર જઈને બેઠો. ૧૧
હે કૃષ્ણભટ! વિવેક થકી ઉત્તમ અભિષેક કરે, અને ઉત્તમ સુભટ સમૂડને ત્વરાથી બોલાવો, અરે! રાજાઓ! તમે મને નમઃ સ્કાર કેમ કરતા નથી, આ પ્રકારે, ઘતિ ધારણ કરીને, સિદ્ધરાજને આસને બેઠેલા તે બોલવા લાગ્યો. ૧૨
તેને આવો અધિસત્વવાળો જોઈને સેનાપતિએ તેને વેગથી અભિષેક કર્યો, અને બીજા રાજાઓએ પણ હર્ષ પામ, ઉપાયન પૂર્વક તેને નમસ્કાર કર્યો. ૧૩
પ્રશસ્ય હૃદયવાળા સેનાપતિએ તેને માથે પવિત્ર અને વિચિત્ર એવું છત્ર ધર્યું, અને પોતાના બે ભાઈઓએ ઉત્તમ ચામર બે પાસા ઉરાડવા માંડયાં. ૧૪
અનેક અંગનાઓ ઉજજવલ મંગલ ગાવા લાગી, બ્રાહ્મણો વૈદવચનના ઉચ્ચારપૂર્વક આશિર્વાદ દેવા લાગ્યા, હર્ષ પામતા બદીજને સ્તુતિ કરવા લાગ્યા, અને વારાંગનાઓએ નૃત્ય કરવા માંડયું. ૧૫
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૪)
[, આનંદ પામી તે સમયે ઈદ્ર જેવા તેણે એવું અપૂવૅન બંદી જનોને આપવા માંડયું કે લક્ષ્મીના ભરથી તેમના મદીરમાંનું દાન રિપૂર ચૂર્ણ થઈ ગયું. ૧૬ *
સુંદર રંગાંગણમાં ઉભેલા ગેર દેહવાળા તથા લક્ષ્મીથી વર્ષ માન એવા તેને, તે સ્થાને ઉભેલી સુંદર વિરાંગનાઓએ મોતીથી વધામણી દેઈ વધાવી લીધો. ૧૭
બે પાસા ચામર ઉડી રહ્યાં છે, માથે છત્ર ઘરાઈ રહ્યું છે, એથી સહજ લજજા પામતા પામતો પણ ઉત્તમ નૃપ હાથીએ બેલી, અનેક નૃપને સાથે લઇ, સ્વારી ફરવા નીકળ્યા. ૧૮
હર્ષકમાં આવેલા, ઈંદ્ર જેવા તેણે, એક વર્ષ સુધી બધા દેશમાંથી દંડ લેવા બંધ કર્યો, તેમજ વેઠ તથા નિપુત્રનું ધન લઈ લેવાનો કાયદો તેણે હમેશ માટે કાઢી નાખ્યાં. ૧૮ . .
અતિ ચતુર અને સજજનોને આનંદ આપતા એવા તે ચિત્રટ દેશ સજજનને આપ્યો, અને શત્રુ સમૂહને વશ કરી લાટ શરૂ બે ગામ સમિત, શિરને આ. ૨૦
પૂર્વ જેણે જોડે આપ્યો હતો તેને ગુણજ્ઞ એવા તેણે બે ગામ આપ્યાં. સત્પરૂષને અવસર ઉપર કરેલો ઉપકાર કદાપિ વિસાત નથી. ૨૧
જે ઉત્તમ વાગીઆએ પૂર્વે તેણે ચણા આપ્યા હતા તેને ઉત્તમ એવો વાગડ દેશ અને વટપદ્ર નામે નગર તેણે આપી દીધુ. ૨૨
કુમારપાલ ખરેખર ઈદ્ર જેવો જ કહેવાય કેમકે એણે સર્વ નૃપને જીત્યા, એમ પોતાના હાથમાં લઇ ધારણ કરતે સતે પણ તે ગોત્રભિત્ થઈ ગયો એ આશ્ચર્ય છે. ૨૩
જેગે શુભાશયથી કુમારપાલને કાંટામાં મતાડી ર તેજ ગામ આપી પોતાના અંગારક્ષમાં રાખ્યો. ૨૪
હ
તેને
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૫ )
સુંદર એવા ચૈલુમ્બરના સૂર્ય કુમારપાલે સપ્તદિશાના જા કર્યાઅ ક ભૂલે. સેત્રમાં રહેવા લાગ્યા, એમ તેણે આખા રાજ્યેતુ' ફ્રેમ કરીને પાલન કરવા મડ્યુ. ૨૫
રાત્ર માત્રના ખલને ક્ષણે ક્ષણે નવ મોંગલ પિસગરતા તેણે દળી નાખ્યુ તથા કલયુગના કાલુષ્યનાં ચૂ કર્યા, ને એમ પેતાના કુલન વધારે વિલ કર્યું. ૨૬
ઉદય મ`ત્રીના પૂર્વાપકાર મનમાં રાખીને તત્રજ્ઞ એવા તેણે તેને મત્રી નીમ્યા અને તેમના પુત્ર જે વાગ્ભટ્ટ જે પેાતાના ચરિત્રથી સુપ્રસિદ્ધ હતે તેના ઉપર રાજ્યભાર નાખી રાજા સુખ ભાગવવામાં પડયા. ૨૭
નિરંતર સુખમાંજ સર્પત, સુદર્શન દર્શનમાં મતિ રાખતા, “ગધભે ગુમાં ભ્રમર જેવા, લલિત લલના ભાગ ભાગવતા, શુભાગ્રણી અને દક્ષ રાજા વિષય વિષયક સુખો હર્ષથી ઉપભાગ કરવા લાગ્યા, ૨૮
તૃતીયે સર્ગે પ્રથમ વર્ગઃ
રાજીમાત્રને પરાભવ કરીને શ્રીકુમારપાલ લીલાપૂર્વક નિત્યે સભામાં બેસતે, અને સેવાને અવસરે આવીને ભૂપમાત્ર તેની સેવા
કરતા હતા. ૧
રાજ્ય સભામાં બેઠા હોય ત્યાં પણ તેના બનેવી કૃષ્ણભટ્ટ તેના ઉપહાસાદી નર્મ કરતા; અને કુમારપાલે એકાંતમાં બહુમાનપૂર્વક નિવારણ કર્યા છતાં પણ તેમ કરતાં અટકયા નહિ. ર
આ હવે માર્ગ વચનથી દુભાયછે, પણ પેાતાની પૂર્વની આવસ્થા સભારતે ની એપ મરવાના થયેલા તે કુમારપાલની મશ્કરી આ નિત્ય સ્વચ્છંદ કર્યા જાય. રૂ
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
વનિતા અને ભૂપ એ ઈવાર કોઈને પણ વશ થતાં નથી, કુમારપાળ પણ પેલા અપમાન કરનારને હણવાની ઈચ્છા કરતે પણ તે વાત ગૂઢ રાખી રહ્યા હતા. ૪
અનેક ઉજજવલ રાજાઓ સમક્ષ બેઠેલે છે એમ સભામાં એકવાર કુમારપાલ બેઠા હતા ત્યાં વિપત્તિ રહીત મૂર્તિવાળા તેને કોઈએ એક ઉત્તમ તરવાર ભેટ કરી ૫
સર્વના દેખતાં રાજાએ તે તરવારને પોતાના હાથમાં લીધી અને સભા સ્તભ ઉપર પ્રહાર કરવા જતે જતે મનમાં કાંઈક વિચાર કતો તે છે લ્યો, એવામાં મોતજ તેડી લાવ્યું હોય તેમ કૃષ્ણભક ત્યાં આવ્યો અને હસીને બોલ્યો કે હે નરેશ! શાને વિલંબ કરો છો ? કાતરતા જવા દેને ધા કરો. ૬-૭
ત્યારે રાજાએ કહ્યું કે આ થાંભલો તો સ્થિર રૂપ છે એટલે વિરૂપ ભીતિથી હું પ્રહાર કરતો નથી, ત્યારે કઠણે વળી સ્મિત પૂર્વક કહ્યું કે વિરૂપતિ તે વાણીઆને હોય, રાજાને ન હોય. ૮
ત્યારે બહુ સારૂ એમ કહીને તીક્ષણ તરવારથી રાજાએ તેનું જ માથું કાપી નાખ્યું, અને સભામાત્ર તેને આવો થમ જે જાણીને ભ પામી ગઈ ૮
જે કે મારી આજ્ઞાનો વારંવાર ભંગ કરશે તેને હું વારંવાર આવી સજા કરીશ એમ કુર આકારવાળો અને વધી ગયેલા કેાધથી રકતનેત્રવાળો કુમારપાલ બો. ૧૦
એવા સૈન્યનાથને મારેલો જોઈને ગજવર્ગ માત્ર ત્રાસ પામી ગયો, તે પછી કોઈએ એની આજ્ઞાનો ભંગ કર્યો નહિ, અને એના શાસનને સર્વથા નિત્ય માન્યું. ૧૧
એકવા. સભામાં બેઠેલા, કલા માત્રને સાગર જેનરેશ્વર આગળ લાક નામના વિધિન એવા ગાયન ચક્રવતીએ પોતાની સર્વ કરી બતાવી. ૧૨
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૫ ).
ચિત્તમાં આનંદ પામી, તે સમયે તેને રાજાએ સોળસો કમ્મ આપ્યા એટલે મદાંધ એવા તે સલાક કવિએ પણ તે કલ્મ આવજ્ઞાથી બાળકોને વહેંચી આપ્યા. ૧૩
આ વૃત્તાન્ત જાણતાં જ રાજાએ ક્ષણવારમાં તેને દેશપાર કર્યો એટલે તે વિદ્વાનોના આશ્રયેત એવા કાશીરાજ જયચકને આશ્રયે રહ્યા. ૧૪
તે રાજાએ પ્રસન્ન થઈ તેને વિશોફ રામેત એક ગજેન્દ્ર આપ્યો તે તેણે લાવીને, ગર્વ તજી, કુમારપાલ આગળ ભેટ મૂ૧૫
એ ઉપરથી તુષ્ટ થઈ ઈબ્ધ તજી કુમારપાલે તે ગયાને પોતાના નગરમાં પાછો આપ્યો. સજજને રોષ પાણીની રેખા જે ક્ષણ દૃષ્ટ નષ્ટ હોય છે. ૧૬
કેટલાક ગવૈયાઓએ એક સમયે બૂમ પાડતા આવીને કહ્યું કે હે નરેશ! અમને તમારા દેશમાં લટી લીધા, માટે તેનો પત્તા મેળવીને અમને તે માલ લાવી આપ. ૧૭
કોણે તમને લૂટયા? એમ કુમારપાલે પૂછયું ત્યારે તે બોલ્યા કે મૃગેએ. આવી તેમની ગાયન વિદ્યા કૌશલનો ગર્વ જણાવનારી વાણું જાણીને રાજાએ સોલના મેં સામું જોયું. ૧૮
સોલ કવિએ તેમને કહ્યું કે તમારા તે ચેર અમને બતાવે, એટલે અમે તમારું બધું લાવીને તમને આપીશું. ૧૯
બહુ સારૂ એમ કહીને તે ગયા તેને લઈ, વેગે કરી, અરસ્થમાં ગયા અને ત્યાં દોડતા હિરાભરણવાળા ચંચળ મૃગને અતાવ્યા. ૨૦
સ્થિરાંગવાળા સોલે ત્યાં એવા મધુર સ્વરથી ગાવા માંડયું કે તેના નાદથી લીન થઈ મૃગે ધીમે ધીમે આવવા લાગ્યા. ૨૧
સર્વને વિસ્મય પમાડતો તે જેમ જેમ ગાતો ગાતો નગર ભણી જતો ગયો તેમ તેમ ઉત્તમ ગીતામૃતનાદમાં લીન થયેલા મૃગો પણ પરવશ થઈ જઇ તેની પાછળ ગયા. ૨૨
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત માત્ર, મ
ગયેા પણ હ્રદય હારી નાદમાં એક તાર થઇ ગયેલાં હરણાએ કાંઇ ખીજું દીઠું કે સાંભળ્યું નહિ. ૨૩
આવુ વિચિત્ર વૃત્તાન્ત જોઇ નગર લૉક સમેત રાાં ઘણુ આશ્ચર્ય પામ્યા, અને મૃગા પણ ગીતામૃતનું પાન કરતાં ઇન્દ્રિય માત્ર સ્થિર કરી નાખી સ્તબ્ધ થઈ ત્યાં ઉભા. ૨૪
ઇન્દ્રિય માર્ગના વિરોધ જેમણે કર્યેા છે એવા યાગીન્દ્ર જેવાં નિશ્ચલ તે હરિણાના અંગ ઉપરથી પેલાં સુવર્ણ ભૂષણ માત્ર, ત્વરાથી, કેમળ હૃદયવાળા તેણે ઉતારી લીધાં. ૨૫
હરિણા જેમ આવ્યાં હતાં તેમજ પાછાં ગયાં અને રાજાએ તેને અમિત દાન આપ્યુ, અને અહા ! ગીત કલા થી ભવ્ય છે, એમ માસા પણ કરી, ૨૬
+
આવું મહાન જે નાદ માહાત્મ્ય તેથી પણ કાંઇ અધિક હશે ? એવુ તેની ક્લાથી વિસ્મય પામેલા નૃપે સ્મિતપૂર્વક સાલાકને પૂછ્યું. ૨૭
ત્યારે તેણે સભાની સમક્ષ સૂકા આમ્રવૃક્ષની શાખામાણીને રાજાના માંગણામાંજ નવી માટીના કયારે કરી તેમાં રાપી, ૨૮
સુંદર ગાન કરવામાં ચતુર એવા સેલે પછી ગ્રામની ચીજનાથી મધુર તાનમાનાદિથી દીપ્ત ઉચ્ચ સ્વરે ગાન ચલાવ્યું, અમૃત રમના સ્વાદ જેવુ' 'સરસ તે સાંભળીને રાજાએ પણ વિષય માત્રને વિશ્વ જેવા માન્યા. ૨૯
અદના પૃવીચક્ર ભમે છે કે મેધ અમૃતરસની વૃષ્ટિ કરી રહ્યા છે, કે ચિત્ત ઉન્મત્ત થયુ છે, ફ઼રી જેમાંથી ઉઠાય નહિ એવી આ તે મૂર્છા છે, કે મેહના કોઇ અપૂર્વ મહિમા છે, એમ અનિમિષ ચક્ષુર્થી વિચાર કરતા રાજ રમમા મગ્ન થઇ ગયા ૩૦
અણને સુખ આપનાર એવા આ ગીતનુ પાન કરી રાગથી અંગ પૂર્ન થઇ જતાં માંચ અનુભવતા લેાક માત્રને મહાદ્ભુત માગ્યું કે રા એવા ખાંખાના ઢાળને પત્ર ફળથી મપૂર્ણતા થઇ. ૩૧
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
તેના ગીતામૃતના રસથી આંબાને ફલિત થયેલા જોઇ પરમ પ્રીતિ પામેલા રાજાએ વિસ્મય પામી, અતિ અદ્ભુત દાન પ્યુ, અને ચતુર તથા શુદ્ધ હૃદયવાળા તેણે સાલને ચામરચુકત હતી આપી ગધવાધિપ બનાવ્યા, ૩૨
સંગીત, નૃત્ય, સુરતાત્સવ, વિદ્વાઠ્ઠી, દાલાધિરાહ, જલક્રીડા એ આદિ અનેક વિનાદ કરતા, અર્ટિજનાના પવૃક્ષ જેવા ભૂપાલે પરમ આનંદમાં બહુ દિવસ કાઢયા. ૩૩
દ્વિતીય સર્જે તૃતીયેા વર્ગ:
એક વાર કુમારપાલની સભામાં કાંકણેશ મલ્લિકાર્જુનને “કૃષ પિતામહ’” એવા યશ કોઇ ભાટે ગાયે તે સાંભળીને રાજાને બહુ રોષ આવ્યા જેથી તેણે પોતાની સભાના સામાના સામુ જેવા માંડયુ. ૧-૨
તેજ સમયે ઉદયન મંત્રીના પુત્ર અ મટે નતિપૂર્વક વિનતિ કરી કે હે નરેશ! રાત્રુના સાષને શેષનારા એવા આટલા બધા રાષ ઞાને માટે શે। ધારણ કરવા? મને આજ્ઞા આપે એટલે હું ગર્વે ચઢેલા એવા તેના પરાજય કરી આવુ. ૩ પેાતાના ચિત્તને! મર્મ જાણનાર એવા તેની બહુ સ્તુતિ કરી, શત્રુના સમૂહના સહાર કરનાર સ્વપુત્ર તુલ્ય તેને, સૂર્ય જેવા રાજાએ સૈન્ય સાથે જવાની આજ્ઞા કરી ૪
પોતાની સેનાના આધથી દશે દિશાને ભરી દેતા શત્રુના ભારને ચૂર્ણ કરતા, તે ચાલ્યા અને સામાવાળાની શક્તિના હિસાબ ન કરતા, ઉત્તમ નૃપ જેવી યુક્તિ રચતા તે કાંકણ દેશમાં આવ્યા. ૫
તેને આવ્યા જાણીને મલ્લિકાર્જુન ભૂપાલ સામે આવ્યા, કેમ કે માતીજના શત્રુને પેાતાના દેશમાં પ્રવેશ કરવા દેતા નથી. હું
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
દારૂણ યુદ્ધ થયું અને ઉભય સૈન્યમાંથી મંત્રીનું સૈન્ય ભગ્ન થઈ ત્વરાથી દૂર નાશી ગયું. ૭
પોતાના સૈન્યને નાશી ગયેલું જોઈ સમયજ્ઞ એવો મંત્રીશ્વર પણ ખશી ગયો એટલે રણભૂમિનું શોધન કરીને વિજયપૂર્ણ અરિ સ્વપુરમાં ગયો. ૮
લાજ પામેલો અબડ પોતાના સન્યની સાથે પોતાના નગર બહાર એક બાગ હવે તેમાં મહા કલેશ પામતે આવીને રહ્યા, અને કોઈને મેં પણ બતાવતો નહિ. ૮
માનીને આધિપતિ ધરણેશ્વરે, તેનું બહુમાન રાખીને બહુ રોના સમેત તેને પુનરપિ શત્રુ દેશને વિષે મોકલ્યો. ૧૦
આખા કાંકણને ઓળગી અનેક નદીઓ તરી મદ મંદ જ મંત્રિરાજ પ્રતાપવાળા રાજાથી શોભિતા એવા સોપાક નામના નગરમાં આવ્યો. ૧૧
યુકિતથી પિતાના સૈન્યને સ્થાપી મત્રી તે પુરની વાટિકામાં રહે, અને ત્યાંથી નિશક એવો એક દૂત તેણે કોંકણેશના ભણી મો . ૧૨
તે રાજાને સભા મળે જઈ નમન કરી મૃદુ વાણીવાળા અને નિતિશ એવા તેને કહ્યું કે કુમારપાલ ભૂપાલની આજ્ઞાથી આવેલા સચિવને નૃપ ! ભકિતથી સંતોષ પમાડે. ૧૩
પૂર્વે એને જીત્યા છે એમ મુખને વિનાશ કરવામાં સર્પ જેવો દઈ મનમાં આણશો નહિ, વિચારી જુઓ કે પ્રથમે ભસ્મ કરાયેલો છતાં પણ મદન ) શંભુને એકદમ વશ કરી શકી નથી ? ૧૪
sધા પુરી મહાપુરૂષ સાથે કદાપિ પણ વિગ્રહ માંડતા નથી, કેમકે તે વિચડ કરવાથી ભય દધિને મદાંધ થઈ વશના
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
માટે હે ભૂપતિ! આપ પણ વિચાર કરીને મંત્રી સાથે મિત્રી કરો, જેની પાસે કોશ દેશ સેના આદિ અધિક હોય તેની સાથે ડાહ્યા પુરૂષે વિગ્રહ કરે જ નહિ. ૧૬ - બુદ્ધિમાન એવો દૂત રાજા આગળ આટલું કહીને શાન થઈ ઉભો એટલે રેષથી અરૂણ થયેલા નયનવાળા રાજાએ તુરત જ તેનું અપમાન કરી તેને રજા આપી. ૧૭
આ મને એકવાર મેં જીવતે જવા દીધો ત્યારે પાછો મરવા માટે ફરી આવ્યો છે. એમ મનમાં વિચાર કરતે રાજા અનેક રાજાઓ સાથે ઉભો થયો. ૧૮
દેવતાએ આપેલો શ્રીપુ જ નામ હાર તે જેનું મૃત્યુ પાસે છે તેના કંઠમાં હોવો ન જોઈએ એટલે મંત્રીને પરાજય કરવાના વેગમાં રાજ તે પહેરી લેવો ભુલી ગયો. ૧૮
દેહની રક્ષા કરનાર જે એક સારૂ પટ તે પણ સમુદ્રના ભર્ત એવા તેણે, રોષાધ થઈ યુદ્ધ કરવામાં જ લક્ષ પરોવી સાથે રાખ્યું નહિ. ૨૦
જેના ગધથી અન્ય હાથીઓ નાશી જાય તે જાતીમાં એક હસ્તી હતો એટલે મત્રીની સાથે યુદ્ધ કરવા ઈચ્છતો રાજા તે ભદ્ર હસ્તીએ ચઢીને ચાલ્યો. ૨૧
સંગ્રામાર્થે જતા તે રાજાના વાદિના નાદથી આકારિત એવા સુભટોને સમૂહ કાંઈ પણ વિલબ વિના, તેની પાછળ, જચશ્રી વરવાને અતિ ઉત્કંઠિત થતો ચાલ્યો આવ્યો. ૨૨
યુદ્ધ માટે ઉત્સુક એવું અસંખ્ય સૈન્ય એની પાછળ વિટળાઈ ગયું, અને પિતાના પ્રતાપથી અરિ લોકને ત્રાસ પમાડતે તે સાક્ષાત યમ જેવો દીપવા લાગ્યો. ૨૩
તેને પાસેજ આવેલો જોઈને મંત્રીરાજ ઊંચા હાથીએ ચઢી, ગરૂડ જેમ સપના ઉપર દોડે છે તેમ પોતાના સૈન્યથી સર્વત્ર વ્યાપો, મંત્રીરાજ તેના સામો દડો. ૨૪
:: »
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
(ર)
યુદ્દારંભે ઉભય સૈન્યની નોબતના ગડગડાટથી આકાશ ભરાઈ જવા લાગ્યું, અને દૂધમાં ભળેલું દૂધ જેમ ઓળખાતું નથી, તેમ એ બે સૈન્ય તે વખતે ભાસવા લાગ્યાં. ૨૫
ઘોડા ઘોડાને, રથી રથી, હાથી હાથીને, પાળા પાણાને, એમ પિતાના પ્રિયને ભેટતી હોય તેમ ઉભય સેન પરસ્પરને અને અંગ અરાડી ભેટવા લાગી. ૨૬
કેટલાક સુભટઘ અટહાસ કરી રહ્યા છે, કેટલાક કાયર થઈ બૂમ પાડીને નાસે છે, કેટલાક ઉદ્ધતાંગ થઈ યુદ્ધ મચાવી રહ્યા છે, ને કેટલાક પિતે જ પાડેલાને જોઈ રહ્યા છે. ૨૭
છિન્ન મસ્તકવાળા કેટલાક રણ ભૂમઉપર નૃત્ય કરે છે, કેટલાક શત્રુ સન્મુખ દોડે છે, કેટલાક મહા મૂછમાં પડી જાય છે ને કેટલાક નાશી જતા હાને પાછા બોલાવે છે. ૨૮
કેટલાક કોધથી ખડગખગી કરે છે, કેટલાક શસ્ત્ર પડી જવાથી મામૂકીએ ચઢયા છે, હાથ કપાઈ જવાથી કેટલાક દંતાદંતી કરે છે, ને કેટલાક ચોટલા ચોટલી બાઝયા છે. ૨૮
પોતે જ પાડેલા મરતકને આમ તેમ ઉછાળતા કેટલાક સુભટે કંદુકડા કરે છે ને કેટલાક હાથીના દતુશળને લટકતાં પિતાનાં આંતરડાંને લટકી હીંદાળા ખાય છે. ૩૦
ત્યાં કેટલાક બાણથી પ્રાણ હરે છે, કેટલાક અતિ તાતુર થઈ રૂધિરાધિ પીએ છે, કેટલાકને હાથીઓ એવા ઉચા ઉરાડે છે કે તેમને નાથી દિવ્યાંગનાઓ ત્રાસ પામી નાસે છે. ૩૧
કીતિનું ખાપન કરી ઘીરતા વધારતા કેટલાક નાશી જનારાને વાળી આણે છે, કેટલાક સિન્યનાથે હંકાવાથી, ભગ્નચિત્ત છતે પણ પણ પુનઃ યુદ્ધ કરવા મડે છે. ૩ર.
ત્યાં રવિર જલ થઈ રહ્યું, કપાયેલાં માથાં કમલ થઈ રહ્યું, રાણ મચ્યું ચઇ રહ્યા, કેશવાલ થઇ રહ્યા, અને યુદ્ધભૂમિ સિ થઈ રહી. ૩૩
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
આવું ઉભયનું સમાન યુદ્ધ ચાલ્યું અને પિતાનું સન્ય મહારોથી ભગ્ન થઈ ગયું, ત્યારે રાજાને કાલરૂપ જેવો મોખરે આવેલો જોઈને મત્રીનું સૈન્ય પાછું હઠયું. ૩૪
તે સમયે કોઈકને લાતોથી, કોઈકને મુષ્ટિથી, કોઈકને શસ્ત્રથી, એમ પ્રહાર કરતા અંબડ મત્રીએ, વેરીના ગંધ હસ્તીથી સૈન્યને નાસતું જોઈને સિંહનાદ ક. ૩૫
તે નાદ સાંભળતાં રિપના સુભટની ઘટા દૂર થઈ ગઈ પર્વત જેવા માતગો પણ દિગતમાં જતા રહ્યા, પૃથ્વી તથા પતે કાપવા લાગ્યા અને એ જોઈને રાજાનું વદન પણ ખિન્ન થઈ ગયું. ૩૬
પૃથ્વી પતિને પરિવાર રહિત અને શાકુલ જઈને સચિવેશ્વર પાસે આવી કહ્યું કે અરે! માન મૂકીને કુમાર પતિના ચરણ યુગલને પ્રણમી આ રાજ્ય ભગવ, અને વૃથા મૃત્યુને શરણ ન જા.૩૭
મંત્રીનું આવું વચન સાંભળી અતિશય ફેધ કરી, ઓઠ કરડીને ત્વરાથી ભૂપતિ બોલ્યો કે આવું અયોગ્ય વચન તું બોલે છે તેથી તારી હા છેદી નાખવાનો તને હવણાંજ દડ દેઉં છું. ૩૮
અરે! તારૂ કાંઈપણ અદ્યાપિ નષ્ટ થયું નથી માટે સર્વ મૂકીને તું તારે દેશ જા, મારા જેવો કાલરૂપ આજ અતિ રોષે ચઢયો છે ત્યાં તારું જીવિત નષ્ટ થઈ ગયું જ જાણ. ૩૯
આ જગત્માં વસ્ત્રપાતને કોણ સહન કરી શકે એમ છે કે બાહુ માત્રથી મહા સમુદ્રની પાર જઈ શકે એમ છે? તેમ કી દેવ દાનવ કે મનુષ્ય સંગ્રામને વિષે મારા મહાર સહેવા સમર્થે છે?૪૦
રાજાનું ફુર્તિયુક્ત અને કર્ણને શલ પેદા કરનારૂં વાક્ય સાંભળીને ધન્વીઓમાં મુખ્ય એવો મંત્રી હાસ્ય સમેત ભાથું ધૂણાવતે બેલ્યો ૪૧ :
નિસાર વસ્તુને જેવો ચળકાટ લે છે તે સસારને હતો નથી એતે જગત્ પ્રસિદ્ધ છે. તેમજ જે નીચ એવા કાંસાનો રણકે બોલે છે તે ઉત્તમ સુવર્ણનો બેલ નથી. ૪૨
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪)
રાજવાહ્ય જે તુરગોત્તમ તે નીચું મસ્તક રાખી નાખું, નાહ, નાહ, એમ કહે છે, ને જે રાસભ છે, તે ઉચું માથું રાખીને હું દૂ હું છું એમ જ મુંકે છે. ૪૩
વારંવાર લવારો કરવાથી હે રાજન્ શું ફલ છે? જે કહો છો તે કરી બતાવો, એમ કહેવાતાંજ હાથી ઉપર બેઠો બેઠોજ રાજા ધોધ થઈ મત્રીના ઉપર ધા. ૪૪
અર્જુન જેવો તે સાક્ષાત અનાજ કેપે ચઢયો હોય તેમ શત્રુના ઉપર અનત બાણને વસાદ વરસાવવા લાગ્યો, અને ચાપને વાંક કરી અનેક બાણ મૂકતા તે એકલાએ અનેક એવા મંત્રિ સૈન્યને વ્યાકલ કરી નાખ્યું. ૪૫ 1 કપ પામેલા મંત્રીએ પણ શત્રનાં બાણ માત્રને છેદી નાખ્યાં, અને એક બાણથી તેની કીર્તિ સમેત તેના છત્રને ભૂમિ ઉપર પાડી નાખ્યું. ૪૬
વદની પેઠે બાણની ધારા વહતા, અને આકાશ માર્ગને પણ બાણથી છોઈ નાખતા મંત્રીએ રાજાનું માનસ શ્યામ કરીને વાહિનીને પણ પૂર્ણ કરી ૪૭
કંપ ઉપજાવે એવું તેમનું હૃદ યુ નવાં નવાં શસ્ત્રાસ્ત્રની ધારા સમેત એવું થયું કે અસુર, સુર, નરેશ આદિ સર્વે તેને જોતાં જ, ઉદનાંગવાળા થઈ જઈ વિપુલ રણરાધે ચઢી શૌર્યત્તિ અનુભવવા લાગ્યા. ૪૮
યુકત અને યુદઘોષ્ઠત મતિવાળા એવા તે ઉભયનું શરીર શરણ રણ પોગે કરીને, સ્વેદ કણથી ભરપૂર ભરાઈ ગયું, અને
જ થના કરુણાટનું ઉપલક્ષણ છે; પણ વક્તવ્યર્થ એ છે કે હું નદિ છે કઈ નથી એમ તે કહે છે
: માનસ તે માન સરોવર અને વાહિની તે નદી એ બીજો અર્થ રામ રાખી “દની પેઠે ' એ ઉપમાને સાર્થક કરી છે. પણ તાત્પ તે એ છે કે રાજાનું મન નિ પામી ગયું અને સેના પણ બાહથી રાઈ ગ.
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
અત્યંત ચપલ એવી વિજય લક્ષ્મીએ ઘડીકમાં રાજાપતિ ને ઘડીકમાં મરીના મુકપ્રતિ એમ જા આવ કરવા માંડી. ૪૯
તી બાણથી કરીને મહામાત્યના હસ્તીને રાજાએ હો અને તે સચવના હની સાથે ભૂમિ ઉપર પડયો અને મંત્રીના મરણથી અતિ હર્ષ પામવાને તત્પર એવા પાસે ઉભેલા નૃપ પરિ જને જેવો રાજાને જય થયો એની ઉદષણા કરે છે તેવો જ ગાઢરણમે ચઢી ફાળ મારીને, કાચથી શરીરે રક્ષાયેલો મંત્રી રાજા- હાથી ઉપર પડશે, અને ત્યાંથી રાજને રણરંગમાં પાડીને તેણે પોતાના હાથમાની તરવારથી તેનું માથું છેદી નાખ્યું. ૫૦-૫૧
મત્કટ એવા રાજાને પોતાના હાથથી હણીને મંત્રીએ મંગળ વાદિના નાદ ગવરાવ્યા, અને તે દેશમાં કુમાર પાલની આણ વર્તાવો રાજાના મસ્તક સમેત સર્વ લઈને પોતાના દેશ ભણી તે ચાલ્યો. પર
મુદિ-હદયથી મંગળમય દાન આપી મંત્રી ઉત્સવથી દીપી રહેલા પરનપુરમાં પડે, અને પ્રાતઃ કાલે હજાર નૂપથી વિભૂષિત રાજ સભામાં જઈ ત્યાં પેલા મસ્તકને આગળ મૂકી તણે રાજાને પ્રણામ કર્યો. પ૩
કોંકણપતિનું મસ્તક જોઈ હૃદયમાં વ્યથા પામતો રાજા, છત્રાદિ પ્રાને તજીને, શોક કરવા લાગ્યો. પછી મસ્તકને પુનઃ સ્વવિષયને વિષે આવ્યું એટલે માત્રીએ આ પ્રમાણે દ્રવ્ય રાજા આગળ મૂક્યુ. ૫૪
સુવર્ણના બત્રીશ કુંભ, આતે રૂચિર પ્રભાવાળો મુકતાફળનો એક આઢક, સુવનો દિવ્યહાર, ચાદ કોટિ દ્રવ્ય, શ્વિત હસ્તી, પાંચસે ઉત્તમ ગણિકાઓ, દશ હજાર અશ્વ, અને સાઠ બીજા હાથી. પપ
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રીએ પિતાની આગળ મૂકેલું આ બધું જોઈને રાજાને બહુ વિસ્મય લાગ્યું, અને તેણે રસ નપાની સમક્ષ મત્રીને એક હાથી બહુમાનપૂર્વક ભેટ કર્યો. પ૬
વિમલ મ ગલ વિરાજિત એવો તે નપાની સાથે પોતાને મદિરે ગ અને ન વલ એવો તે રાજપિતામહ, મેદ પામતે, પિતાની જનનીને પગે ન. પ૭
માતાને મલિન મુખ વાળી જઈ મંત્રીએ કારણ પૂછ્યું એટલે નિત્ય શીલથી અવકાસવાંગ ઘળી કુલીન અને દક્ષ એવી તેણે
સ્વરથ રીતે પુત્રને કહ્યું કે જેનાથી સહજમાં સિદ્ધિ થાય એવું - પણા ઉત્તમ કુળને શાભે તેવુ કઈ તે કર્યું નથી પણ જેનાથી નરકમાં પડાય છે એવું કર્મ તે આ જગતમાં કર્યું છે માટે મને મહા દુઃખ થાય છે ૫૮પ
માતાનું આવું અમૃત તુલ્ય વચન સાંભળી તેણે ભૃગુકચ્છમાં ઉત્તમ ચત્ય કરાવ્યું અને નિત્યે દાન આપી સર્વ લોકને પ્રસન્ન કરતો તે મંગિજ અને બીજા અંગરૂપ થઈ રહ્યા. ૬૦
આ પ્રકારે નાની આજ્ઞાથી, પિતાના બાહુબળથી શત્રુને પરાજય કરનાર અંગડ મત્રીએ સત્વ દિવિજય સિદ્ધ કર્યો અનેક નપિ તેને મસ્તક નમાવવા લાગ્યા, અને અનત સુખ તથા દીધે આયુને ભેગને તે થી કાપાલની સેવામા તત્પર રહ્યા. ૧
શ્રી રનસિહ ગુરુના ચરણ કમલનો ભમર ચારિત્ર સુંદર કવિ તે આ જે નારલ રિઝ વધ્યું છે તેને સુગમ એ રાજ્ય .મિ નામ તૃપ સં થશે. ૬ર
તૃતીયઃ સર્ગઃ
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭ ). એક સમયે સાક્ષાત બહરપતિ જેવા શ્રી હેમચંદ્રસરીન્દ્ર પિતાની માતા પાહિણીને પિત્તનમાં અનશન વ્રત આપ્યું. ૧
ઉત્તમ હૃદયવાળા અનેક શ્રાધ્ધોએ વિવિધ પ્રકારના પુણ્યરૂપી ધન તેને આપ્યું અને તેમણે શ્રદ્ધાથી ત્યાં વિવિધ ઉત્સવ કર્યો. ૨
ત્રણ દિવસે સમાધિવી તેનું અનશન પૂર્ણ થતાં ભવ્ય અને એ ભવ્ય વિમાન રચ્યું, અને વિધિપૂર્વક સર્વ કૃત્ય કરી ઉત્તમ સુકૃતવાળા તે તેને લઈને મહત્સવ કરતા ચાલ્યા ૩-૪
મધારી કોઇ પરૂષના ઉટ જટાધારીઓ સાથે માર્ગે જતા શ્રાધ્ધને મોટો વિવાદ થયો. ૫
વંઠી ગયેલા જેવા, નિપુર, અને દુઇ ચેષ્ટાવાળા, જટાધારીએએ કેધથી ઉદ્ધત થઈ અભિમાને ચઢી, પેલું વિમાન ભાંગી નાખ્યું ૬
કર્ણને ફૂલ પેદા કરે તેવું આ વૃત્તાત સાંભળીને અત્યંત સ તાપ પામતા સએિ વિચાર કર્યો કે જૈન ધર્મનો ષ કરનારા, સંધને રિષ્ટ ઉપજાવનારા દુષ્ટોને જિનાજ્ઞા આરાધનાર સાધુએ યથાશકિત નિવારણ કરવા જોઇએ. ૭-૮
પિતાનામાં સામર્થ્ય છતાં પણ જે એમની ઉપેક્ષા કરે તે જિનાસાનો સવિરોધ કરનારો ઘોર ભવને વિષે વાર વાર ભળે છે. ૮
માટે ગતિને જણ હું ગતિવડે ભૂપની પાસે જઈ વશકિત અનુસાર બધા ધર્મ ધીઓનું વેગથી નિવારણ કરાવીશ. ૧૦
પિતાની પ્રભુતાથી કે સ્વામીના પ્રસાદથી માણસોનાં કાર્ય માત્ર સિદ્ધ થાય છે, એ કરતા સાર અન્ય ઉપાય નથી. ૧૧
ઉપકાર કે અપકાર જેને વિકૃત થઈ જાય છે તે પાષાણનો મિત્ર “જીવે છે” એમ મિથ્યા કહેવાય છે. ૧૨ '
ચિત્તમાં ઘણીવાર વિચાર કરી, સિદ્ધિ તથા ભાવીને જાણતા તે, શાસનની ઉત્સર્પણ કરવાને અર્થે રાજસભામાં ગયા. ૧૩
૧
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીમાનું ઉદથનામાત્યે મત્વર આગળ જઈને રાજાને મુનીશ્વરના આગમનની વાત નિવેદન કરી. ૧૪
રાજ્યપ્રાપ્તિની વાત કહેનાર મુનિને આવેલા જાણીને પ્રસન્ન થયો અને ઉદયનને મોક્લી તેમને તેણે પોતાની પાસે આદરપૂર્વક લાવ્યા ૧૫
અમાત્યની સાથે દેવામાત્ય જેવા તે આવ્યા અને અનિદાની એવા રાજાને હર્ષથી આ પ્રમાણે આશિર્વાદ આપવા લાગ્યા. ૧૬
જેણે કામ દેવને સંહાર કર્યો, તે વિભૂતિ ધારણ કરતા, અનંત વિભૂષણ ભૂષિત, ભવાન હિતકારક આદીશ્વર, ભૂપતિ, વૃષાંક તમારૂં કલ્યાણ કરો- ૧૭
આવા આદિના વૈચિત્ર્યથી રાજા રંજિત થયે, અને આ આસને બિરાજે એમ પ્રથમ બેલ્યો. ૧૮
સૂરીશ્વર નૃપે બતાવેલે આસને બેડા એટલે હર્ષ પામતા નૂપતિએ કુશલ પ્રશ્ન પૂછ્યો. ૧૮
ઉભયે ક્ષમાપતિની સેવામાં તત્પર એવો મધ્યસ્થ મંત્રી હાથ જોડીને ઉર્ધ્વગ્ય હેય તેમ દિધા ઉ ર ૨૦
તેવા બે ઉત્તમ પુરૂષોને, મનમાં અભિલાષા રહી ગઈ એ પ્રકારે, વિચાર ચાતુર્યથી રૂચિર એ ગોખીરસ બહુ સમય સુધી જામ્યો. ૨૧
તાપને સંહાર કરતું સુધાભાર જેવું ગુરુવચન પાન કરીને પણ અપૂર્ણ ઇચ્છાવાળો રાજા તેના જ ઓડકાર જેવું વચન બેલ્યો. ૨૨
શુભમય એવા આપે મારા મામાદને આપના સ્વાગમનથી આનંદરૂપ કરવા ક્યા કરવી એવુ રાજાએ કહ્યું એટલે સૂર
* આ લોક સંકરને તેમનાથને ભયને લાગુ થાય છે. + પાપતિ તે રાજ ક્યા ક્ષમાને અર્થે પૃથ્વી. ક્ષમાપતિ હેમચંદ્ર
-
મા તે મા
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
બેલ્યા કે અમે ઉત્તમ ભિક્ષા ખાઈએ છીએ, જઈ વસ્ત્ર પહરીએ છીએ, મહીપૂઠે સુઈએ છીએ, અમે રાજાઓને શું કેરીએ ? ૨૩-૨૪
ત્યારે રાજાએ પાછું કહ્યું કે, પરસ્ત્રહિતની ઈરછાથી આપની સાથે સાર્વદા મૈત્રી રાખવાની મને બહુ ઇચ્છા છે. ૨૫
તે વાતનો સૂરિએ સ્વીકાર કર્યો. અખલિત પ્રચાર તથા સવંદા વિચારાર્થે ચાયક આપ્યું. ૨૬
તે પછી કેટલીકવાર સુધી તવયુક્ત વાર્તા કરીને નમસ્કાર - મેત આશા અપાયેલા સૂરવર વાશ્રમને વિષે ગયા. ર૭)
ચંદ્ર જેવા કલાવાન્ અને સુવા એવા સૂરિના ઉપર વાહિની પતિ બહુ પ્રસન્ન થઈ ગયો. + ૨૮
દાન સહિતભેગ યુક્ત એવા ઉજજવલ હૃદયના એ રાજા સાથે પડિતાગ્રણી એવા તે ગુરૂએ પરમ પ્રીતિ ધારણ કરી. ૨૦
વિદ્વાનોમાં પ્રધાન એવા તે ઉભએને નિત્ય સંબધ થતાં, ચદ્રમા અને સમુદ્રના જેવી, તેમની વચ્ચે પ્રીતિ થઈ આવી. ૩૦
એકવાર તે જતા હતા તેવામાં રાજા પાસે પણ્યાંગનાને જોઈ પ્રસ્તાવને સમજી જઈ, વેગ થકી, પોતાની મેળે જ પાછા વળી ગયા. ૩૧
ને છેવટ સળ
શતકમાં છે
જ થઈ ગયેલ
* “અમે ઉત્તમ ભિક્ષા” ઈત્યાદિથી આરંભીને છેવટ સુધીને જે ક તે ભર્તૃહનિા વૈરાગ્ય શતકમાં છે. ભર્તૃહરિ તે કુમારપાલના પહેલાં જ થઈ ગયેલો એ નિર્વિવાદ છે એટલે આ પ્લેક આ ગ્રંથકારે પિતાની કૃતિમાં કેમ આપ્યું હશે, તે સમજાતું નથી.
+ ચંદ્ર પક્ષે કલાવાન તે કરવાવાળો, અને સૂરિ પક્ષે વિદ્યાકલા આદિમાની કલા જાણનારે; સુવૃત્ત તે પણ ગોળ તથા સારા ઉત્તમ વૃત્ત નામ આચરણવાળા, એમજ વાહિનીપતિ એટલે ચંદ્ર પક્ષે સમુદ્ર અને સૂરિ પક્ષે રાજા.
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭૨ ) આતંક રહિત, દંભ વિમુક્ત, એવા યતિઓ યાત્રા સર્વદા પગે ચાલીને જ, પ્રાણીનું રક્ષણ કરવાના હેતુથી, જાય છે. પ૩
શત્રુંજય ઉયેતાદિ તીર્થ ઉપરની ચેત્ય ભડલીને નમન કરી આવવાની અમને રજા આપે એટલે સર્વ ચેત્યની વંદના કરીને હું નક્કી આપ દેવપત્તનમાં પેસતા હશે ત્યાં આવી ભેગો થઈશ. એમ કહી પ્રભુ ક્ષણમાં જ ચાલતા થયા. ૫૪-૫૫
મોટું સૈન્ય વગેરે લઈને રાજા દેવપત્તન ગયે, અને સૂરિ પણ શત્રુંજયાદિ યાત્રા કરીને ત્યાં આવી મળ્યા. ૬
સરિને આવેલા જોઈને રાજાને બહુ હર્ષ થયો, જેમ ચંદ્રને જોઈ સમુદ્રને મેધને જોઈ ચક્રવાકીને, કે રવિને જોઈ ચક્રવાકને થાય છે તે હ . ૫૭
યાચકને બહુવિધ દાનથી સંતોષતો “જા પગે ચાલીને, રિવ મંદીરમાં આવ્યો. અને ઉત્તમ વિચારવાળા તેણે મનમાં ઉત્તમ ભક્તિ ભાવ આણી ઉતમ ઉપચારથી શ કરની પૂજા કરી. ૫૮
કોઈ બ્રાહ્મણે રાજાને કંટ્યું કે પોતાના જ ધર્મ ઉપર ગાઢ આસતિવાળા દુરાગ્રહી જૈન ભવવિદિત એવા શ મુને વંદતા નથી; એ સાંભળી ભ્રમમાં પડી ભ્રમનિવૃત્તિ કરનાર સરે શ્રીને તેણે કહ્યું કે હે પ્રભુ! જો તમે દોષ ન ધારતા હે તે શંભુની પૂજા કરે. ૫૯
અમૃત જેવું તેનું વચન સાંભળીને તે બોલ્યો કે હે નરેન્દ્ર! યતિએ દ્રવ્ય પૂજા કરતા નથી, માટે કામનો દાહ કરનાર અને સંસારને છેદ કરનાર એવા અભિરામ શ્રી શંભુની ભાવપૂજા થવા દો. ૬૦. - કુમારપાલે એ વાતને અંગીકાર કર્યો એટલે પરમેશ્વત એવા મુન મધુર સ્વરથી, આ પ્રકારની ગંભીર બી ઉત્તમ સ્તુતિ નમસકર પૂર્વક ઉ * હું જયાં ત્યાં છે, તે તે
લે છે, પણ | મણ રૂપી મવથી ' છે તે તો
*. તમને
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
(
8 )
ત્રિકાલ વિષય એવું સકકા લાજેણે આ લોક સહિત, કરતલગત હેય એમ સાક્ષાત્ આલોકેલું છે, જેના પદને પામવાને રાગ, તેલ, લય, વ્યાધિ, મૃત્યુ, જરા, લોલવ, લોભ, આદિ કદાપિ સમર્થ નથી, તે મહાદેવને મારો નમસ્કાર પહોંચે. દ8
ભવબીજના અંકુરને ઉપજાવનારા રાગાદિ દોષ જેના ક્ષીણ થઈ ગયા છે તે બ્રહ્મા કે વિશુ કે હર કે જિન જે હેય તેને મારે નમસ્કાર છે. ૬૪
કુમારપાલના સાંભળતાં જ ગુરૂએ અનવદ્ય પાથી આ પ્રકારે નમસ્કાર રતવ ઉચ્ચાર્યો, અને પછી રાજાના બેલાવવાથી નિષ્પાપ એવા તે આવીને મડપમાં ઉત્તમ આસન ઉપર બેઠા. ૬૫
સાક્ષાત્ ઈંદ્ર જેવા અને દયા પરાયણ શ્રી કુમારપાલે ત્યાં તેમને આસને બેસારીને પછી આનંદથી તુલાદિ દાન કરવા માંડ્યાં, અને પછી પંચ શબ્દ વારિત્રના દેવ સમેત, સુબ્રત એવા તેણે અનેક રાજાઓ સહિત મહોત્સવ વિસ્તાર્યો. ૬૬
દ્વિતીયે પ્રથમ વર્ગ
સકળ કાર્ય સાધીને હવે નરેશ્વર કાંઈક સ્વસ્થ ચિત્ત થયો, અને હદયમાં ઘણીવાર વિચાર કરીને મુનીશ્વરને મધુર સ્વરથી કાંઈક કહેવા લાગ્યો. ૧
મહાદેવ સમાન દેવ નથી, તમારા સરખો બીજે મહર્ષિ નથી, મારા જેવો અને પતિ નથી, એમ ત્રણે ઉત્તમોત્તમનો સંયોગ થયો છે. ૨
માટે હે મુનિનાથ ! અર્થ સમેત તત્ત્વ જેથી મુક્તિ સિદ્ધ થાય તે યથાર્થ રીતે પ્રકટ કરો, ભવ્ય પુણ્ય વિના, જેમાંથી સમાધિ ભાગ ઉપજે એવા, સજજનેનો યોગ થઈ આવતો નથી. ૩
પરમ રાજ્ય છતાં પણ જેની બુદ્ધિ સિદ્ધિની ઈચછા કરે છે તેવા તારા જેવા નરેશને ધન્ય છે એમ તેની સ્તુતિ કરતા સરએ
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૭૪) પ્રમોદપૂર્વક કહ્યું કે પુરાણાતિઓનું કાંઈ પ્રયોજન નથી, આ શંભુ તેજ પ્રત્યક્ષ બેલાવું, એટલે ભવ છેદ કરનારૂં તવ તેમનેજ મુખેથી તમે સહજે જાણી લો. ૪-૫
હું શંકરને જાપ કરું છું, તું ધૂપ નાખ્યાં કર કે તુષ્ટ થઈ. પ્રત્યક્ષ આવીને શંભુ સત્વર તારી ઇચ્છા પૂર્ણ કરે. ૬
રાજાએ તે વાતની હા કહી એટલે રાત્રીને વિષે તે બન્ને જણ શુદ્ધ થઈ, શંભુના મંદિરના અંદરના ભાગમાં એકાના સ્થાનને વિષે પિત પિતાનું કાર્ય કરતા બેઠા. ૬
નાસાગ્ર દૃષ્ટિ લગાવી, આસન બાંધી, રાજાને ઈશારાથી સર્વ વાત સમજાવી, શંભુના આગળ વ્રતીઓમાં શ્રેષ્ઠ એવા હેમચંદ્ર ક્યાનસ્થ ચઈ ગયા. ૮
કપૅરયુકત કુષ્ણાગુરૂને, શુદ્ધ વસન પહેરેલો નિઃશંક રાજ ગુરૂના આગળ દેવતા ઉપર નાખવા લાગ્યો, એટલે ધૂપથી દિશા માત્ર સુગંધમય થઈ ગઈ. ૮
પિત પિતાનું કૃત્ય કરવામાં સ્થિર એવા તેમને એમ કરતાં મધ્ય રાત્રી થઈ ત્યારે લિંગના ઉપર અતિ દીતિમાનું અને તમોહર એવી એક મહા જ્યોત પ્રકટ થઈ. ૧૦
જગના જનનાં ચક્ષુ જેના સામું જોઈ ન શકે એવી આ જયોતિ તે ચંદ્રની છે કે સૂર્યની છે એવો વિચાર કરતાં રાજાએ તેની વચમાં એક મુનીને દીઠા. ૧૧
માથે ચદ્ર સમેત, ભુજગ પરિવત, જટાજૂટથી શોભાયમાન એવું અધે નારીમય શરીર જોઈને રાજને વિસ્મય થયો. ૧૨
તેને સાક્ષાત મહેશ્વરજ સમજી તે એક મૂર્તિને આનંદમય દૃષ્ટિથી જોતા, તથા પ્રણામ કરતા, સાહસીઓના શિરોમણિ રાજાએ હાથ જોડીને કહ્યું. ૧૩
દે ! આપનાં દર્શનથી લોચન કૃતાર્થ થયાં, હવે ભવરદ કરે તેવું તત્વ કહીને આપ શ્રેત્રને પણ પવિત્ર કરે, ૧૪
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
આવું કહ્યું એટલે અમૂર્ત વાણી પ્રકટ થઈ કે આ મુનીશ્વર દેવમય છે, અને અપાર સાર સમુદ્રની પાર જવાની ઈચછાવાળા તારે સર્વદા ઉપાસ્ય છે. ૧૫
શમવાનને અધીશ એવો એજ આ કલિયુગમાં સર્વજ્ઞ સરખે છે, માટે જે કાંઈ ભવ છેદ કરનારૂં તારે જાણવું હોય તે એની વાણીથી જાણજે. ૧૬
રાજાને આવી આજ્ઞા કરીને, સ્વપની પેઠે અતિ વેગેજ, શંભુ અંતર્ધાન થઈ ગયા, અને મુનિ પણ જપ પૂર્ણ કરી અરે રાજા! એમ વચન બોલ્યા ૧૭
છે, શી આજ્ઞા છે ? એમ કહેતા રાજાએ સૂરિના ચરણ તળાસવા માંડયા, અને શંભુના સમક્ષ જ તેણે મરણ પર્યત મઘ માંસના સેવનનો ત્યાગ કર્યો. ૧૮
પછી ક્રમે ક્રમે રાજા પોતાના નગરમાં આવ્યો, અને ત્યાં તેણે સૂરિને મુખેથી સમગ્ર આગમ સાંભળ્યાં, એટલે વિશુદ્ધ બુદ્ધિથી તેણે સમ્યફવયુક્ત બાર વ્રત ગ્રહણ કર્યા. ૧૯
યોગ શાસ્ત્રાદિ પ્રબંધ તથા ત્રિષષ્ટિ શલાકાપુરૂષચરિત, એ આદિ ગ્રંથો ઉત્તમ શ્રાવકોમાં મુખ્ય એવા તેણે નિશ્ચલ ચિત્તવૃત્તિથી પ્રભુને મુખે સાંભળ્યા. ૨૦
ધૂત, માંસ, સુરા, વેશ્યા, શિકાર, ચેરી, પરદારગમન, એ સાત વ્યસનો હે રાજન! ઘોરથી પણ અતિ ઘોર નરકમાં લઈ જાય છે. ૨૧
એવું સાંભળીને અપટ મતિવાળા નરેશ્વરે એ સાતે વ્યસનને ત્યાગ કર્યો, અને તેમને કેવલ પાપમય જાણી આખા ગુર્જર દેશમાંથી પણ કાઢી નાખ્યાં. ૨૨
તીક્ષ્ણ મતિવાળે તે નરેશ ન તત્વને સમ્યક રીતે સમજ્યો, દશ પ્રકારનો ધર્મ સમજી કરવા લાગ્યો, અને નિરંતર રત્નત્રયનું * આરાધન કરવા લાગ્યો. ૨૩
+જ્ઞાન, દરશન, ચારિત્ર.
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૬ )
પ્રભુના પ્રસાદથી ઘેાડાજ સમયમાં રાજા સર્વ શાસ્ત્રના ત્રણ યા, ૯૫ લતાની પેઠે સત્સંગતિ રાખવાથી પુરૂષને શું શું ફળ થતું નથી? ૨૪
ભવનાશને અર્થે, નિત્ય માનયુક્ત દાન આપતા, લીલાચુત શીલ ધારણ કરતા, ખાઘાંતર ભેદ સમેત તીવ્ર તપ વારવાર આવાધતા, સદ્ભાવને સેવતા, ધર્મસ્થિતિને જાણતા, રાજા, સિદ્ધાન્તા મૃતમાં લીન હદયવાળા થઇ પરમ ધાર્મિક થઇ ગયા. ૨૫
'
રૂચિર વિહાર કરાવતા, પાતાના ગુરૂ ઉપર અતુલ ભકિત ધારણ કરતા, અભ્રાંતચિત્તવાળા, સસ્કૃતને વિષે ઉપયુક્ત બુદ્ધિવાળા, શ્રી કુમારપાલ, દુરિતમાત્રના પરાજય કરનાર સિંહ જેવા જૈન શાસનને અદ્વિતીય કરતા હવા. ૨૬,
શ્રી રત્નસિંહ ગુરૂ ચરણ કમલના ભ્રમર એવા ચારિત્ર સુદર કવિએ રચેલા આ કુમાર ચરિત્રને પ્રતિમાય નામક દ્વિતીય સર્ગ સમાપ્ત થયા. ૨૭
દ્વિતીય: સર્ગઃ
અતુલ સામર્થ્યવાળા સ્થિર શ્રી અને ગુણ ગુણથી રમણીય શ્રી હેમચંદ્ર, રાજાને ખેાધવાને અર્થે, નિત્ય ભદ્ર સાધતા, ઉત્તમ જનાથી વદતા, શ્રી પુત્તનને વિષે રહ્યા. ૧
ત્યાં રહે રહે પણ તેમણે સમસ્ત જંગને પ્રકાશ પમાડયા, વ્યામાંગણમાં રહેલા પણ ભાનુ પાતાના કરણથી ત્રણે ભુવનને પ્રકાશ પમાડે છે. ૨
સર્વ પ્રકારના અતિયાથી સસાર એવા ગુરૂ, સર્વના સદી મહિના નારા કરતા હતા જેથી તેમનુ સર્વજ્ઞ એવુ‘ ઉત્તમ કીર્તીવાળ નામ સર્વત્ર પ્રસિદ્ધ થયું. ૩
f
પેાતાની મ્લાઓના ચમત્કારથી સર્વને જેણે દાસ કરેલા એવા, પ્રકારાવાળા, દેવખાય જે કાશીમાં વસતા હતા ને વાતિમાત્રના
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭ ) પરાજય કરતા હતા, તેમણે કોઈકના કહેવાથી એમનું નામ સાંભળ્યું. ૪
એટલે તે માટે ચઢી, હેમચંદ્ર સાથે વિવાહ કરવાને આવ્યા, અહીં સધર્ષ માનવંત પુરૂષો, પારકાનું અધિક તેજ સહી શકતા નથી! ૫
પવનની પેઠે હાલતા ઉત્તમ ચામરે જેને અધર આકાશમાંથી ઢેલાઈ રહ્યા છે, છોકરા જેની પાછળ હર્ષથી કોલાહલ કરી રહ્યા છે, અનેક લોક આશ્ચર્ય પામીને જોતા જોતા જેને બહુ દાન કરે છે, અને જે મદથી કરીને આખા જગતને તણવ દેખે છે, તેવા એ આચાર્ય, કદલીદલ ઉપર અધર બેશી રાજ સભામાં આવ્યો. ૬-૭
ચકોર, સારંગ, મયુર, શુક હંસ, કાક, મરઘડાં, ઈત્યાદિ ઉપર તેના હજારો શિષ્યને બેઠેલા જોઈ લો કે પરમ વિસ્મય પામી ગયા. ૮
દેષ રહિત એવા નૃપને આશિર્વાદ આપી વાક્યપંચ વિસ્તારતો તે અનેક પિથી શોભી રહેલી રાજસભાને જોતે તેમના આગજ બેઠે ૮
અહંકચનથી મનને મેલ ધોવાઈ ગયેલો છતાં, સૂર્યકાન્ત જેવો નિમલ છતાં, તેની આવી અદ્દભુત શકિત જોઈને, રાજા મનમાં કાંઈક ચમત્કાર પામ્યો. ૧૦
નીતિશોને મુખ્ય એ રાજા સન્યાસીને કાર પૂર્વક કહેવા લાગ્યો કે આપને સર્વથા કુશલ છે ? અત્ર પધારવાનો પ્રયાસ શા હેતુથી લેવો પડયો છે? ૧૧
તેણે ઉત્તર આપ્યું કે મને ત્યાગ કરી આપ જૈનમતાનું રાગી થયા છે એમ સાંભળી, તમને ભવસન્નિવેશથી, પુન: સ્વધર્મમાં લાવવા માટે, અમે અત્ર આવ્યા છીએ. ૧૨
માનવંત તે હોયજ ને પાછા સંધર્ષ એટલે અમુક તમારા કરતા અમુક પ્રકાર છે એ તેમનું ધર્ષણ થાય તે પછી તે તે સહન નથી જ કરતા,
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૦૮)
નિરસ્ત પાપમલ એવા રાજાએ તેની સાથે તેના દેશ સબ ધીની કેટલીક વાતચીત વિનાદપૂર્વક કરી, અને વ્યયને માટે દ્રવ્ય આપી ક્ષણવારમાંજ સન્માનપૂર્વક તેનું વિસર્જન કર્યું. ૧૩
જૈન મતથી અત્યંત સંવાસિત છતાં પણ રાજા ઉપાય સાધ્ય છે એમ સમજી, શિષ્ય વૃદ્ર સમેત તે સ્થિર. અને ધીર બુદ્ધિવાળ યાગી, એક શિવાલયમાં રહ્યા. ૧૪
મંત્ર તંત્રાદિ પ્રયાગથી અનેક પાખડ મચાવતા તેને યથા વિચારથી વિહીન અને નવા ઉપર લાભનારા લોકોએ અનુષ્ઠાન આપવા માંડયાં. ૧૫
}
મનમાં વિસ્મય પામી રાજાએ તેનુ સર્વ સ્વરૂપ ગુરૂને કહ્યું, કેમકે પેાતાના સુહૃદને હૃદયના મમે કહ્યા વિના કોઈને સ્વસ્થતા, થતી નથી. ૧૬
ત્યારે પોતાની યાગ શકિતથી ભૂમિઉપરથી એક હાથ ઉચે ૨હિને, આકાશસ્થ થઇ, મહા આશ્ચર્ય ઉપજાવતા ગુરૂ પણ શ્રેાતાને સુધારસપાન જેવા વખાણ સંભળાવવા લાગ્યા. ૧૭
સૂર્યની પ્રભા ક્ષણમાં રજનીને દૂર કરે છે કે જિનેન્દ્ર પૂજા સંસાર વિસ્તારને હણે છે તેમ, યુકિત પ્રયુક્તિથી ગુરૂએ તે યાગીની માયાને પરાસ્ત કરી. ૧૮
જ્યાં સુધી મહાસાગર જોયા નથી ત્યાં સુધીજ એકાદ નાની નદી મહોટી લાગે છે, ચટક ત્યાં સુધી જ્યેષ્ઠ લાગે છે કે જ્યાં સુધી ગરૂડ આવ્યા નથી. ૧૯
વૃથા પ્રપ`ચમય એવા મતાંતો લેાકમાં ત્યાં સુધીજ પ્રભાવ પામે છે કે જ્યાં સુધી માયારૂપી અંધકારને હણનાર સૂર્ય જેવ સર્વજ્ઞમતાવબાધી પ્રકટ થયા નથી. ૨૦
હૃદયમાં કાઇક ઉપાય ગોઠવી, નૃપના પ્રબંધાર્થે માયા રચી, તેણે એકવાર પેાતાના શિષ્યને માકલીને કુમારપાલને શિવાલયમાં તેડાવ્યા. ૨૧
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૨ )
શ્રી કુમારપાલ પણ પેાતાના માણસા સમેત બુદ્ધિ ઠેકાણે રાખીને ત્યાં ગયા અને કેમ મને તેડાવ્યાછે એમ પૂછી તેના આગુળ માદપૂર્વક બેઠા. ૪૨
હે નરેન્દ્ર! તમે સ્વધર્મ તન્મ્યા તેથી તમારાં માતાપિતા અતિ ધાર નરકમાં પડેલાં છે, અને ત્યાં બહુ દુ:ખ વેઠે છે. ૨૩
વૃથા પ્રપંચ કરવાનું કારણ નથી, હું તેમનૅજ પ્રત્યક્ષ રીતે તમારા આગળ બતાવું કે તમે તેમને સાંઢથીજ બધા વૃત્તાન્ત જાણી શકા. ૨૪
રાજા કૈાતુથી જોઇ રહ્યા છે, જત માત્ર માન થઇ રહ્યા છે, તેવામાં મહેશ્વરની વિધિવત્ પૂજા કરીને, દૃઢાસને બેશી તેણે મંત્ર જપવા માંડયા. ૨૫
ભૂમિમાંથી આક્રંદ અને શાયુકત શબ્દ તથા અતિ દુર્ગંધ આવવા માંડયાં, અને સ્ત્રી અને પુરૂષનુ' એક અતિ યા પાત્ર જોડુ રાજાએ ત્યાં દીઠું. ૨૬
દુર્ગંધથી તમામ શરીર છવાઈ ગયેલુ કષ્ટથી અયા ગળી ગુયેલા, અગ કૃશ થઈ ગયેલુ, ટપકતા પરૂ વગેરેથી શરીર લીપ્ત થઈ ગયેલુ, વાળથી શરીર ઢાંકેલું, એવું, દીનમુખવાળું તે યુગલ તેણે જોયું; નાના પ્રકારના મારતાં ચાઠાં પડી ગયેલાં તેથી અંગ - રિત થઈ ગયાં હતાં, પીઠે હાથ તાણીને બાંધેલા હતા, દીનવાણી ઉચ્ચારતાં હતાં, જે જોઇને નૃપ તથા અન્ય સર્વને બહુ શકિ અને વ્યથા થઈ. ૨૭-૨૮
આ કાછે એમ વિચારી રાજા જેવા તેમના ભણી જવેછે તેવાજ શરીરાદિ ચિન્હથી તેમણે તેને પોતાના માતાપિતા રૂપે આળખ્યાં. ૨૯
પોતાના હૃદયમાં કુમારપાલ આવી ચર્ચા કરી રહ્યાછે તેવામાં દુઃખથી થઈ આવતાં અશ્રુતુ પૂર વહેવરાવતા, અને કુમારપાલના મુખ સામુ વાર વાર જોતા, તેના પિતા ભાલ્યા. ૩૦
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
( to )
હૈ પુત્ર ! જ્યાં સુખની સીમા નથી એવા સ્વર્ગમાંથી તે' તુચ્છમતિથી તારા કુલાચાર તજીને, અમને અતિધાર કરવ નરકમાં થા માટૅ પાડયાં છે. ૩૧
પેલા ધૂર્તીવૃતીએ તને અવશ્ય કાંઈક કામણ કરીને વશ કરી લીધેા છે કે શત દિવસ તેના ઉપરજ ચિત્તવૃત્તિ રાખીને ગુણ અરણ કાંઈ સમજતા નથી. ૩૨
અમને તુ' શ્રાદ્ધ કરી પિ'ડાર્દિ આપતા નથી, અમારૂં તર્પણાદિ કરતા નથી,-એટલે ક્ષુધા અને તૃષાથી પીડા પામી હૈ નરેશ! સ્વર્ગમાં પ્રવેશ પામી શકતેા નથી. ૩૩
I
સ્વધર્મ તજી કુધર્મના આશ્રય કરતા તું અમાશ કુલમાં જન્મ્યો તેથી ત્રણવાત ગમાવી દીધી, એકતા સ્વર્ગ, બીજી સુખ, ને ત્રીજી પૂર્વજોનું નામ. ૩૪
નરકને વિષે જે અપૂર્વ દુ:ખ વેઠીએ છીએ, દેવતાની પંક્તિમાં બેસવાનું મળતું નથી, અને નિરાંત વિના જે રઝળવુ પડે છે, તે અધા તારાં કર્મના પ્રસાદ છે. ૨૫
અસ ્ચનથી અતિધાર નરકને વિષે પૂર્વને સમ્મેત અમને તુ પાડ નહિ, પરિટ બેધવાળા શ્રી વ ખેાધના આશ્રય કરી ક્ષણમાંજ મુક્તિ સુખ પ્રાસ કર. ૩૬
માટે હે પુત્ર! જિન ધર્મ ઉપરના રાગ તજીને મુતને આપુંનારા એવા સ્વધર્મના આશ્રય કર, અને નરકમાં મહાવ્યથા વેઠતાં અમને હે નરેશ્વર ! સત્વર ઉદ્ધાર. ૩૭
I
આંખમાંથી ગળતા અશ્રુજલને વસ્રના અચલથી નિવારતી, વિલાપથી અખિલાંગે આકુલ થતી, તેની માતા દીન વનથી બાટી. ૨૮
તુ ઉદરમાં હતા ત્યારે લાંબા લાંબા વિચાર કરીને મે જે જે મનાય કયા તે બધા તારા દુરાચાથી હવે વ્યર્થ થઇ ગયા! ૩૮
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮૧૪
હું વાંઝણી કેમ ન રહી, કે નિષ્ત્રજ કેમ ન રહી, કે મેં અભાગણીએ પથરાને જન્મ કેમ ન આપ્યા, કે તારા જેવાને જણીને અધમ જનાના પણ ઉપહાસને પાત્ર થઈ! ૪૦
જો તારા મામાપનું કાંઇ પણ હિત ઇચ્છતા હોય, તે હે પુત્ર! જેના ચરણની ચિ'તિત માત્રને આપનારી કલ્પમ જેવી સેવા દેવતા પણ કરે છે તેવા આ સન્યાસીના આશ્રય કર. ૪૧
નવમાસ મેં તને ઉંદરમા રાખ્યા, ને પછી પાળી પોષીને મહાટે કર્યું! તેના નિયને અર્થે ભહીન એવુ`. આ મારૂં વચન હે માન! તુ માન. ૪૨
આવુ બાલતી તે એવી પરિંદેવતા કરવા લાગી કે જેથી કરૂણા રસ છવાઈ ગયા અને તેને સાંભળનારા સભારાદ માત્ર એક ક્ષણવારમાં અશ્રુ પાડવા લાગ્યા. ૪૩
સર્વે શત્રુની વચના કરનાર નપતિને, જે તને ઉચિત લાગે તે કર એમ અનેક પ્રકારે કહીને રાવૅના દેખતા તે બન્ને જેમ આવ્યાં હતાં, તેમ ચાલ્યાં ગયાં. ૪૪
સિદ્ધાન્ત રૂપી જલથી નિત્ય સિંચાતા છતાં, ખદ્ધમૂલ છતાં, ફલગઢ છતાં, નૃપરૂપી ખેાધિ વૃક્ષ આવા વચનરૂપી મહા વાતથી કાઈક કપવા લાગ્યા. ૪૫
જે જંતુ જૈવુ કર્મ કરે છે તે તેવુ સારૂ કે ખાટુ' આ ભવમાંજ ભાગવે છે, એવુ અહંદુચનાથી મે જાણ્યુ છે, છતાં આપણે એ નિયમની વિરૂદ્ધ આ બધું મને શુ કહ્યુ ? જો સૂર્ય પશ્ચિમે ઉગે, સમુદ્ર સીમા તજે, મેગિરિ ચલવા માડે, તથાપિ પણ અહેંદ્રચન અસત્ય થાય નહિ; ત્યારે આ મે જોયુ તે શું ઇદ્રાક્ષ, કે નજરબી, કે સ્વપ્ન કે દેવમાયા ૧ એનું તત્વ ગુરૂ યથાર્થ રીતે જાણતા હૉવાજ જોઈએ; એમ મનમા વિચાર કરીને રાજા
ઉઠે. ૪૬-૪૭-૪૮
૧૧ કુ. યુ.
*
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
આવું અદ્ભુત જોઈને લોકમાત્ર સન્યાસીની એવી રસ્તુતિ કરવા લાગ્યા કે આ તો સાક્ષાત્ શિવ છે, હરિ છે, સ્વયંભૂ છે. ૪૮, - કુમારપાલના હૃદયમાં સશય વાસ થયો છે, અને તેનું નિમિત્ત પેલે સંન્યાસી જ છે, એમ સમજીને શ્રી વાભટ્ટ સચિવે, તે જ સમયે બધો વૃત્તાન્ત ગુરૂને નિવેદન કર્યું. ૫૦
આ બધું શું થયું! એવું તે સત્ય હાય? પિતાનાં કરેલાં કર્મજ પોતાને ભોગવવા પડે છે, એ બધી વાત શું મિથ્યા છે! આજે જોયું તે મહાશયે છે એમ રાજા મનમાં વિચાર કરવા લાગ્યા. ૫૧
વિવાદ સર્ગે પ્રથમ વર્ગ
યોગીની અનેક કપટ રચનાથી પરિતાપ પામતે પણ રાજા પિતાની પ્રકૃતિને તજી શકયો નહિ, ઉલટો શુદ્ધ સુવર્ણની પેઠે. વિશેષ કાંતિને પામ્યા. ૧
પિતાના પરિવાર સમેત રાજા પોતાના ગુરૂને વંદન કરવા ગ, ચકવાને સૂર્ય વિના અન્ય કોઈ સંતોષ પમાડી શકતું નથી,
કાલભાવને ઉચિત એવા વચનોથી તેનો સત્કાર કરી, તેના સિરાયના ઉચછેદને અર્થ, મુનીશ્વરે ચિરકાલ પર્યત ધ્યાન ધારણ
દેવ દુદુભિને અતિ ઉદાર અને સર્વને સુખ ઉપજાવતે નાદ ગગનમાં થયે, જેને સાંભળતાં જ જન માત્ર આ શું છે! એમ કહી ઉરે જેવા લાગ્યા. ૪
પિતાના ગઘથી દશે દિશાને સુગંધમય કરતો, મધુકરને મકર દથી અંધે કરતો, એવો કલ્પવૃક્ષના પુષ્પને પ્રકર ગગનમાંથી પો . ૫
કોઈ દિવ્ય જનના આગમનાં સૂચક આવા અનેક વિધ વિન્ડ ને રાજ અનિમિદષ્ટિ થઈ ગયો ને સભા પણ ચિત્રરૂપ બની ગઈ. .
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮૩}
ઘુઘરીઓનો રણકારથી પરમ શોભાવાળુ, ભાનુમંડળ જેવી ઉજજવલ પ્રભાવાળું એક વિમાન તેમણે ક્ષણમાં જ, આકાશમાંથી ઉતરતાં દીઠું ૭
આ તે ભાનુ મંડલ છે કે દિવસે જ પૂર્ણ શશીને ઉદય છે, મણિ પ્રભાને પિંડ છે, એમ તેને જોતાં, જનો વિચારવા લાગ્યા. ૮
વિમાનને આકાશમાં રાખી તેમાંથી એક મનુષ્ય પૃથ્વી ઉપર આવ્યો; તે ઈદ્ર જેવો યુવાવસ્થાવાળો, દેવતાથી પરિવત અને પત્ની સમેત હતો. ૮
આ તે શું સાક્ષાત કામદેવ કે હરિ કે ઈદ્ર કે ચદ્રક વિરંચી કે કોણ આવે છે એમ તે તરૂણને જોઈ લોકમાત્ર બોલવા લાગ્યા.૧૦.
ચંદ્રની પ્રજાનો પરાભવ કરતા બે ચામર બે પાસો સૂરિઓ ઉરાડી રહ્યા હતા, માથે ઉત્તમ પ્રભાવાળું છત્ર ધરાઈ રહ્યું હતુ, એ સર્વ જોઈને લોકો એક ગુહર્તવાર આ શું છે? એવા આશ્ચર્યમાં પડી ગયા. ૧૧
આ પ્રકારે લોક માત્ર અનેક વિતર્કમાં વ્યાકુળ થઈ જઈ તેના આગમનને માર્ગ જોઈ રહ્યા હતા તેવામાં પિતાની વધૂ સમેત તે પુરૂષે નૃપની પાસે આવી જ્યના લયમાં લીન થયેલા સૂરિને આ પ્રમાણે કહ્યું. ૧૨
ભવિક કમલના આનંદ! કંદર્પ લિને પણ કાપી નાખનાર સલ મોહને દળી નાખવાથી પાપ માત્ર જેનાં નાશ પામ્યાં છે તેવા! ભવ સમુદ્રના સેતુ! મોક્ષ તત્વના એક હેતુ! હે ગત તંદ્ર હેમચંદ્ર! તમે સર્વદા વિજયી થાઓ. ૧૩
અષ્ટાંગે ભૂમિનો સ્પર્શ થાય તે રીતે યતિપતિને નમન કરી તે યુગલ પૃથ્વી ઉપર બેઠું, એટલે પતિએ પણ તેમના દેહના ચિહેથી પોતાનાં માતાપિતાને આવ્યાં જાણ્યાં. ૧૪
હૃદયમાં પ્રમોદ પામીને કુમારપાલ તેમને જોયા કરે છે તેવામાં હવલ્લી વૃક્ષને વળગે તેમ આલિંગન દેઈ હાશ્ર વાવતે ઉચિત
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
વચન યોજવે ચતુર એવા તે દેવે કહ્યું કે અહે? ઘણે કાલે મને આજ તારો સંગમ થયો, જેથી હે નરેશ! આ દિવસને હું અતિ ધન્ય માનું છું, જિન મત ઉપર જેની રૂચિ એવો તું જેને પુત્ર છે તે હું પણ મારા આત્માને ધન્ય માનું છું. મિથ્યાવ્રત તજીને જિન મતમાં પ્રવર્તતા તે, હે પુત્ર! પૂર્વજોને નરકમાંથી ઉદાય છે, દિધિ કે ચદ્ર જેવો તારો શ્વેત યશ જેની દેવ પણ સ્તુતિ કરે છે તે તેં પ્રાપ્ત કર્યો છે, અને કુળને પણ નિર્મળ કર્યું છે. હે સુત! સ્વર્ગમાં તારી કિર્તીને કીરીઓ ગાય છે તે સાંભળી અમારૂં મન હરણ થઇ જાય છે, અને તે સુત! તે સાઘેલા જૈન ધર્મથી તારા પૂર્વજ માત્ર પ્રમોદ પૂર્ણ મનથી દેવ પંકિતને વિષે વિહરે છે. ૧૫-૧૬૧૭-૧૮
પ્રણયથી અનેક લાડ કરતી તે પુરૂષની દેવાંગના રૂપ સ્ત્રી પણ પછી કુમારપાલને આલિંગન દેઈ બેલી કે હે પુત્ર! તેં કરેલા પુણ્યના યોગથી હુ ત્રિભુવનમાન્ય અને સુવિખ્યાત થઈ છું. સુકૃત તતિને વિરતારતા તારા જેવા પુત્રરત્નને જાણીને હં જનેતા માત્રમાં પુણ્ય પ્રકર્ધવાળી ગણાઈ છું, અને તે પુત્ર! તારા જેવો સુવિદિત ચરિત્રવાળો પુત્ર જેમાં રહે તે મારી કૂખને પણ ધન્ય માનું છું. ૧૮-૨૦
સ્નેહ સમાનપૂર્વક આમ વિવિધ પ્રકારે પ્રમાદ ઉપજ હર્ષથી કલ્પ તરૂનાં પુષ્પોની વૃદ્ધિ કરી, તે પતી પેલા વિમાનમાં બેશી તુરત પોતાને સ્થાને ગયાં. ૨૧
આવું અતિશય સમૃદ્ધ વૃત્તાન જોઈ ચિરકાલ સુધી વિસ્મયથી ચકિત થઇ રહ્યા અને આ શું? એ મનમાં વિચાર કરતો રાજા સર્વ લોક સહિત ઉઘાડી આખે ભણવાર કરી રહ્યા. ૨૨
પ્રથમે મેં મારાં માતાપિતાને નરકની મહા યાતના વેઠતાં જેમાં અને હવામાં તેમને વર્ગ સુખ નિમગ્ન જેઉ છું, ત્યારે આ સાચું કે તે સાચું અવા સશક રૂપ હીંચ ઉપર રાજનું મન હીંચાળા ખાવા લાગ્યું. ૨૩
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮૫) હે પંડિત? નાના પ્રકારના હેતુથી તેણે બતાવ્યું તે અને આ જે બતાવવામાં આવ્યું તે ઉભો છેટું છે એમ જણ, એમ મુનીશ્વરે રાજાના પૂછવાથી કહ્યું, અને ઉમેર્યું કે જિનેકિતથી અન્ય મોક્ષદાયી તત્વ નથી. ૨૪
કેઈપણ ગ્રહ સૂર્યની સમાન થવાનું નથી, કોઈપણ દાઢવાળું પ્રાણી સિંહની બરાબર થવાનું નથી, તે જ પ્રમાણે કૃત્રિમ વિચારોથી ભરપૂર એવાં અન્યદરનો જિનદર્શનની સમાનતા પામનારાં નથી. ૨૫
આ પ્રકારે શુદ્ધ સિદ્ધાંત વાડોથી સકળ શંકા મુકત થઈ ક્ષણમાંજ કુમારપાલ ભૂપાલ પિતાને ઘેર ગયો, અને મદમસ્ત વાદીએના બૃહનો દર્પ મુકાવનાર ગુરૂને સાક્ષાત્ બૃહસ્પતિ જેવા માનવા લાગ્યો. ર૬
અંધકારના સમૂહમાત્રને વંસ કરનાર સરિને ઉદય જોઈ અંધકારને નાશ કરનાર સર્યને જોતાં ચક્રવાક જેવો હર્ષ પામે તેવો હર્ષે ઉત્તમ મનુષ્યો પામતા હવા, અને કુવાદીઓ પોતાના મદને તછ ઘુવડ જેમ સૂર્યથી નાશે તેમ શાંત થઈ ગુપ્ત રીતે છુપાઈ ગયા. ૨૭
વિવાદ સર્ગે દ્વિતીય વર્ગ
-
-
-
પિતાના મંત્ર તત્રાદિ પ્રયોગોથી આચાર્યને અજ જાણી તર્ક વાદથી તેમને પરાજય કરવાને, અનેક વાદીઓને જીતેલા એવો તે યેગી આવ્યો. ૧
મહા ગર્વથી તેણે રાજભવન આગળ જઈ પત્ર ચોટાડયો અને મરણોન્મુખ સન્નિપાતવાળાની પેઠે બહુ બહુ વિરૂદ્ધ વાકયો
બાલ્યો. ૨.
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮૬ )
ઉંચા હાથ કરીને હું કહુ છુ કે જેની શક્તિ હેાય તે વાદ કરવા આવે, સમરત વાદીરૂપી વૃક્ષના દવાનલ જેવા હુ ઉભા છ ત્યાં સુધી કાઇ કાંઇ જાણતું નથી. ૩
બીચારા બૃહસ્પતિ શુ કરી શકે ? બ્રહ્મા પણ ક્ષણમાં વક્ર થઈ જાય, જ્યાં હું વાદિસિંહ આવીને ઉભે। ત્યા મહાદેવ પણ એક અક્ષર જાણતા નથી. ૪
૫ત્ તર્કમાં કુશલ, વાદિ પક્ષની ક્ષય કરનાર, વિદ્રચક્રમાં મુખ્ય ગમે તેવા સમર્ચ વિપક્ષના પણ પરાજય કરનાર, અને ઉત્તમ કોટિ કરનાર, મારાથી અન્ય કાઇ નથી. ૫
રે વાદિ ગણા ! તમે મદ તને મારી આજ્ઞા માથા ઉપર ધારણ કરે!, ને એમ ન કરવું હોય તે મારી આજ્ઞાને વશ વર્તનાર આખું મહીમડલ તેને તજીને દિગતના આશ્રય કરાર ૬
જે શાસ્ત્ર પારાવાર રૂપ છે, જે કલાકલાપરૂપી અમલ જલના કૃપ છે, જે વાદવિદ્યામાં નિપુણ છે, તે સર્વને માથે હું આ પગ મળ્યું છું. છ
મદેહત અ ંગવાળા તેણે, પેાતાના ઉત્કર્ષ જણાવનારાં આવાં પદયા તે પઞાન વિષે, હુજ વિશેષજ્ઞ છુ, બુદ્ધિમાનામાં મુખ્ય એમ હૃદયમાં માની, લખ્યાં. ૮
તેના ગર્વભરની સાથેજ તે ત્રાને સટ છેદી અનવવિંધાવાળા અને પવિત્ર બુદ્ધિ પૂર્ણ સૂરિએ ત્યાં આવા મનેાહર પઘા લખ્યાં. ૯
શ્વેતાંબર શ્રી હેમચંદ્ર ગુરૂ ષડ્ દર્શનના તર્કને વિષે અતિ પ્રવીણ એવા વાંદીદ્રરૂપી માના દાવાનલ છે, કલિકાલના મસા “મ કરનાર છે, વેદાભ્યાસના જેમને આગ્રહ છે. એવા દૃષ્ટ મન વાળાના ટ કર્મના મર્મરૂપી કદને ઉખેડી નાખવાના કાર્યમાં લ’
૨, ૧૬
હીંગુ ભાલાની અણીથી આખને કાણ ખાતરવા ક્રિમે બુદિન કેશરીના કઢની સટાને હાથે લેવા ઇચ્છે
ઈચ્છે છે! છે ! ના
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૦ )
ગતા માથાના મણની કોને સ્પૃહા થાય છે? વધે એવા શ્રીમજિજન શાસનની આવી કેાણ નિંદા કરે છે ? ૧૧
આ તે અદ્ભુત સાહસ ધારણ કરીને દેડકો રસપુને લાપટ મારવા આવ્યા જણાય છે, કે સમસ્ત બુદ્ધિહીન એવા તું મારી સાથે વાદ કરવાની ઇચ્છા રાખે છે? ૧૨
જ્યાં સુધી વનમાં સિહ આવે નહિ ત્યાં સુધી હરિણા સુખે કુદકારા મારો, જ્યાં સુધી પ્રચણ્ડ કિરણવાળા સૂર્ય ઉદય પામે નહી ત્યાં સુધી અગી ચળકાસ મારી લે. ૧૩
જ્યાં સુધી ફણીદ્ર પ્રકટ થયા નથી ત્યાં સુધિ દેડકા ભલે વિચરે, જ્યાં સુધી હું આવી પહોંચ નહિં ત્યા સુધી અન્ય વાદીએ વિવાદ ભલે કરે. ૧૪
પછી રાજસભામાં સભ્ય જના કૈાતુક થકી જોયા કરતા હતા ત્યાં સંન્યાસીની સાથે નિર્ભય એવા મુનીશ્વરે ઘણા વિવાદ કર્યા. ૧૫ સૂરિને અજય્ય જાણીને યાગીએ અનેક કુટિલતા કરવા માંડી દોષ સમજવાની ઉત્તમોત્તમ શક્તિવાળા માણસ પણ સ્વાર્થ પરાયણ હોય તા કદાપિ પેતાના દાપ જોઇ શકતા નથી. ૧૬
ઘણા વિષમય અને ફ્રેધ ભર્યા એવા અનેક સર્પ તેણે ગુરૂને હણવા માટે મૂક્યા એટલે ગુરૂએ પોતાની મંત્ર શક્તિથી તેમને હણવા માટે ક્ષણમાંજ નાળીયા પેદા કર્યા. ૧૭
સૂરિને હણવા માટે બુદ્ધિથી ભ્રષ્ટ એવા યોગીએ ધણાંક ભમરા મૂકયા એટલે તેમના નાશ કરવા માટે, સૂએ, મહેૉટા - રાવ કરતા ઘેર મયૂર રાજ્યા. ૧૮
દુષ્ટોની મંડળીના મુખ્ય એવા તેણે મહાવિષવાળા અને તીણા દાંતવાળા ઉંદરા ઉપજવ્યા, ત્યારે સૂરએ તેમના જય કરવાને માજૉરના સમૂહ ઉપજાવી તેમના ઉપર ત્વરાથી પાડયા. ૧૯
ક્રેધ કરીને તેણે ગુરૂના ઉપર અવસર જેઇને, અગ્નિને વર્ષીદ વર્ષાવ્યો, મુનિએ પણ અકાલમેઘ ધારાથી તેને તુરત શાન્ત કરી નાખ્યા, ૨૦
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુરૂના નિગ્રહાર્થ દેવધે તીક્ષ્ણ મુખવાળા મશકો મૂક્યા એ ટલે યતીન્દ્ર તે જ સમયે ધૂમ કરીને તેમને નિવારણ કર્યા. ૨૧
ક્ષણમાં જ ખિન્ન થઈ જઈ પ્રચંડ અને ભ્રમાંધ એવા તેણે ભૂમને વિષદ સરિને નાશ કરવા વષવ્યો, પણ ઉપાયના જાણનાર મુનિએ તેના ઉપર હસ્તિ મદનો વર્ષીદ વષવી શાંતિ કરી. ૨૨
તેના ઉપર મદ પડતાં ગધના લેભી આ ભ્રમરે તેને જ વીટાઈ ગયા ને તે ચકિત થઇ તરફ જોવા લાગ્યો. વિધિ વિરૂદ્ધ હોય છે ત્યારે પોતાનું જ શસ્ત્ર પિતાને વિનાશ કરનારૂં થઈ પડે છે. ૨૩
બાણ જેવા તીક્ષણ મુખવાળા અસંખ્ય ભ્રમરે એ ચવાઈ જતો તે કાંપતો કાંપતો પોતાના અંગને, તેમને હાંકી કાઢવા માટે, વારવાર ધૂણાવતો હો. ૨૪
ભ્રમરેથી વિદાર્થમાણ એવા દેવબોધ અપના, આંગણામાં નટની પેઠે નિત્ય કરવા લાગ્યો ને તે જ સમયે તાલ મારતા લોકો પણ અગે અગે વ્યથા પામતા એવા તેને હસવા લાગ્યા. ૨૫
આ પ્રકારને જે જે કુટિલ પ્રયોગ તે યોગીએ પોતાની શક્તિ અનુગાર કર્યા તે અજાપાણી વિધિઓ કરીને, તે અભાગીઆનેજિ ઘાતના હેતુ થઈ પડયા. ૨૬
પોતાના પક્ષનું રક્ષણ કરવા પ્રયત્ન કરતા, ક્ષાત જેવાં ક્રચિત્ત કરી બેઠેલા વિપક્ષના પક્ષને તોડવાની તીણ બુદ્ધિવાળા, એવા તેમને આ વિવાદ સર્વને વિરમય પમાડતો ૧ માસ પયત ચાલ્યો. ૨૭
માન્ય નિની પ્રેરણા ઉપરથી એક સમયે રાજાએ પ્રણામ કીને રન વિનતી કરી કે હે પ્રભો! અન્ય કાર્ય માત્ર વણસતાં ચાવે છે માટે આ વિવાદ વ મકી દો તે સારૂં. ૨૮
બહુ સાર એમ કહીને માં સ્વરૂપ વાળા મુનીશ્વરે સંન્યાસીને ક કે હગીન! તેનું પ્રથમજ વન મિથ્યા કરે તેનો આજને આ પરાજય જણા . ૨૯
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮ ) હવણી આજજ જેનું પ્રથમ વચન સત્ય કરે તેને વિજ્ય જાણવો, રથા પ્રલાપ કરવાનું કાંઈ કામ નથી, એ રીતે જ ત્વરિત નિર્ણય કરવો જોઈએ. ૩૦
જેનો પરાજય થાય તેને બહુ વિટંબના પૂર્વક ગુર્જર દેશ પાર કરવો એવી શરત સભ્યોએ ઠરાવી. ૩૧
વાયુને સ્થિર, મેરૂને ચપલ, અગ્નીને શીતલ, શશીને ઉષ્ણ, દિવસને રાત્રી, રાત્રીને દિવસ, એમ વિપકૅયથી હું બધું બોલીશ.૩૨
એવી પ્રતિજ્ઞા કરીને વૃતિઓના ઈશ્વર એવા તે સૂરિ સભા સમક્ષ બેઠા, એટલે પિતાના મનમાં કાંઈક વિચાર કરીને સન્યાસી હસતો હસતો . ૩૩
સર્વને સમક્ષ હું આજના દિવસને અમાવાસ્યાને દિવસ કહું છું, હવે જે તમને શક્તિ હોય તો વિપર્યય કરી બતાવો અથવા પ્રતિજ્ઞા પ્રમાણે દેશપાર જાઓ. ૩૪
સભા માત્ર ચિંતાતુર થઈ ગઈ કે હવે શું થશે? અને સુરીના વિજય કેમ થશે એવો નપતિના મનમાં પણ ક્ષોભ વ્યાપવા લાગ્યો, તેવામાં યતી, મદ થકી, વાદીને પરાજય કરવા એવો વિવાદ કર્યો કે અરે પસભામાં તું, પૂર્ણિમાને દિવસે અમાવાસ્યા કેવી કહે છે? તારી બુદ્ધિ કેવલ નાશ પામી ગઈ જણાય છે, તેને ઉધકાર છે કે રોગાભિભૂતની પેઠે કે એક શત ભૂત વળગ્યાં હોય તેમ લવારો કરતાં તેને લાજ આવતી નથી? ૩૫-૩૬
કાલને ભાગ થઈ પડેલો તે દુષ્ટ યોગી બોલ્યો કે જે આજ અમાવાસ્યા ન હોય તે જીભ કાપી નાખું, એ વાત સાચી છે કે ખોટી તે હવણાં જ રાત પડશે ત્યારે ચંદ્ર નહિ ઉગે કે ઉગે તે ઉપરથી સિદ્ધ થઈ જશે. ૩૭
તે વચન પ્રમાણ કરી, ગુરૂ વિજય કેવી રીતે થશે કે આ વાદ કેવો નીવડશે તેની ચિંતા કરતા સો પોત પોતાને ઘેર ગયા, અને લોક માત્રને વિષે જેમનાં વચનું પ્રસિદ્ધ થઈ ગયાં છે એવા
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૦ ) અક્ષુબ્ધ ઉભયે વાદી પણ પોત પોતાનાં માણસો સાથે સ્વસ્થાને ગયા. ૩૮
કૃષ્ણ પક્ષને વિષે ચદ્રત પૂર્ણિમા શી રીતે થશે ? અને જેમાં ચંદ્રના ઉદયન સ ભવ જ નથી એવી અમાવાસ્યાને શી રીતે નાશ થશે? આવી વાતને વિચાર માત્ર કરતા પણ મહાશ્ચર્ય થાય છે, એમ સર્વે લોક ચિંતાતુર થઈ ગયા ૩૮
જન માત્ર એક ચિંતાતુર છે તેવામાં યતીન્કે, સિન્યાસીન પરાજય કરવાને અર્થ, મનમા ઉલ્લાસ પામી, રૂઠી દેવીની ઉપાસના આર ભી એટલે સસ્પે વાહને ઢીને, વિપત્તિ સમુદ્રના નાવરૂપ દેવી પ્રત્યક્ષ થઈ અને કહેવા લાગી કેબિતા તને જે કામ હોય તે કહે. ૪૦
ઉગતા પશશીના મ ડલ જેવું, અનન પ્રભા વાળું, પોતાનું કુક્ષ તેણે ગુરૂના દેશપી, સાયકાલે આકાશને વિષે લટકાવ્યું, તેને જઈ જિન ધર્મીઓ, ચોરોની પેઠે, પરમ આનંદ પામ્યા અને મિથ્યા દૃષ્ટિવાળા વ્યવસાયથી ભટ થયેલી અસતીની પેઠે, મહા પરિતાપ પામ્યા. ૪૧
પર્વત માત્ર શા જેવા થઈ ગયા, નદી, માત્ર સુરનદી જેવી છોભી રહી, કાગડા હસતને પામ્યા, હાથી માત્ર ઐરાવત રૂપ થયા પૃથ્વી ઉપરના સમુદ્રમાત્ર ફિરોધ જેવા જણાવા લાગ્યા, અને પર પ્રકાશના પૂરથી, ગુ જરાપણ મુકતાલ બની ગઈ? ૪૨
ચડના સર્વ પાસા પ્રસરતા વિપુલ કિરણોથી લોકમાત્ર ધવલ થઈ જતાં નાઠેલુ આધકાર જાગે સંન્યાસીના મુખ ઉપર જઈને છે, અને જાણે ગુમ દષ્ટિવાળાના મનમાં, ચંદ્ર કિરણ રૂપે, ઉજજવલ જ પ્રજતે ગમ વ્યાપી ગ ૪૩
અરેઆ જ વલ - તિમિર પણ જે અમાવાગ્યા હતી તેમાં આ અને ઉદય થ એ છે ? આ તે કોઈએ મારાં અને ભ્રમ ઉપર છે કે શું છે અને રાજ મનમાં વિચારવા લાગે. ૪૪
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
પછી કુશવ એવા રાએ પિતાના અતિ ચતુર અને વેગવાળા ચરને ચારે દિશામાં તપાસ કરીને મોકલ્યા, પણ તે બાર બાર પોજન સુધી બધો ખરા જોઈ પાછા આવ્યા. ૪
ગજકાલાપ જે રન ર અને મતિભઈ ગયેલો પિલો રોગી નાશીને સાથી વિદેડા જ ઘા, અને તેને કાનનું અધિકાર નાશ કરનારું આભરણ પ્રાત:કાલે રિએ લીધું અને તેને પરાજય કરી પોતે જે ઉદય પામ્યો. ૯
કમલ પંડિતને ગમતા મે ને અનેકવાર દવંસ કરતા, દિશાઓને ઉલ્લાસ પમાડવા, બનાસ ને જય પમાડતા, સુદ્ધ આચાર પ્રવર્તાવતા, નાનાન દ વિસ્તારના, એવા સાર્થ જેવા ગુરૂએ જૈન જનોને અતુલ પ્રકાશને વિરતાર કર્યા. ૭
શ્રી રત્નસિ હુ ગુરૂચરણ કમલની ભ્રમર ચારિત્ર સુ દર ગણિએ રચેલા આ કુમારપાલ રિનો વિવાદ નામનો પચમ સર્ગ પૂર્ણ થયો. ૪૮
પંરામ સર્ગઃ
પછી ગરૂના ઉપદેથી દેશને વિષે કુમાર પાસે હિસાનું નિવારણ કર્ય, સસારવાળું સામર્થ્ય સત કિયો પ્રવીણ પુરૂષ પાપનું નિવારણ કરે નહિ? ૧
જગત માત્રને નમન કરવા યોગ્ય એવી કટેશી નામની દેવી તેની ગોત્ર દેવી હતી, અને નવરાત્રીમાં તેની પૂજા ચાલુ થવાના નરેન્દ્ર કરવી જોઈએ એવો વહિવટ હતો. ર
પડવાને દિવસે તેના આગળ શત છાગ તથા એક પાડે મારવામાં આવતો અને પછી રોજ એવી બમણું, તમણું કરતા નવમીને દિવસે નવગગુ કરવામાં આવું ૩
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
તે દિવસ આવ્યો ત્યારે આ કાર્યને અતિકર ધારી આ હિંસા તજી જગમાં પ્રશંસા પામેલા એવા રાજાએ તે વાત સૂરિ આગળ નિવેદન કરી. ૪
હિંસાનો ઉપદેશ કરવામાંથી પણ પાપ થાય છે તો સાક્ષાત્ કરવાથી શું પાપ થાય તે કહી પણ શકાતું નથી, કામદુધા જેવી દયાને તજીને સુખાપ્તિની ઈચ્છાવાળે કોણ હિંસાનો આશ્રય કરેપ
માતાના કહેવા ઉપરથી પિષ્ટમય એવા પણ એક મરઘડાને દેવી આગળ નવમીએ હણીને યશોધરે જે મહાદ:ખ પ્રાપ્ત કર્યું તેની વાત તો કેવલ શ્રી જિનજ જાણે છે. ૬
પછી પિતાની મંત્ર શકિતથી કંટેશ્વરીને સાક્ષાત્ બેલાવી, સૂર શ્વરે હિંસાનું નિવારણ કરવાને અર્થે દયા પ્રધાન વચનેથી તેને સ્તુતિ કરવા માંડી. ૭
ગુરૂએ પુષ્કળ સ્તુતિ કર્યા છતાં પણ સંતોષ રહિત એવી સતિષ પામી નહિ, દુષ્ટ જન આગળ હિતોપદેશ પણ, સસ્પેને જે દૂધ થાય છે તેમ, વિષરૂપ થઈ જાય છે. ૮
ત્યારે દેવીના મ દીરમાં નવ મદદત પાડા અને નવસો બકર તેમણે રોષ કરીને પુરાવ્યાં. ૯
છાણ મૂતર આદિથી તથા પ્રતિમાને લાતો વાગવાથી આખ સત પીડા પામી, અને પાડાએ આમ તેમ ભમતાં તેની મૂર્તિને પુષ્કલ માથાં મા. ૧૦
ત્યારે કુલ દેવીએ પાડા થકી પોતાની મૂર્તિની આ સાતના થક માન, અને મદથી જગતને તાગવત ગણતી અતુલ ભાયાવાળી રાજ ઉપર કોપ કરવા લાગી. ૧૧
જિનાર્ચન કરી, અંતઃશત્રુનો સંહાર કરનાર જપ જપી, દે શુદ કરી, ધાત વસ્ત્ર પહેરી, કુમારપાલ મહેલમાં તે હતા. ૧૨
ચક્ર, ગદા, શક્તિ, ત્રિશુલ, એમ ચારે હાથમાં ધારણ કરી પ્રદીપ્ત સ્વરૂપવાળી, રકતાલ ઉપર બેઠેલી, રૂધિર પીતી, મિઢે અગિ
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩ }
ની જ્વાળા ઉરાડતી, વૈતાલ માલાકુલ, રાલ, જ્વાલા સમાત ઉજ્વલ રહ પ્રભાવાળી, āાર હુંકારરવથી કપ ઉપાવતી, એવી દેવી, તે સમયે, રાજાને ઘેર આવી. ૧૩-૧૪
રે દુરાચાર! વિચાર હીત ! તુ બુદ્ધિ ! ભૈરવીને ઓળખતા નથી? કે મારી અવજ્ઞા કરીને સુખે નિદ્રા લેવા પડયા છે. ૧૫
આમ ખેલતી યમ તુલ્ય રૂપવાળી તે પહેરેગિરાને ભય ઉપજાવતી દેહી માગને મદથી ત્રાસ પમાડતી, રાજાની પાસે આવી. ૧૬ તેનું સ્મૃતિયુક્ત ગુર્જિત સાંભળીને રાજાએ નિદ્રાના ત્યાગ કર્યા, અને તેણે તુરતજ કલિકાલરૂપ કાલિકાને ઉપદ્રવ કરવા આવેલી જાણી. ૧૭
ચિત્તમાં ભય પામી અદ્ભુત શંકા પામી, આ શુ હશે. એમ ધીમે ધીમે મનમાં તર્ક કરતા, તે વિઘતા. એઘના સંહાર કરવાને સમર્થ એવા પરમેષ્ટિ મંત્રના જપ મતમાં કરવા લાગ્યા. ૧૮
મત્રના પ્રભાવથી તે કુલ દેવી રાજાને પ્રહાર કરી શકી નહિ, પણ માઢેથી ગાળાના વાદ વર્ષાવતી તેણે શાપ દીધા કે તુ ક્રુષ્ટ રોગવાળા થજે ૧૯
તે ઉપરથી ગંધ મારતા પરૂ આદિ જેમાંથી ટપકે છે એવા ફથી રાજાનું શરીર ઘ્વાઈ ગયું. યતિના શાપની પેઠે દેવતાની વાણી કદાપી વ્યર્થ જતો નથી. ૨૦
તેની વેદનાથી આખે શરીરે વિઠ્ઠલ થયેલા રાજા નિરાંત વાળી શકયા નહિ, પણ અહંદ્રચનથી વાસિત થયેલી છે સધાતુ જેની અવા અને અન્યની કદાપિ પણ આશ્રય ન કરતા એવા તેણે મનમાં વિચાર કરવા માંડયા કે કુષ્ટથી નષ્ટ દેહવાળા મને માતકાલમાં જોઇ બહિર્મુખ માત્ર જિન શાસનને દોષ દેશે અને તેથી જગુમાં તેની પ્રતિષ્ઠાને ઘણી હાની થશે. ૨૧-૨૨
આ સ્વરૂપની જ્યાં સુધી પ્રસિદ્ધિ થઇ નથી, જ્યાં સુધી આ દેહ આવા છે, ત્યાં સુધીમાં હુ તેને પ્રજાળીને ભસ્મ કરી નાખું, એમ વિચારીને પેાતાના મત્રીને મોકલી તેણે ગુરૂને તેડાવ્યા. ૨૩
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
આવીને તે વૃત્તાત, જાણી તેમણે તેને તેવું કરવાથી નિવારણ કરી રાખ્યો અને અભિમંત્રણ કરીને, રોગ શાનિતને અર્થે તેને પીવા પણ આપ્યું, ૨૪
અમૃત જેવું તે જલ કુમારપાલ તુરત પી ગયો એટલે તેનું શરીર રોગ રહિત થઈ ગયું, જે ઉપરથી પોતાના ગુરૂની આવી અને ચિંત્ય શક્તિ જોઈને, કામદેવ જેવા તેને મનમાં ઘણો વિસ્મય થઈ આવ્યો. ૨૫
જેના પ્રસાદથી શરીર રોગ મુક્ત થઈ સર્ય જેવી કાંતિવાળું અને કામદેવ જેવું તથા અતિ પ્રશાન્ત થયું તે ગુરૂને નમન કરવા માટે જિન નમન કર્યા પછી , રાજા અનેક રાજાને સાથે લઈને ગયો. ૨૬
તેવામાં દયાવાન રાજાએ પાછળ હાથ બાંધેલા તેથી હાથ વગરની થઈ ગયેલી એવી, એક અતિ રમ્ય, સુંદર શરીરવાળી, ઉત્તમ કાન્તિથી દીપતી, દીનનાદ કરતી, સુંદરીને આશ્રમ બહાર દીઠી. ૨૭
કરૂણાર્દ સ્વર કરતી, અતિ દુ:ખિત, અશ્રુધારાથી ભૂમિને પલાળતી, તેને મુનિના આશ્રમ બહાર દેખી, અગણિત પુણ્યવાળો પથ્વીપતિ આ શું હશે એમ મનમાં વિચાર કરી તેને આશ્વાસન કરતાં આ પ્રકારે છે . ૨૮
હે બાલા! વિરામ પામ, કામરપી હસ્તીની શાલા રૂપ તે સ્ત્રી ! તારું દુઃખ દૂર કર, હે ભીરૂ? ધીરજ ધર, પુણ્યરૂપી જલપણું
પ જેવો હું રાજા છતાં તેને કોણ આ પ્રકારની બાધા કરે છે તે તુ મને કહે. ૨૯
નરનાથ! તારો જય થાઓ એવી આશિષ આપી તેણે કહ્યું કે તારો ગુરૂ મને બાધા કરે છે ત્યારે તે એ વાત કેવલ જુદી હેવી જોઇએ એમ સમજી રાજાએ, તેને અનુનય કરવાને પુનઃ સ્મિત પૂર્વક તેને કહ્યું. ૨૦
અરે મોટા અનર્થ રૂપ આવું કહેવું પોગ્ય નથી, કે ચતુ! આવી કરિપત વાત તું શું ?ચારે છે કે વિચારને જણનારી !
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
| tev )
એટલુ જ કહે કે અતિ ઉટામને પ્રાપ્ત કરેલા, નિહાનશિક્ષાની માર ગયેલા, એવા સાધુ, જીવને હણે ખરા ? ૭૧
હે નૃપ! તારી જે દાનવી કુલદેવીએ તને અપરાધીને રાત્રીએ દોડ દીધે તેને મત્રથી બાંધીને હું નૃપતિમુકુટ ! મુનિવરે સ્મા પ્રકારે રાખી મુકી છે એમ તેણે કહ્યું ૩૨
આવી સુકૃતવાળા જનને હર્ષ કરનારી મુનીશ્વરની શક્તિ જોઇ રાજાને અતિશય વિસ્મય થઈ આવ્યા, અને મનમાં મસન્ન થઇ પ્રાણિમાત્ર ઉપર દયા કરવાના વ્રતવાળા તેણે તેને બધનમાંથી છેટી દીધી. ૩૩
સૂરિના મુખથી મેાક્ષફલ આપનારૂ દયાનું ફલ માંભળીને પ્રમેધ પામેલી તે આનંદાશ્ર સમેત દયાનું વર્ણન કરવા લાગી અને ખાલી કે જેણે મને સ સારરૂપી વટના વિકટ કોતરમાં પડતાં અચાવી તેવા ત્રીજગદ્ગુરૂ શ્રી હેમચંદ્રના જય જયકાર થા. ૩૪
ત્રિભુવનના જતની રક્ષા કરનાર અને શત્રુને વશ કરનાર હૈ ભૂપાલ ચટ્ટ ! તારો પણ જયજયકાર થા, અને તું રાજા છે ત્યાં સુધી તારા રાજ્યમાં મહામારી ફ્રાભક્ષ આદિ વિપ્લવા લોકોમાં કદાપિ થશે! નહિ. ૩૫
સૂરિવરના પાયુગલને નમસ્કાર કરી, રાજાને આશિર્વાદ આપી, ઉત્તમ મહત્સવ કરી, જિન મતને પૃથ્વી ઉપર વિસ્તારી દયાધિકારનું રક્ષકત્વ અંગીકાર કરી, મૃત્યા કૃત્ય જાણનારી, તે અતર્ધાન થઈ સ્વર્ગમાં ગઇ. ૩૬
આ સર્કટમાંથી મુક્ત થઇ દુગ્ગડલને અધિક ઉજ્જૂ કરતા સત્તવાળા, પોતાની કલાના સમૂહથી કુમુદાને વિકાસ પમાડતા, જીવાનદ પરાયણ, મહાવ્રત પરાયણ, અન્ય તેના ધ્વસ કરનાર, ચદ્ર જેવા રાજા વિશ્વમાત્રનું જેમાં રક્ષણ થતુ હતું અને સર્વે પાવન થતાં હતાં તેવુ રાજય કરવા લાગ્યા. ૩૭
ષષ્ઠે પ્રથમા વગે
1
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
દયાવાનું અને દક્ષ એવા શ્રી કુમારપાલે, ક્વચિત બાહુબલી, કવચિત ભકિતથી, કવચિત્ નયથી, એમ આખાએ મહિતાલ ઉપર જીવ દયા પ્રવર્તાવી. ૧
પિતાના નગરના ઉપવનમાં આખા દેશની જાળે ભેગી કરીને તેણે બાળી નંખાવી, અને ધીવર આદિ વિનાશ કર્તાઓને તેણે પોતાના દેશની પાર કર્યો. ૨
તેનું જે ઉત્તમ પંચકુલ તે સર્વ દેશને વિષે ફર્યા જ કરે છે, અને જીવવધનું નિવારણ કરી સર્વત્ર જૈનમતનું સ્થાપન કરે છે. ૩
નામ માત્ર પણ જીવ હિંસા જે કરે તેને તે સારી પેઠે દંડ તે હતા, અને જે જ તુને હણે તેનું દ્રવ્ય માત્ર હરી લઈ તેને સ્વદેશની પાર કરતે. ૪
એક સમયે વિદ્યા નિપુણ એવા જયચક રાજા પાસે તત્વ એવા તેણે પોતાના મંત્રીઓને હર્ષથી કાશી દેશમાં જીવ હિંસ બધ કરાવવાને મોકલ્યા. ૫
દક્ષ એવા તેમણે સિંહાસને બેઠેલા રાજાની આગળ ભેટ કીને તેને લેખ આપે એટલે વિશેષજ્ઞ એવા કાશીપતિએ તે લેઈને હવૅથી પિતેજ વાંચવા માંડયો. ૬
વસ્તિ શંકરપુરથે શ્રી જયચંદ્ર જે ઈંદ્ર જેવા છે, તેમાં પ્રણામ કરીને, પત્તનથી શ્રી કુમારપાલ નરેંદ્ર સાદર અને સવિન કહે છે કે હે દેવી! સદા અમને ક્ષેમ કુશલ જણાવતા રહેશે આર્યવર્યકાર્ય એવું છે કે આપના અખિલ દેશમાં પ્રાણિ હિંસ નું વર્જન થાય તે ઘણું સારૂ. ૭-૮
અતિશય વિચાર દક્ષ, રાજઓમાં મુખ્ય, એવા કારીપતિ તેને અમૃત જે અર્ય ગ્રહણ કર્યા, અને તેના વિનયથી તુષ્ટ , પિતાના દેશમાં છવ વધ બંધ કરાવ્યા. ૯
અતિ ઉત્તમ દિવાળા તેણે આવેલા અમાત્યોનું બહુ સન કર્યું અને ચાર વશ જેવા પિતાના દેશમાં તેણે જીદ પ્રવવી. ૧૦
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭ ઘણા ધનની સાથે એક લક્ષ જાલ તેણે કુમારપાલને મોકલાવી અને તે તેણે પત્તનોઘાનમાં એકદમ બાળી નંખાવી. ૧૧
સપાદલક્ષ દેશમાં કોઈક મૂર્ખ.વાણીઆની સ્ત્રીએ માથામાંથી કાઢીને એક તેના પતિના હાથમાં આપી તેને તેણે, મદ કરીને, મારી નાખી. ૧૨
આવા અપરાધના કરનાર તેને પકડીને પંચ કુલે રાજા આગળ ઉભો કર્યો એટલે રાજાએ તેને બે લક્ષ દંડ કરી તેમાંથી યુકા વિહાર કરાવ્યો. ૧૩
તેનું વિત્ત લઈ લેવાથી તે મઢ બુદ્ધિવાળો મૂષક પૂર્વે મૃત્યુ પામ્યો હતો, તેના નામથી, કૃતજ્ઞ શ્રી કુમારપાલે એક વિહાર બંધાવ્યું. ૧૪
ઘતપૂર એવું કોઈ ભેજના પિતાને માંસ જેવું અતિ રવાદિષ્ટ લાગવાથી, વિપુલ બુદ્ધિવાળા તેણે રાજાઓને આવું ભોજન ઉચિત છે કે નહિ એમ સૂરિને પૂછ્યું. ૧૫
તેના ચિત્તનો ભાવ સમજી જઈને એવું ભેજ્ય ઉચિત છે એમ પ્રભુએ કહ્યું અને હે રાજન! વણિક બ્રાહ્મણ અને ક્ષત્રિયને માંસ ઉચિત નથી એમ બેલ્યા. ૧૬
પાપ બુદ્ધિમાત્ર સ્વચ્છ થઈ ગયેલી છે જેની એવા પુરૂષામાં મુખ્ય તેણે માંસાહારની શુદ્ધિને અર્થે, ગુરૂની આજ્ઞા ઉપરથી, પત્ત-- નમાં સુ દર અને રૂચિકર એવા વિહાર કરાવ્યા. ૧૭
વર્ષાઋતુમાં ગમન કરવાથી જંતુનું વિરાધન થવાથી મહાદેષ થાય એમ સમજી, મારે પિત્તનમાંથી કહી, જવું નહિ એવો અભિગ્ર રાજાએ લીઘો. ૧૮
રાજાની સારી વાત તેની કિર્તિની સાથે સર્વત્ર પ્રસરી. મોટા પુરૂષોનાં કાર્ય, સૂર્યનું તેજ, અને સુગંધી એ ત્રણે પિતાની મેળે જ સર્વત્ર પ્રસરી જાય છે. ૧૮
૧૩ કુ. ચ,
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮ )
આવા અભિગ્રહની વાત સાંભળી, વિગ્રહ ઉપરજ દૃષ્ટિવાળો ગાંજનેશ * મ્હેર પતિ, લાગ જેઇ, તેના પરાજય કરવા માટે, જનાને અનત ત્રાસ ઉપજાવતા ચઢી આવ્યા. ૨૦
સેના સમૂહથી દિશા માત્રને કપાવતા તે કુમારપાલની સીમા સુધી વેગે આવી પહાચ્યા, અને તેને સમીપ આવ્યા જાણી જત માત્ર ક્ષેાભ પામી ગયા. ૨૧
તે સમયે ચરાએ ઉપરા ઉપરી આવીને રાજાને મ્લેચ્છરાજા ગુમનની વાત કહેવા માડી જેથી તે સાંભળી રાજાપણુ ચિંતાકલ થયા. ૨૨
:
અન્ય પ્રકારે તૈા મને દુય જાણીને હવણાં લાગ છે એમ સમ અને એ આવ્યા છે. રાકિની, વ્યતર રાજી, ભૂત, એવા લાગનેજ નિત્ય શોધતાં રહેછે, ૨૩
ઉત્કટ એવા મારા કટકને સજજ કરીને જો હું યવનને સન્મુખ જાઉં' તે મારા નયમ ભંગ થાય છે ને નથી જતા તાકાંત સાંહત માગ દેશ ભ ગ થાય છે. ૨૪
માણી પાસા લાકને મદીવાન કરીને આ યવન ચાલે છે, અને આણી પાસા ગમન ન કરવાના મારા નિશ્ચયના દુ:ખ કારક ભંગ થાય છે; આણી પાસા મહા ધેાર વ્યાઘ્ર ઉભા છે, આણી પારસા પર્વત ની કેડર આાવી રહી છે, એવા ન્યાય આ થયા છે,-હવે શુ કરવુ ૨૫
આ પ્રકારે મનમાં વિવિધ વિષ કરતા અને સ્તબ્ધ બુદ્ધિવાળે, તે સૂરીશ્વરને નમન કરા માટે ગયા, અને ઉભયા બુદ્ધિ વાળા તેણે ઉભયે પક્ષના વિરૂદ્ધ વૃત્તાન્ત હસતે હુમતે કહી ૦૮, ૨૬
હું નરપતે ! આ ચિંતા મુકી દે, તારૂ સર્વ શુભ થશે, શ્રી જિનેશના પ્રસાદથી અમુખ માત્ર નાશ પામશે, એમ કહીને નૃપના
* ગર્ભના ઇન્દ્ર એમ મુની કાય, ને તે ગૅરી બદલ વ્હાય એમ ઝુનું દા
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૯ )
હિતાય તથા જનાનાં દુખના નિવારણાર્થે તેમણે, મત્ર શક્તિના બલથી સ્વેછન્ને ખાધી આપ્યા. ૨૭
રિપુ મડલના કેતુ એવા તમને જીતવાને માટે, લાગ જોઈને, જે વેગ થકી ચઢી આવ્યા છે તે તુરૂપ્કાધિપતિ આ રહ્યા એમ માદ પામતા મુનીશ્વરે રાજાને કહ્યું. ૨૮
રે કો ? આ શુ કર્યું ! એમ દાંતથી એડને કરડતા તે કહેવા લાગ્યા, તથા સૂાિ વદન મામુ ોઇ પ્લાન વદને દુકાધિપતિ બોલ્યા કે હું નૃપતિ ! મને ત્વરાથી છૂટો કરે, મારા જીવતા સુધી તમારા મુલકમા આવા અન્યાય હું ફરી કરનારા નથી. ૨૯
રાજાના સમૂહમાં આપને એકલાનેજ ધન્ય માનું છુ કે આવું મહા કટ આવ્યા હતા પણ તમે તમારા નિયમ મૂક્યા નહિ, અને વળી વિદ્મ માત્રને પરાહત કરનારા, ઉત્તમ સુકૃતને કરનારા, સ્મા સૂરીશ્વર મવેદા તમારા માન્નિધ્યમાં રહે છે. ૨૦
પૂર્વે કાંયે પણ પાતાનું અતિ દૃઢ એવું સત્ય વ્રત ત્યજ્યું, પુણ્ય નિષ્ઠાવાળા પણ નસાન દ્યૂતમાં રાજ્ય હાર્યા, પણ હવણાં વિપત્તિના મહા સમુદ્રમાં પડયા છતા પણ જેણે પેાતાનુ વ્રત તજ્યુ નહિ એવા નિર્વ્યાજ રીતે સુકૃત પરાયણ તમારા જેવા ખીજો કાઇ રાજા થયેા નથી ૩૧
અનય રહિત અને ઈંદ્ર જેવા કુમારપાળ, આવી સ્તુતિ કરતા તેને પોતાના મદિરમાં લેઇ ગયા, અને ત્યા ઉત્તમ ભાજનથી તેને તેણે ભક્તિપૂર્વક ભાજન કરાવ્યુ; ઉચિત વિચારમાં સત્પુરૂષના ચૂકતા નથી. ર
દશે દિશાના ભૂપાલાથી પરિપૂર્ણ એવી રાજસભામાં કુમારપાલ તેની સાથે ગયા, ત્યાં જન માત્રને વિસ્મય પામેલા જોઇ વિરમય પામતા તેમણે સમયેાચિત વાતચીત કરી ૩૩
ચિત્તમા આનદ પામી તે સમયે કુમારપાલે તેને અપૂર્વ વસ્તુએ આપી, અને એણે પણ ભેંરેશના કહેવાથી છ માસ પર્યં પેાતાના દેશમાં જીવ દયા પ્રવર્તાવી. ૩૪
!
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૦)
માયા વિહીન અને વિદગ્ધ એવા સૂરિવરે તમને એવા તેને સાચ કાલે, મંત્ર શક્તિથી પોતાના પતિના વિરહથી મહાદુ:ખ પામતી સેનામાં પહોંચાડી દીધા, એટલે શુદ્ધ મનવાળા તેણે પણ ત્યાં ઉત્કટ વાદિંત્રાના નાદથી દિશા માત્ર ત્રપૂણૅ થઇ ગઈ એવા સર્વને
આનંદ ઉપજાવનારા મહાત્સવ કરાવ્યો. ૩૫
હૃદયમાં પ્રેમ અનુભવતા અને શત્રુના સંહાર કરવા સમથૅ એવા મ્લેચ્છાધપતિ લેખ સહિત ઉપાયને રાજાને માકલી પેતાના સૈન્ય સમેત સ્વદેશમાં આવ્યો, અને ઇન્દ્ર જેવા રાજા કુમાર પાલે પણ પોતાના આખા રાજ્યમાં, શત્રુના આ પ્રમાણે નિકાલ આપવાથી આનંદ પામી, ઘણા ઉત્તમ મહેાત્સવ કરાવ્યા. ૩૬
કેટલાક કુમારપાલ નરેશને, કેટલાક સૂરિરાજને, કેટલાક ગુરૂની મહાશિ તને, કેટલાક પુણ્યને, એમ ભિન્ન ભિન્ન રીતે લેાક પ્રશસા કરવા લાગ્યા. અહા ! એક ધર્મને વિષે પણ આનંદ પરવશ એવા જનેની આવી વિચિત્ર વાણી પ્રસવવા લાગી એ આશ્ચર્ય છે ! ૩૭
ચવને ઉપજાવેલા ત્રાસરૂપી પોંકની શાન્તિ થતાં, જન માત્રનાં માનસ તત્ક્ષણ સ્વચ્છ થઈ ગયાં, બધા સુમનસ માદ પામ્યા, પૃથ્વી શાભવા લાગી, અને સપક્ષ એવા રાજહંસ પરમ માનદને પામ્યા, + ૨૮
}
ષષ્ઠે દ્વિતીયા વગ
કુમારપાલને શુદ્ધ હૃદયવાળી દેવળદેવી નામે બહેન હતી તે, અગણ્ય લાવણ્ય ગુણે કરીને તથા કાંતિએ કરીને ઈન્દ્રાણીના જેવી ની ૧
* બેટ
* માતમ સરવર તેમ માનસ એટલે મન તે તેને બધા અર્થ લાડુ પણ સુમનસ = સા! લેાક, અને રવ, રાજય સરાજા રૂપી ટસ, હંસ વિશેષ.
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
1
( ૧૦૧ )
પોતાના જેવીજ રૂપાદિથી રમ્પ અને સતીમાં શિરસમણિ એવી તેને માઢ પરાર્ડ માળા શાક ભરીશ, માતા પિતાના છતાંજ, પૂર્વે સુતાશને જેમ વાનરેન્દ્ર પળ્યા તેમ, પરણ્યા હતા. ૨
તેના ઘરમા વસતી તે પત્રિતા પેાતાની શ્રીથી શ્રીને પણ નિત્ય હસતી હતી, અને પેાતાનેજ ધન્ય માનતી સુખમાં કાલ ગાળતી હતી. ૩
તેની સાથે લાજ મુકીને શાકભીરા પાસાથી રમતા હતા અને વિદગ્ધ એવી તેણે પોતાના ચાતુર્યના કામણથી તેન પેાતાને વશ ફરી લીધે હતા. જ
રસથી અભિરામ એવી પાસાની રમત તે પરસ્પર સાથે વિનાદ પૂર્વક રમતાં હતાં, અને ક્ષણે ક્ષણે જય વિજય પામતાં કાંઇક હષઁ અને વિષાદ અનુભવતાં હતાં. ૫
આન રાજાએ, મદ થકી, હસતે હસતે પોતાની પ્રિયાને કહ્યું કે આ તારી સેાટકી જાય છે તે જો અરે ! હવણાંજ મારીને પાછી કાઢું છું.
આવુ અતિ ઉત્કટ વાકય સાંભળી આખે શરીરે કાંપતી તે પણ ખાલી કે હે નરેશ! મારા ભાઈએ આદરથી નિવારણ કરેલી એવી “ મારિ ” શા માટે પાછી ચલાવા છે. ૭
'
',
જીવ હિંસા છે તે વાકયથી પણ કરવામાં આવે તે મહા અનર્થ ઉપજાવે છે, માટેજ હિત સમજનાર શ્રી કુમારપાલે તેનુ આખી પૃથ્વીમાંથી નિવારણ કર્યું છે. ૮
તથ્ય જાણનારના નાથ ! તમારે કદાપિ ક્રીડામાં પણ આવુ બેલિવુ ન જોઇએ, હસતે હસતે પણ કરેલુ કુકર્મ જતુ પાતેજ ભાગવે છે અને બહુધા દુઃખ પામે છે. ૯
પતિને આ પ્રમાણે નિવારણ કરી વિચારજ્ઞ એવી તેણે તેની સાથે પુન: કેલિના આરભ કયા પણ મારી પત્ની થઈ ને આવુ
'
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૨ ) બેલે? એમ તેની અવજ્ઞા મનમાં આણીને અવિચારી એ તે પુન: ગમે તેમ બેલ્યો. ૧૦
ત્યારે રાણીએ કહ્યું કે હે નરેશ ! પરત્ર જેથી પુષ્કળ ચાહના વિડવી પડે છે એવા પાપથી જો બીહીતા ન હતા પણ પ્રચંડ પ્રતાપવાળા, સારી રીતે ચાપ ધારણ કરેલા કુમારપાલથી તે બીહે. ૧૧
સર્વગીઓની રક્ષા કરવાથી મારા ભાઈને ષડજીવપિતા એવું નામ મળેલું છે એટલે વાણું માત્રથી પણ જે કોઈ જીવ હિંસા કરશે તેનો તે શીધ્ર નિગ્રહ કરશે. ૧૨
આવું સાંભળી મનમાં ખિન્ન થઈ આનરાજા રાણી ઉપર બહુ ક્રોધે ભરાયે, અને પરપ્રશંસાને સહન ન કરી શકતા એવા તેણે તેને ક્રોધ કરીને, લાતોથી પ્રહાર કર્યો. ૧૩
શિષ્ય ઉપર દુર, વિરત ઉપર કામી, સ્વભાવથીજ જાગ્રત ઉપર ચોર, ધમાથિ ઉપર પાપી, શૂર ઉપર કાતર અને કવિ ઉપર કવિ, સર્વદા કોપ કરે છે. ૧૪
સુજનને ગુણ થકી ત્રણે જગતને આનંદ પમાડતો જોઈ ખલ કપ પામે છે, કિરણોથી સર્વને આભૂષણ કરતા ચદ્રને જોઈને રાહુ તુરત ગળતો નથી શું! ૧૫
વિચારવાન એવી તે મનમાં વિચાર કરતી, આંખે અશ્રપૂર વહેતે પણ તેને નિવારણ કરતી, રોતી રોતી તે ઉદાર માનિની પણ કોપ કરીને નરનાથને કહેવા લાગી. ૧૬
ઈદ જેવો મારે મુબાંધવ બેઠે છતાં રે પામર ! મદ કરીને મને પાદ પ્રહાર ન કર; નાદથી કુંજરોને જેણે શાત કર્યા છે એવો પ્રચંડ સિહ, વનનો અધિષ્ઠાતા છે ત્યાં કિયો નિદિત વૃત્તિવાળે મિંડાણને દુભવી શક્તાર છે. ! ૧૭
દે દર બુધે ! તારું આ ચણિત મારો ભાઈ જાણશે તે તારૂં આવી જશે, અજાણ્યા અજાણ્યા ચોર સુખે ભમી શકે છે, પણ રાજાને જાગ થતાં તો યમાલયમાં જ જાય છે. ૧૮
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૩) જા જા રડા! ઈદ જેવા તારા ભાઈને બધી ખબર કર અને મિયા શોર કર બંદ કર, અરે કુમારપાલ તે શું! પણ ઈદ્ર પોતે પણ મારા સામે યુદ્ધમાં ટકી શકવાને અસમ છે, એમ તીક્ષણ રોપથી તપ્ત થઈ રાજાએ તેને કહ્યું. ૧૯
મહા વાયુથી લતા જેમ કંપી જાય તેમ પતિએ કરેલા આ અપમાનથી તે ક પવા લાગી, અને અસુપૂર ચઢી આવે તેનું નિવારણ કરતી ઉત્તમ એવા પિતાના પીઅરનું સમરણ કરવા લાગી. ૨૦
પિતાનું જે કાઈ સારૂ સારૂ હશે તે ત્વરાથી ભેગું કરી લેઈને તે પોતાના ભાઈને ઘેર ગઈ. પતિ વિરૂદ થાય ત્યારે સઘને પીઅર એ જ નિત્ય શરણ છે. ૨૧
પોતાની મેળે જ આવેલી ભગિનીને કુમારપાલ પણ ભકિતભાવથી નમ્યો, અને આનન વિના એકલા જ આવી રીતે આવવાનું કારણ તેને એકાતમાં તેણે પૂછ્યું. ૨૨
સુ દર દંત અને નેત્રવાળી તેણે, આખમાંથી અપૂર વહેતે વહેતે છાની રાખવા નિવારણ કરતા કુમારપાલને, બધે વૃત્તાંત યથાર્થે રીતે કહી બતાવ્યો. ર૩
યમ જેવા તેણે પિતાનું જે જે અપમાન કર્યું તે સાંભળતા રાજાનુ લંચન યુગલ રેષથી અરૂણ અને દારૂણ થઈ ગયું, રોમ માત્ર ઉભાં થઈ ગયા અને ભૃકુટીના રૂપથી એના વદન ઉપર આકાશમાં છવાય તેવો શત્રુના પરાજયને સૂચક દેવજ વિસ્તરી રહ્યા. ૨૪
ઉચિત વચનોથી, દીન વચન બોલતી બહેનની સાત્વના કરી, રાજાએ સર્વ દેશાધિપતિઓને પિતપોતાનાં સૈન્ય સન્ન કરવાની આજ્ઞા કરી. ૨૫
મત્ર કરી, પિતાના બુદિનિધાન મંત્રીને દેશ રક્ષાર્થે પાછળ મૂકી, સર્વ સૈન્ય લઈ શત નૃપ સાથે, અચલ ચિત્તવાળો કુમારપાલ ધમૅથી તેનો પરાજય કરવાને ચાલ્યો. ૨૯
ભારથી શેપ બોજો ખમાયો નહિ, પૃથ્વી કપવા લાગી, સૈન્યથી, ઉડતા ધુલિ પટલને ભયથી ઈદે પોતાનાં સર્વ ચક્ષુ મીચી દીધો,
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦) દિગ્ગજો ત્રાસ પામી ગયા, રજથી અખિલ નભો મંડલ વ્યાસ થઈ ગયું, એમ આવી સેના લઈને જતા તેણે લોક્યને વ્યાકુલ કરી નાખ્યું. ૨૭
તાપ ઉપજાવનારૂ એવું તે સિન્ય સ્વદેશ ઉલંધી વૈરી દેશમાં ક્રમે ક્રમે આવ્યું એટલે અતિમાની એવો શાક ભરીશ, પ્રબલ બલ અને અશ્વસેના લઈને, તુરત સામો આવ્યો ૨૮
નૃપતિની આજ્ઞાથી સુંદર અને સજલ એવો પ્રદેશ શોધી લઇ, તૈયાર થઈ ગયેલાં એવાં તે ઉભયે સૈન્ય, ત્યાં રહ્યાં, અને તતક્ષણ ઉભા કરેલા ઉત્કટ તંબુ આદિથી અમર લોકને પણ જોવા જેવી શેભા થઈ રહી. ૨૯
નૃપનું બલ અસંખ્ય છે તથા અન્યથી એ છતાય તેવો નથી એમ જોઈને, ભેદ કરાવવાની યુકિતને જાણનાર આન રાજાએ, દાનાદિથી, કુમારપાલની પક્ષના રાજાઓને રાત્રીને વિષે ફોડી નાખ્યા. ૩૦
યુદ્ધ માટે ઉત્પતિ એવું પિતાનું સૈન્ય લેઈ અનન્ય શીર્ષ વાળે કુમારપાલ વરીનો પરાજય કરવાની ઉત્કંઠાથી સંગ્રામ ભૂમિઉપર એકાએક ચઢી આવ્યો. ૩૧
રણ માટે ઉત્કંડિત ચિત્તવાળે તે પણ પિતાને સૈન્યને લઈને ત્યાં આવ્યો, અને ઉભય સૈન્યને યુદ્ધ બુદ્ધિ પરાયણ જઈ આખું જાત સંભ પામી ગયું. ૩૨
ઉત્તમ અવાના હણહણાટથી, હાથીઓના હકારથી, રથના ચકારથી. વાદિના નાદથી, પદાતિના કઠોર કોલાહલથી, ઉભય એવે તે જ ક્ષણે લોકને બધિર કરી નાખ્યું. ૩૩
વધાઓનાં નાચતાં ઘડથી પધ્ધી રંધાઈ ગઈ, મદે ચઢેલા વાવના નાદથી બ્રહ્માંડ ભાડ પણ ધનવા લાગ્યું, એમ એવું વિ. ૨૬ ચાર તેને લઈને નિશ્ચલ એવા પર્વતો પાગ જાણે માથાં સવ ને.. ર૪
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
ના અનેક રોષે હજ તેવાં તોગ
એટલે, વેગે
(૧૫) આવું વિકટ યુદ્ધ ચાલી રહ્યું છે ત્યાં વિમિત ચક્ષવાળા કુમારપાલે પિતાના રાજાઓને જુદા પડી જતા જેવા અને અહિ! આ શું એમ ચિંતા થતાં જ વિચારવા લાગ્યો કે રિહંતાનું કાંઈપ્રજન નથી, જે કર્મની રેખા હશે તે મિસ્યા થવાની નથી. ૩૫
કાંઈ પણ ઉગ પામ્યા વિના રાજાએ આવો વિચાર કરી મહાવતને કહ્યું કે શગને બીજું કોણ પરરાજય કરનાર છે, મારા હાથીને આગળ લે તેણે પણ સ્વામીની આવી આજ્ઞા થતાં જ વૈરીના સૈનિકેને હણને હણતે રાજાને શાકંભરીશના સામે આ મૂયો. ૩૬
સર્વે જેમ પિતાના તીણ કિરણોથી પણ માત્રમાં અંધકારના સમૂહનો નાશ કરે તેમ ત્યાં તેણે પ્રાણ હરે તેવાં તીર્ણ બાણેના વદથી શત્રુના અનેક પદાનો રસ હાર કરી નાખે, એટલે, વગે કરીને હાથીને આમ તેમ દોડાવતા એવા તેના એકલાના આગળ પણ, વાયુ આગળ તૃણની પેકે, માત્ર ઉભા પણ રહી શકયા નહિ. ૩૭
ઈર્ષ્યાલું એવા પિલા રાજાઓ યમ જે તેને જોઈ, શિયાળ જેમ સિંહથી નાસે તેમ સામાં પણ આવી શક્યા નહિ, પણ એટલામાં જ સુભટ મુકુટ રત્ન એવા છાહડ નામના આન મંત્રીએ સર્વ દિશાને ગજાવી મૂકતે સિંહનાદ કર્યો. ૩૮
તે નાદ કાનમાં પડતાં જ બ્રાંત થઈ ગયેલા હાથી માત્ર નાસી ગયા તે જોઈ રાજાએ પોતાના હાથીને ઉભો રાખવા પોતાનું પેટ ફાડીને તેના કાનમાં ઘાલી દીધું અને મંત્રીને બાણના વાદથી પિતેજ અતિ હર્ષથી હણ્યો. ૩૮
પોતાના સચિવને હણાવ્યો | શાકંભરીશની બુદ્ધિ ક્ષીણ થઈ ગઈ, અને ફોધથી અગ્નિ જેવો લાલ થઈ અંધ બની જઈને નૃપને હણવા માટે પોતે આગળ આવ્યો એટલે તેમની બે જણની શ શસ્ત્રથી લડાઈ થઈ, અને ઉભયે પિનું એવું ભયંકર યુદ્ધ ચાહ્યું કે ચારે પાસા દિવસ રાત્રી જેવો થઈ રહ્યો. ૪૦
શ્રીમાન કુમારપાલે ધ કરી મૂકેલા બાણના સમૂહથી ચાર દિરામાંના રિપગજેને મારી નાખ્યા એટલે પાઈ પડેલા ઝાડની
૧૪ ક. ૨,
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮ ૨૦૬ ) પેઠે શાકંભરીશ તુરતજ પૃથ્વી ઉપર પડ્યો અને તેને મરાયો જાણ તેના સિનિ તથા ચરો નાશી ગયા. ૪૧
કુમારપાલનો જય થયો એમ બોલતાં સૈનિકે પૂણિમાના ચંદ્ર જેવા તેને વીટાઈ વળ્યા અને એક સૈન્યમાં જય જયના નાદ થઈ રહ્યા અને બીજા સૈન્યમાં શોક વ્યાપી ગયો. જર
તે સમયે કુમારપાલે કુદી પડીને મહા ધિથી રિપને પકડયો અને તેના કેશ પકડીને તેને કહ્યું કે રે પેલી બીચારીને શા માટે એટલી બધી દુભવી! અને અરે અહંકારા-ધ! મેં જે મારિનું નિવારણ કર્યું છે તેની શા માટે ચિકિત્સા કરે છે! ૪૩
કઈ પણ સહાય નહિ એવો તે કુમારપાલે આ પ્રમાણે કહ્યા પછી ધળ ભેગું માથું રાખી, પોતાના ભુજબલને દર્પ માત્ર ભંગ થવાથી અતિ ખિન્ન થઈ રહ્યો અને સિંહ પકડેલા હાથીની પેઠે કે ગરૂડે પકડેલા મહા સર્ષની પેઠે ચારે દિશાએ જોતાં તેણે પિતાની આશા માત્ર મૂકી દીધી. ૪૪
તે સમયે ત્વરાથી ત્યાં પવિત્ર શીલયુકત, ત્રસ્ત એવી મૃગલીના જેવાં નયનવાળી, નયયુકત, એવી તેની પત્ની, સર્વને આશ્ચર્ય પમાડતી, આવી ઉભી અને લાજ પામતી પામતી પણ અતિ ભવ્ય જાગાતી તે સતીએ અચલ પસારી યાચના કરી કે ભાઈ! સર્વદા ઇટાને આપનાર એવી આટલી મારા પતિની ભિક્ષા તમે આપે. ૪૫
ઉચિત વચનને જાણનાર કુમારપાલે, માન માત્ર જેનું ગળી ગયું છે અને જેણે પિતાની આજ્ઞા ધારણ કરી છે એવા તેને, બહેનના કહેવા ઉપરથી, છોડી મો - મહાત્માઓ કદાપિ પણ માચેના ભંગ કરતા નથી કે તેમનું જે અંગીકૃત તે કદાપિ વિકૃતિ પામતું નથી. ૪૬
રિપરૂપી જલ તુના સમને છતીને રત્ન સમૂહ પતિ વાધીન કર્યો, યુદ્ધાવનું મથન કરીને પોતાના ભુજથી વિજય શ્રી રે કરી, એક વિધ મા સ દ પ ત્ર - 1 at 01
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૦) તેણે આપ્યું, એમ ધન જેવી શોભાવાળા, લક્ષ્મીમિય, વિજયવાનું પુરૂષોત્તમ વિષ જેવો શોભવા લાગ્યો. ૪૭
પછી રાજા, ચુહાગણની શોધ કરાવી, ને સેન્યની નિવાસ ભૂમિ ઉપર, હર્ષથી ઉત્સવ કરવાથી સુંદર એવા સમસ્ત સૈન્ય સાથે ગયો; અને શાકંભરીશ પણ પત્નીને પ્રેમ વચનથી ને આદરથી પ્રસન્ન કરતો, કુમારપાલની આજ્ઞાથી, પોતાના નગરમાં ગયો. ૪૮
અખિલ પૃથ્વી મંડલને જૈન ધર્માનુરકત કરતા, અકૃત્યનો ત્યાગ કરી વૈરિવર્ગને પિતાના ભુજબલથી વશ કરતા, પાપ રહિત રહી ભૂમિ પતિ માત્રને પિતાની આજ્ઞા માન્ય કરાવતા, હિમાચલ જેવી શુદ્ધ બુદ્ધિવાળા કુમારપાલે કાંઇ પણ વિલંબ વિના દિગ્વિજય સિદ્ધ કર્યો. ૪૯
કેટલાકે અશ્વ સમૂહ, કેટલાકે હાથી, કેટલાકે સુવર્ણને રાશિ, કેટલાકે રત્ન સ ગ્રહ, કેટલાકે રથ, કેટલાકે શસ, એમ દિગ્વિજય કરતા એને ભક્તિ ભાવથી ભેટ કરી, તેમ કૃતિ એવા એણે પણ તેના બદલામાં તેમને અતુલ માન આપ્યુ. ૫૦ - સિહ જેમ હસ્તિ સમૂહને, સૂર્ય જેમ અંધકારને, કે સમીર જેમ સુણ રાશિને, એટલામાં પરાસ્ત કરે છે તેટલામાં જ શત્રુનો પરાજય કરી, સ્વર્ગતુલ્ય સમૃદ્ધિવાળા પોતાના નગરમાં તે કેમે કમે આવ્યો. પ
જેમ આકાશમાં ચંદ્રમા તારાની પતિમાં પ્રવેશ કરે છે, હરિ અમરપુરીમાં પેસે છે, કેશકર કૈલાસમાં પેસે છે, તેમ વિરીથી પરાભવ ન પામેલો એ રાજા બહુ ભાવાળા પોતાના નગરમાં મહેસવપૂર્વક પેઠો. પર -
પોતાની આજ્ઞામાં વર્તતાં વિપુલ એવાં અષ્ટાદશે મંડલમાં મારિને આદરપૂર્વક નિષેધ કરી, તિસ્તંભ જેવા દસે વિહાર રચાવી, જેને શ્રી કુમારનપતિએ પિતાના પાપનો ક્ષય સાવ્યો. પ૩
ષઠે તૃતીયે વર્ગ
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮) અર્જનથી. અધિક એવા કુમારપાલ સહસ્ત્રાર્જુનની પેઠે બલ થકી પથ્વીને પાલતો હતો ત્યાં તેના પ્રતાપના ભયથી કોઈએ ત્રસ * જીવની હિંસા કરતું નહિં. ૧
એવામાં ગુસર નામને સિરાષ્ટ્રશાધિપતિ જે ઉછુખલા સ્વભાવને અને દુષ્ટ હતો તેણે સુર૫ત્તનમાં પિતાનાં પાળેલાં બંકરમાંથી એકને જીભના સ્વાદને વશ થઈને માર્ય. ૨ , , , ,
ગુપ્ત રીતે પણ કરેલું પાપ પ્રકટ થયા વિના રહેતું નથી એટલું અતિમહમૂઢ એવા તેણે જાણ્યું નહિ, અથવા વિધિ વિરૂદ્ધ હેચ ત્યારે પુરૂષોની શુદ્ધ બુદ્ધિ પણ નષ્ટ થઈ જાય છે. ૩ *
શિરાવાંસ એવા શ્રી કુમારપાલે તુરતજ તેની તે વાત જાણી, અતિ ગુપ્ત રીતે પણ પીધેલું હાલાહલ તેનાં ચિહેથી પોતાની મેળે પ્રકટ થયા વિના રહેતું નથી. ૪
મહેતા સંગ્રામથી પણ તેનો નિગ્રહ કરવાને રાજાએ ઉદયનને સિન્ય લેઈમોકલ્યો, અને તે પણ વેગથી પ્રયાણ કરી કેમે કરીને શત્રુના દેશમાં આવ્યો. ૫
અતિ વિકટ યુદ્ધના પ્રસંગમાં સુભટો જીવિતને વેગળુંજ મુકે છે, કેમકે તે મરણ કે જય બેમાંથી એક જ ઈચછે છે, પણ અરિથી પિતાને ભંગ થાય એવું કદાપિ ઈચ્છતા નથી. ૬ - માટે મત્રીએ મનમાં વિચાર કર્યો કે અત્ર અને પત્ર સુખના હતુરૂપ વિમલાચલ યાત્રા ત્વરાથી કરી આવીને રિપુ સાથે ઉગ્ર સંગ્રામ કરીએ. ૭
અનેક વીર ચુકત એવી પિતાની સેનાને, ધીર બુદ્ધિવાળા તેણે વીરપુરમાં મૂકી, અને થોડાક પરિજન સાથે રાખીને નરોત્તમ શ્રી ઋષભદેવને નમન કરવા ગયો. ૮
જ જન ધર્મમાં જીવના મુખ્ય બે વિભાગ છે. સ્થાવર અને ત્રસ, તે પ્રત્યેકના પાછા અનેક વિભાગ છે, પણ આટલા ઉપરથી ત્રસની અર્થ લક્ષમાં આવશે.
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૮ છે સિદ્ધાચલે પહોંચી વિશુદ્ધ ચિત્તવાળે તે ભક્તિ થકી પ્રથમ જિનેશ્વરને નો, અને તેણે હસુ પરંપરાને મિષે, ભવરૂપી ભ્રમને જલાંજલિ આપી. ૮
વેગ થકી પૈત અને પવિત્ર વસ પહેરી પવિત્ત જેણે કદાપિ લીધું નથી એવો તે, રોમાંચ સમેત, શ્રી જિનની હર્ષ થકી અષ્ટ પ્રકાર પૂજા કરવા લાગ્યો. ૧૦
સુકૃતમાં જ સમગ્ર ચિત્તવાળા તેણે પોતાના જન્મને જિન પૂજનથી કૃતાર્થ કર્યો, અને નિવાસ સ્થાનમાં રહેલા દીપની પેઠે સમાધિ કરી સ્થિરતા ધારણ કરી. ૧૧
એવામાં એક ઉંદર ત્વરાથી ત્યાં આવ્યા ને આમ તેમ દોડી દેડ કરવા લાગ્યો, અને તેણે નક્ષત્રમાલામાંના દીવાની વાટ ચારની પેઠે તાણ લીધી. ૧૨
તે જોઈ સમાધિનો ભંગ થવાથી તે બહુ ખિન્ન થયો અને તેણે ઉંદરના મેટામાંથી વાટને પડાવી, પણ સુદૉતવાળા અને દધિ દશો એવા તેણે નિશ્ચલ જ્ઞાનથી મનમાં આવો વિચાર કર્યો. ૧૩.
બળતી એવી આ વાટ ઉદર ઉચે લઈ જતો હતે એ ઉપરથી એમ લાગે છે કે કાષ્ઠમયે જે આ ચિત્ય તે થોડા સમયમાં બળી જશે, એનું આયુષ વધારે નથી. ૧૪
માટે રાજ કાર્ય કર્યા પછી મારે જેમ બને તેમ ત્વરાથી આ ચિત્યને પથરાનું કરાવવું, એવા નિશ્ચયને પાર પાડવા તેણે શીલ પ્રમુખ ઉગ્ર અભિગ્રહ ગ્રહણ કર્યો. ૧૫
જિનેન્દ્રની સ્તુતિ કરી, ત્યાં શાસનની ઉન્નતિ કરી, ઘન્ય અને અતદ્ર એવો તે ચૈત્યને ઉદ્ધાર કરાવવાની વાતને મનમાં મરતે સ્મરતે પોતાના તંબુમાં આવ્યો. ૧૬
કાલ વિચક્ષણ અને અમેય પ્રતાપવાળો સચિવેશ્વર તે જ ક્ષણે સમગ્ર સત્ય લઈને શત્રને હણવા માટે તેના દેશમાં ગયો. ૧૭
તુછ ચકલું કોપ કરીને મરવાને માટેજ બાજના સામું આવે તેમ આ વાણિઓ મરવા માટે મારી સાથે યુદ્ધ કરવા આવ્યો છે
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧ ) એમ સ્પર્ધા કરવાના રસમાં મંત્રીની અત્યંત અવજ્ઞા કરતો મત્સર, સંસાર સન્ય લઈને રંગે ચઢી બહાર આવ્યો. ૧૮-૧૯ ,
પરસ્પર ઉપર રોષે ભરાયેલાં એ બે સૈન્યનું પૂર્વે કદાપિ ન થચેલે તેવું યુદ્ધ એવું અતિદાફણ થાય કે તરવારોમાં પડેલાં પ્રતિબિંબને મિષે જાણે સૂર્ય પોતે પણ તે જોવા આવ્યા. ૨૦ -
મંત્રી અને ભૂપતિ યુદ્ધમાં પરસ્પરના અગન ભંગ કરવા લાગ્યા, અને જાણે ભાથાજ હેય તેમ એક એકના દેહમાં અનેક બાણ ભરવા લાગ્યા. ૨૧
બાણ સમૂહથી ભિન્ન થયેલા રાજાએ રણાંગણ ઉપરજ પ્રાણ મૂક્યો, એટલે મત્રીએ કાતર જેવાં તીક્ષણ શાથી તેનું માથું કાપી લીધું, અને તેને સાથે લઇ, વિજય કરી, રણભૂમિનું શોધન કરી, તાપ રહિત મત્રી સેનાની છાવણીમાં આવ્યો, પરંતુ તેનું અંગ પણ બાણથી સારી પેઠે વિધાઈ ગયુ હતું. ૨૨
વિઘઘતા જેવું લોલ છતાં પણ મારું આયુષ સો વર્ષનું થયું એજ ઘણું છે. શ્રી જૈન ધર્મકિત જે જે શિષ્ટ કૃત્ય છે તે મેં કર્યો છે, મારા ધણીના કાર્યમાં મારા પ્રાણ જાય છે તેને મને લેશ પણ શોક નથી, પણ ગુરૂવિના આ રણમાં મારૂં મરણ થાય છે એ આશ્ચર્યે જ મને ખેદ પેદા કરે છે. ૨૩-૨૪
આવો વિચાર કરતે મંત્રી ક્ષણમાં જ મ પામી ગયો, ત્યારે પ્રધાનોએ દુઃખનું કારણ પૂછતાં તેણે જે હતું તે સ્પષ્ટ શબ્દથી કહ્યું. ૨૫
સાધુ નહિ એવા એક ગમે તેને સાધુનો વેષ કરાવીને તે બધા તે સમયે લાવ્યા એટલે માત્ર તેને જોઈને આનંદ પામ્યો અને સાધુ સમજી વંદના કરવા લાગ્યો જે ઉપરથી પેલા સાધુએ પણ તેને ધમૅલાભ ક. ૨૬
મરણ સમયે કરવા યોગ્ય આરાધનાદિ 'ઉત્તમ કાર્યો મંત્રીએ તેના સમક્ષ કર્યા, અને ભવવાને હરનાર, અનત દુરિતને છેદ કરનાર, જિનમંત્ર હદયમાં સ્મરવા માંડયો. ૨૭ ,' ' , }
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૧૧ } હે મંત્રી ! આટલું છતાં પણ તમારા મનને પરિતાપ કરાવનારૂં એવું શું છે? એમ મુનીશ્વરે પૂછવા ઉપરથી મત્રીએ મંદ સ્વરે કહ્યું કે હે યતિપતિ! નિગંગ! તમારા સંગમથી મારી ઈચ્છાનુસાર સર્વ થયું, પણ ચેત્યાહાર કરવાને માર મારથ પૂર્ણ થતા પૂર્વેજ મારૂં મરણ થાય છે. ૨૮
એ ચિંતાને આપ મૂકી દે, તમારો પુત્ર અતિ ઉભટ વાગભટ મારા કહેવાથી ચિત્યોહાર અવશ્ય કરાવશે, હે સચિવ! તમારા જે જે નિયમ હોય તે બધા મારી પાસે રહેવા દો અને તમે હવે તો હેતુ એવા વિચાર માત્ર તજી ધર્મમાં જીવ પરોવો. ૨૮
શ્રવણને આનંદ આપનારું એવું શ્રમણોક્ત વચન સાંભળીને, સમાધિ વિધિથી પાપ માત્રને દૂર કરેલાં એવા મંત્રીએ તે ચિંતા મનમાંથી તુરત દુર કરી અને પંચ નમસ્કારનું ધ્યાન કરતાં, સ્વકૃત દુકૃતિની ગહો કરતાં, તે શુભ કર્મ સ્થાન એવા શરીરને તજીને
સ્વર્ગમાં ગયા. ૩૦ =' બીજા જે તૃપા હતા તે ઉત્તમ કાષ્ટ થકી ઉદયનના શરીરને સંસ્કાર કરી, ત્વરાથી, સૈન્ય લઈને પોતાના નગર ભણી ચાલ્યા;
ત્યાં કુમારપાલ વૃત્તાંત જાણી શ્યામ વદન થઈ જઈ મહા શોક કરવા લાગ્યો, પણ જયથી ઉફુલવદન થઈ અષ્ટમી કૃષ્ણ રાત્રીને આ રીતે પાર કરી શકયો. ૩૧
ચાંડાલના હાથમા રખાવેલા શત્રુ મસ્તકને કુમારપાલે પત્તનમાં જનોને દેખાડ્યું અને જીવ રક્ષાને નિમિત્તે આવું થયું છે એમ સર્વના આગલ પટહ વગડાવીને રોષથી તેણે પ્રસિદ્ધ કરાવ્યું. ૩૨
આ પ્રમાણે પૃથ્વી ઉપર હું જીવ માત્રની રક્ષા કરૂ છું ત્યાં કોઈ પણ કરૂણહીન દુષ્ટ, કોઈ પણ જીવને હણશે તો તે મારા રિપ ગણાઈ મારાથી થતા દડની પીડા પામી નૈરવ નરકમાં પુનઃ અતુલ કે પીડ પામશે. ૩૩
આ પ્રકારે સતજય વાહિનીથી સુખ ઉપજાવતો, ઉત્કટ પ્રતા- વાહિની, સેને, તેમ નદી
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧ર) પનું સ્થાન, શ્રીમદેવદિથી જેનાં ચરણ સેવાય છેએવે, નંદન તત્પ૨, ઉત્તમ કામ સુખને ઉપભોગ કરતો, એવા કુમારપાલ ઈતી પેઠે ન્યાયથી ઉત્તમ રાજ્ય કરતો હ. ૩૪
; ; શ્રી ચંન્દ્રસિંહ ગુરૂ ચરણ કમલના ભ્રમર ચારિત્ર સુંદર કવિએ. રચેલા કુમારપાલ ચરિત્રને મારિવારિ નામે ષષ્ઠ સર્ગ સમાપ્ત થયો. રૂપ
પણ સર્ચ . .
. . } }
ઉટ વિક્રમવાળા વાગ્મટને નરેશ્વર શ્રી કુમારપાલે મહા મહોર ત્સવ પૂર્વક પ્રમોદથી મંત્રિપદ આપ્યું. ૧
પ્રચંડ સૂર્ય જેવા પ્રતાપવાળા અબડને દંડપતિ બનાવ્યા, એમ કોઈપણ પ્રતિરોધ વિનાનો નૃપ પ્રસાદ પામીને પુષ્પદંતની . તે બન્ને ભાઈ આનંદ પામવા લાગ્યા. ૨
સમુદ્રના ફીણ જેવા ઉજજવલ ગુણોથી તેમણે પોતાના પિતાની કીત કરતાં પણ અધિક કીત પ્રાપ્ત કરી અને સુકૃતોના સમૂહથી તથા દાનાદિથી તેમણે પથ્વીને ભરી દીધી. ૩ - અશ્વિનીકુમાર જેવા દિવ્ય તેજવાળા તે બે કુમાર પરસ્પર ઉપર ઘણું પ્રીતિ રાખતા હતા; તેમણે પૃથ્વીના ઇન્દ્ર પોતાના રાજાને પિતાની કલાના સમૂહથી પરમ પ્રમોદ પમાડયો. ૪ * *
અમાત્ય મરી ગયો તે પણ પેલા જે વંઠેલે રાજપુરૂષ સાધુ બન્યો હતો તેણે તે સંયમ તો જ નહિ, પ્રયાસ વિના પણ પ્રાપ્ત થયેલા સર્વ કામ પૂર્ણ કરનાર ચિંતામણિને કોણ તને? પ', ,
+ શ્રીમાનું એજ દેવ એમ અર્થ કુમારપાલ પક્ષે અને શ્રીમાન દેવતાઓ એમ અર્થ ઈદ્ર પક્ષે એમજ નંદન તત્પર એટલે આનંદ, આ તૈયાર એ અયે કુમારપાલ પક્ષે અને નંદન વનમાં જવા તૈયાર એ અર્થ ઈ% પક્ષે.
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
સચમની વાસનાથી અંતત્તિને કંઈ રાગમ કાગવાણી મઢ એવા પણ તેણે શુદ્ધ શત ધારણ કર્યું, શુ ચદન ને સંગાથી અન્યને પણ ચંદન કેમ ન થાય ?. .
એવા અભિગધી અંગ છેક ઈ ગવું એવો ખરાંસા કરવા ૫ હદયવાળે તે વંઠ મુનિ, અશેપ મુમુક્ષુ વિષ ધારણ કરેલ, સચિવને ઘેર ગ. ૭
પિતાના પિતાની સમાધિના હેતુ રૂપ તે મુનિને ઉભયે મંત્રી એ આદરથી વંદના કરી, કિ વિદ્વાન, Bતાના પિતાએ જેને માન્ય હોય તેવાને માન્ય ગણાતો નથી. ૮
સંયમના સંગમથી વંઠ પણ પપૃપ ચો, સિદ્ધ રસથી વિદ્ધ એવું તામ્ર તુરત જ સુવર્ણ નથી થતુ. ૮
ચિત્ય કૃત્યાદિ સમસ્ત વૃત્તાન્ત તેણે વાગભટ મંત્રીને કહ્યો એટલે તેણે પણ અન્ય ચિંતા દૂર કરી તે જ કાર્ય સિદ્ધ કરવાને અર્થે નિયમ ગ્રહણ કર્યા. ૧૦
તે જ ક્ષણે ચિઠ્ઠાર માટે મંત્રીએ એ સૂત્રધારને મોકયા, વિનશ્વર એવા આ જગતમાં જ્ઞાનીઓ સત્કાર્યમાં વિલંબ કરતા નથી. ૧૧
જરા પણ અટક્યા વિના ચિત્ય કર્મ ચલાવતા તે શિલ્પીઓ કદાપિ પણ શ્રમ પામતા ન હતા, મંત્રી પણ તેમને અમિત દ્રવ્ય આપી તેમની પાસેથી અપાર કામ પ્રાપ્ત કરતો હતો. ૧૨
તે પર્વત ઉપર બે વર્ષમાં પ્રાસાદ પૂર્ણ થશે અને મત્રી મહા હર્ષ પામે, નિત્ય પુણ્ય પાર્જન ઉપર આસકત ચિત્તવાળા ઉત્તમ જો જે આજે છે તે ક્યા સિદ્ધિ પામતું નથી. ૧૩
આખા સિદ્ધાચલ ઉપર તમારો પ્રાસાદ અતિ સુંદર થયો છે તે જઈ હર્ષ પામેલા અમે તમને કહેવા આવ્યા છીએ કે તમારાં ધન્ય ભાગ્ય છે, તમને બહુ માન ઘટે છે, એમ પોતાનાં માણસોમાં અનેક
૨ણ
છે.
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪) વ્યાપારીઓ સાથે બેઠેલા મંત્રીને ચાર ચતુર પુરૂષોએ આવીને કહ્યું. ૧૪
તે સાંભળી રોમાંચ પૂર્ણ થઈ, સર્વની વચ્ચે, વિસ્મય પામી, માન પૂર્વક તેમને સચિવ શિરોમણિ એવા તેણે સુવર્ણની પાંચ જીવ્હાઓ આપી; જે પોતાને સમયે મેઘની પેઠે આપતાં કઈ લેખું રાખતો નથી, ને સશા પૂર્ણ કરે છે, તેનેજ સુમને દાનશૂર કહે છે. ૧૫
તે સમયે મત્રીના ઘર આગળ મહા મહોત્સવ ચાલ્યો, એવામાં એક પર દૂત આવીને અતિ મદ રીતે કહ્યું કે ચિત્યતો પવનથી પડી ગયું. ૧૬
અકાલ વિદ્યત્પાત જેવું આ વચન સાંભળીને પણ તે સમયે તે જરાએ ક્ષોભ પામ્યો નહિ. કલ્પાંત વાતથી પણ શું મેરૂ ગ કદાપિ કંપે છે ? ૧૭
તીક્ષ્ણ મતિવાળા તેણે દૂતને પ્રથમ ખબર લાવનારને આપી હતી તે કરતા બમણી સુવર્ણ જિહા આપી, મહાત્માઓ દાખમાં કે સુખમાં પણ પોતાની શુદ્ધ પ્રકૃતિને તજતા નથી. ૧૮
ધર્મના ધામ એવા જે અત્ર પોતાના કર્તવ્યને જાણે છે તેમને પુરૂષોમાં હું ધન્ય માનુ છુ, પણ જેમને તે સમજવામાં બહુ વાર લાગે છે તેમને તે જગ ઘજ જાણું છું. ૧૮
હું સર્વ શક્તિમાન બેઠે છું અને ચૈત્ય પડયું તે બહુ સારું થયું, જો મારા મુવા પછી પડયુ હેત તે આ પૃથ્વી ઉપર કોણ તેને કરાવનાર હતુ. ૨૦
માટે જાતે ત્યાં જઈ ને મહા ઉદ્યમ કરાવી, હું એ ચૈત્યને ફરી કરાવીશ, વિઘથી પરાહત થતાં જે વિકસ્યને ત્યાગ કરે તેજ હીન કહેવાય છે. ૨૧ * સશા એટલે સર્વની આશા તે અર્થ મંત્રિ પશે, અને સશ
એટલે બધી દિશા તે અર્થ મેધ પશે. જ દેવતાઓ.
-
-
-
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૧ ) નીચે જને વિઘના ભયથી આરંભ જ કરતા નથી, મધ્યમ પુરૂષ આરંભ કર્યો પછી વિઘથી પરાહત થતાં વિરામ પામે છે, વિઘથી પુનઃ પુનઃ પરહિત થયા છતાં પણ ઉત્તમ જનો આરબ્ધને તજતા નથી. ૨૨
મનમાં આ પ્રમાણે ઘણો વખત વિચાર કરી, રાજાની આજ્ઞા લઈ, પિતાની સેના સમેત મંત્રી ચાલ્ય; કેટલેક દિવસે શત્રુંજય આવી પહોંચી તેની તળેટીમાં તેણે પોતાનું એક ગામ વાસ્તું ૨૩
મુખ્ય મુખ્ય શિલ્પીઓને ભેગા કરી તેણે ચૈત્યના પડવાનું કારણ પૂછ્યું તો તેમણે કહ્યું કે ભ્રમતીમાં જે વાયુ પેસે છે તે બહાર નિકળી શકતો નથી માટે શ્રી પુંડરીકાચળ શિરોમણિ જેવું એ ચૈત્ય ક્ષણવારમાં પડી ગયું, પણ ભ્રમતીહીન ચેત્ય કરાવવાથી તે કરાવનારને પુત્ર થાય નહિ એવા અપશકુન છે. ૨૪-૨૫
તેમનું આવું કહેવું સાંભળી સચિવે મનમાં વિચાર કર્યો કે આત ઉભય વિરૂદ્ધ વાત આવી પડી, એમાંથી ડિયું કરવું. ૨૬
આ વિશ્વમાં કેટલેક કાલે વશ તે એની મેળેજ નાશ પામે છે, માટે નાશવાન એવા જગતમાં અત્ર કે પરત્ર ધર્મ વિના કશું શાશ્વત નથી. ૨૭
માટે વંશની ચિંતા વેગળી મૂકીને નિરુપદ્રવ તીથે જ મારે કરવુ મારું નામ શ્રી ભરતાદિની પક્તિમાં રહેશે અને મારો ધર્મવંશ એજ સનાતન વંશ થશે. ૨૮
એમ વિચારીને તેણે ભીમતી અને ભીતની વચમાં જે અંતર હતું તે પથરા વડે પુરાવ્યું, અને સમસ્ત ભૂતલને પોતાના યશથી તથા આત્માને પુણ્ય પુંજથી ભર્યો. ૨૮
અતિ રમણીય રૂપવાળું તે ચૈત્ય ત્રણ વર્ષમાં કુંભ પર્યત તૈયાર થયું, સત્વ વૃધે જે કાર્ય આરંભે છે તે ક્યાં સિદ્ધ થતું નથી. ૩૦
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬) પાપ મુકત એવા ચતુર્વિધ સંઘને તેણે પત્તનથી તેડા, તથા પાપપંકને વિદારનાર ગુરૂની સાથે શ્રી કુમારપાલને પણ તે તેડાવ્યા. ૩૧ - કુમારપાલ ત્વરાથી આવી વાગપુરમાં રહ્યા અને પિલા મહા ચૈત્યને જોઈ મનમાં બહુ પ્રસન્ન થયો, અને કનકના કલાપી શોભતું તથા તમો ભારને નિવારણ કરતું એક ચત્ય તેણે પણ પોતાના પિતાના શ્રેયાર્થે કરાવ્યું. ૩૨
તે જિન ગૃહમાં નરેશ્વરે ઉત્તમ સ્વર્ગ સુખ આપનારા અમિત પ્રભાવાળા શ્રી પાર્શ્વનાથની પ્રતિષ્ઠા કરી, અન્યાથે પરાયણ સતે પણ સત્પષો સદા સ્વાર્થોને સાધે છે, અથવા ઉત્તમ તીર્થે પ્રાપ્ત કરી કિ કૃતાર્થે મનુષ્ય પોતાના ધનને કૃતાર્થ ન કરે. ૩૩
શરદિ૬ જેવા સુંદર પોતે કરાવેલા નવીન પ્રાસાદમાં અનંત મતિવાળા મંત્રીએ મમ્માણની ખાણમાંના પાષાણથી કરાવેલું કપૂરપૂરજજવલ શ્રી વામેય બિંબ સ્થાપ્યું છે તેના યશના રાશિના પિંડ જેવી ઉત્તમોત્તમ શોભાને પામ્યું. ૩૫
વિકમાર્કથી ૧૨૧૧ વર્ષ ગયા પછી, પોતાના પિતાના વચનને અનુસરવા, પાપ રહિત એવા વાગભટે સિદ્ધ શૈલ ઉપર જિન ચૈત્ય નો ઉદ્ધાર કરાવ્યો, અને એમ ત્રણ કોટી સુવર્ણને ત્યાં વ્યય કરી અચલ સિદ્ધિ સુખને મંત્રીએ પ્રાપ્ત કર્યું. ૩૬
જન્મ વ્યાધિ જરા આદિ નીરથી પરિપૂર્ણ સંસાર સમુદ્રમાંથી તારનાર સિદ્ધાદિ એ જ ઉત્તમ નાવ છે, તેમાં આવેલું જે આ જિન ચૈત્ય તે એ નાવના કવા થંભ જેવું શેભે છે, અને તેમાં શ્રી વૃષભ શિવપદે પહોચાડવા માટે નાવિક થઈને બેઠા છે. ૩૭
મંત્રીશ્વરે શરચંદ્ર જેવી ધ્વજા, પ્રથમે પ્રતિષ્ઠા મહોત્સવ કરીને, ચૈત્ય ઉપર ચઢાવી, અને અર્થે જનાના લલાટમાં લખેલા વિધાતાના અક્ષરને દારિદ્રય મુદ્રાને ભેદનાર દાન ગુણ વડે પૂરી નાખ્યા. ૩૮
• શ્રાવક શ્રાવિકા, શ્રમણ, શ્રમણ એ ચાર
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૧૦ )
જુદા જુદા દેશ માત્રથી આવેલા, દેવ જેવા, જનધને લેઈને વિમલગિરી મેરૂ પર્વતથી પણ અધિક શાભવા લાગ્યા, અને સચિવે શ્વરે માતે ત્યાં સર્વને અભિમત દાન આપીને કલ્પ વૃક્ષાના પણ પરાજય કરી દીધા. ૩૯
સ્વરથી કાલિને પણ છતી, ાય તેવી કશુક'ડીએએ મંગલ ધવલ ગાયાં, અને અતિ ઉત્તમ શૈાભાવાળુ' સુશ્લિષ્ટ એવું નૃત્ય વારવધૂઓએ કર્યું. ૪૦
કેટલાકે કર્પૂરાગુરૂથી મિશ્રિત એવા હૃદયાનંદદાયી ચંદનથી, કેટલાકે જેના ગધેથી ભ્રમરા પણ અધ થઈ ગયેલા એવાં પુષ્પોથી, જિનની પૂજા કરી, કેટલાકે હૃદય હારી નવેદ્યથી પોતાના પાપના નાશ કયા, અને કેટલાકે આગળ મૂકેલાં ફલથી પાતાના જન્મ સફલ કર્યેા. ૪૧
અન્ય કાર્ય માત્ર પરવારી, રાજા પેાતાનુ સૈન્ય લેખને મિત્ર નાથને નમવા સારૂ, મંત્રી સાથે રૈવતાચલ ગયા, અને ત્યાંના માર્ગ અતિ દુર્ગમ ચૂખી તેણે ઉપર જવા માટે અતિ સુંદર પગથી કરાવરાવ્યાં, ઉત્તમ પુરૂષા પરાર્થે શું કરતા નથી. ૪૨
વિત્ત માત્ર આ જગતમાં ક્ષણિક છે એમ જાણી કૃતકૃત્ય એવા મંત્રીએ એક કાટિ ધન સદુાચલ ઉપર ખેંચ્યું, અથવા જેના દેશમાં, ભુવનને આનંદ આપનારાં સત્કૃત્ય થાય છે એવા ભૂપાલ ચૂડામણિ કુમારપાલનેજ સર્વે સ્તુતિ ઘટે છે, તેનેજ ધન્ય છે. ૪૩
એમ કહેતા, મનમાં મેાદ પામતા, જનમાત્ર જિનેશ્વરને તમી, પોતાના જન્મને કૃતાર્થ માનતા, પ્રસન્ન થઈ પોત પોતાને ઘેર
ગયા. ‘૪૪
ઈતિ સપ્તમે પ્રથમ વર્ગઃ
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૯) રેવતાચલ ઉપર યાત્રા કરીને કુમારપાલ પાનમાં આવ્યા, સપુરૂષ કાર્ય કરે ત્યાં ઇચ્છા હોય તેટલો વિલંબ કરી શકે છે ૧ ,
હવે વાભ કરાવેલા શત્રુંજયોદ્ધારને જોઈ, દક્ષ એવો અબડ શકુન વિહારનો ઉદ્ધાર કરાવવા માટે ભરૂચ ગયો. ર ! ' - બુધત્તમ એવા કિલાસ્ય માતાનું વચન, ઘણે કાલે ગયાં છતાં, , તે ભુલી ગયો નહતો, વિશ્વમાત્રને વૃષ્ટિ આપવાને કરેલો અંગીકાર : શું ગમે તેટલો કાલ જાય તેથી મેઘ ભુલી જાય છે. ૩' ' . ' -
શુભ મુહુર્ત સચિવે પાયો નાંખવા માટે ઉંડે ખાડો ખોદાવ્યો, પુણ્ય કાર્યને વિલંબ કરવાથી તેમાં અનેક વિધ આવી તેની સિદ્ધી થતી નથી. ૪
રાતમાં સિંધવ નામે પ્રચંડ દેવીએ તે પૂરી નાખ્યા, અને માત, કાલમાં તે જોઈ મંત્રીને મહેડું વિસ્મય થયું. ૫
પ્રબલ સત્વવાળા મંત્રીએ પાછો દવા માટે ઘણાક માણુ સને આજ્ઞા કરી પણ દેવીના ઉત્પાતને લીધે તે બધાએ તે કામ કરતે કરતેજ તુરત મરણ પામ્યા. ૬
અરે! દેવતાના નિવાસ સ્થાનમાં કોઈક દેવતાજ વિધ કરે છે એમ ધારીને તેને તુષ્ટ કરવા માટે મંત્રીએ ઘણુક શાંતિ કર્મ કરીવ્યું. ૭
તે કામ ચાલતું હતું તેવામાં અદૃશ્ય રહીને કઈ દેવીએ કઠોર વચન કહ્યું કે અત્ર નારી અને નરના યુગલને મારીશ ત્યારે કાર્ય થવા પામશે. ૮
અવાય એવી આ વાણી સાંભળી સચિવેશ્વરે મનમાં વિચાર કર્યો કે મિથ્યા દૃષ્ટિવાળાના ઉપાસ્ય એવા આવા દેવને ધિક્કાર છે.
આવા નિયોનાં વચનથી જિન ધર્મ એવો હું જીવની આહુતિ નહિ આપુ તો અપમાન માનીને એ આ ભૂમિ ઉપર મને ચૈત્ય કરવા દેશે નહિ. ૧૦
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
=
( ૧૧૯ ) ' માટે મારી જાતને જ હણીને દેવતા માત્રને પ્રશ્ન કરું અને આ ધર્મ કાયૅને વરાથી પાર ઉતારું, આ પ્રાણ તે જવાના જ છે ને કાલે કરીને જશે જ. માટે અતિ ચંચલ એવા તેમનાથી સ્થિર એવું પુણ્ય આ રીતે પ્રાપ્ત કરી લેઉં. ૧૧
યમના મુખ જેવા પેલા ખાડામાં સાનુકંપ છતે પણ નિષ્કપ અંતઃ કરણવાળા તેણે પોતાની પત્ની સમેત એકદમ ઝંપલાવ્યું, તે જોઈ લોકોમાં હાહાકારના પોકાર થઈ રહ્યા, અથવા સારે પુરૂષ દુ:ખ પામે ત્યાં કોણ દુ:ખી ન થાય?. ૧૨
આ પ્રકારે સાધુઓના આક્રદ ચાલી રહ્યા, મિત્ર અસ્ત પા, સરાક આરંદ કરવા લાગ્યું, અને પૃથ્વી અધિકારથી લિસ થઈ હોય તેવી થઈ ગઈ. ૧૩
એવામાં તેના પરાક્રમથી સંતુષ્ટ થઈ અંતરિક્ષમાં રહીને પેલી વ્યંતરીએ તેને કહ્યું કે વર માગ, તારૂં રક્ષણ કર, અને વિશ્વમાત્રને વિસ્મય પમાડનાર એવું આ સાહસ મા કર. ૧૪
મેં માયા થકી આ બધું તારી પરીક્ષા કરવા વિસ્તાર્યું હતું, તું જ દેવ અસુર માનવ સર્વને આશ્ચર્ય પમાડે તે છે! ૧૫
એમ કહેતી અને પ્રમોદ વિસ્તારતી દેવીએ તે સમયે તેને અક્ષતાંગ કરી દીધો:-જે નરમાં પ્રશસ્ત સાહસ હોય તેની દેવતા પણ સેવા કરે છે. ૧૬ - જીતવી લંકા છે, ચરણે કરીને સમદ્ર પાર ઉતરવો છે, વિપક્ષ જઈએ તો રાવણ છે, રણમાં સહાય તે વાનરો છે, છતા રામે યુદ્ધમાં સમસ્ત રાક્ષસ કુલ સંહાર કર્યો-મહાત્માઓની ક્રિયાસિદ્ધિ તેમના સત્વમાં છે, સાધનમાં નથી. ૧૭
# મિત્ર એટલે મંત્રી જે સર્વના મિત્રરૂપ હતું તે; અને અંધકાર પક્ષે સૂયૅ, સચ્ચક્ર એટલે મંત્રી પક્ષે સત્યરૂષોનું ચક્ર નામ મંડલ, અને અંધકાર પક્ષે સચ્ચક્ર એટલે સારાં જે ચકવાક તે.
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨) શત્રુ સમૂહથી સર્વદા તું અજવ્ય થા, પ્રાસાદ સુખે કર, આ પ્રકારે તારો વિનાશ ન કર, એમ વરદાન આપીને દેવી પિતાનું ' માથું આશ્ચર્ય અને ધન્ય વાદથી ધૂાવતી અંતરધાન પામી ' ગઈ. ૧૮ - ધર્મદ્રમના સ્થાન જેવો પીઠબંધ ત્યાં તેણે પ્રમોદથી બાંધ્યો, ; અને વિહારના ઉદ્ધારને અર્થે શિલ્પીઓને અસખ્ય દ્રવ્ય આપ્યું.૧૯
મંત્રીએ બે વર્ષમાં કવિહાર પાષાણમય કરાવી દીધા, જે કાર્યમાં દેવતા વરદાયક હોય તે કાર્યમાં વિલંબ કયાંથી થાય ? ૨૦
ચૈત્ય પ્રતિષ્ઠા કરાવવાને માટે મંત્રીએ સુરિને બોલાવ્યા, ઘણી પુણ્ય કર્યા છતાં પણ પુણ્યના લોભવાળા સજજનો સુસિ પામતા નથી. ૨૧ - તેમાં પ્રતિષ્ઠા પૂર્વક તેણે શ્રી સવ્રતની લેખમય માર્તની સ્થાપના કરી, અને મેઘની પેઠે ધનને વર્ષદ વર્ષથી તેણે આશ્રિત જન માત્રને તાપ નિવારણ કર્યો. ૨૨
તે મહોત્સવમાં નારીઓ મધુર મંગલગીત ગાવા લાગી, તેથી, અને વાદીના નાદથી બ્રહ્માંડમાત્ર શબ્દમય થઈ રહ્યું. ૨૩
ઇદ્રની અપ્સરાઓ જેવી વારવધૂઓ નત્ય કરવા લાગી, અતિ સંતોષ પામી બંદીજને તેની સ્તુતિ કરવા લાગ્યા, યાચકોને રૂચા અનુસાર દાન તેણે આપવા માંડયાં, અને વિહારમાં જ મળી અનેક ઉત્સવ કરવા લાગ્યા. ૨૪ - પાપ રહિત અતઃકરણવાળા સચિવેશ્વરે માગણે પાસે કીકીઆરી કરાવીને પોતાનું ઘર લૂટાવી દીધું, તથાપિ પણ દાન કરવાની એની ઈચ્છા તપ્ત થઈ નહિ જગતમાં સત્પરૂષોનું ચિત્ત કદાપિ લઘુતા પામતું નથી. ૨૫
પાતકને અંત કરનારી એવી પતાકા પ્રતિષ્ઠા કરીને તેણે ચૈત્ય ઉપર ચઢાવી, અને જાણે તેના મિષથી મંત્રીએ પિતાના મહત્કૃત્યનીજ પતાકા જગતમાં જાહેર કરી. ૨૬
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૨ ) કોઈ ગલથી કરીને માથું પણ માગે તો જે દાન વીર છે તે આપે એવી શંકા કરીને રાજાએ તેને હાથ બહુ માનથી ઝાલ્યો. ૨૭
સ્નાનાદિ કૃત્ય કરી રહીને નીરાજન કરવાને જે મંત્રી તૈયાર થતા હતા તેવામાં જ ચતુર વાણીવાળો અને સમય એવો કોઈ વેતાલિક આવીને બેલ્યો. ૨૮
હે સુવ્રતથી મહાન , દરિવશ રામુભવ, તરૂપી જલથી પુનભેવને ઘોઈ નાખનાર જન્મરૂપી વિપત્તિના કપાયના સૈન્યરૂપી સપેને હણનાર, તપથી સતજ્ઞાન પામેલા, પરમાત્માને ભવ્ય જપ કરતા શૃંગ કસ્થ તીકરા મન્મથમન, શુભ કથનવાળા હે મુનિ સુન્નત તમે ભક્ત જનોને અત્ર દુ:ખ સમુદન પાર ઉતારો ૨૮-૩૦-૩૧
જેમના આગળ ચંદ્ર સૂર્ય પણ સહજમાં શાંત થઈ રહે છે એવા શ્રી સુવ્રત ચરણના કિરણે તને ઉત્તમોત્તમ મ ગલ આપો. ૩૨
ઔચિત્યોમાં મુખ્ય એવા તેણે તે સમયે તે વિદ્વાનને લક્ષ સુવર્ણ આપ્યું, જે આજે જનોના અભિલાષ તુરતજ દાનથી પૂર્ણ નથી કરતો તે શાને દાતા કહેવાય છે. ૩૩
રાજપિતામહ એવા પાપ રહિત મત્રીએ જિનપતિનું નીરાજન કરીને પોતાને ઘેર સમસ્ત સંધને ભક્તિપૂર્વક ભોજન કરાવ્યું, અને પુરૂને માન્ય એવા તેણે મંદર વસ ભૂષણથી સંઘને આદિરપૂર્વક સત્કાર કર્યો, એમ પાત્રને આપીને પોતાનું વિત્ત મંત્રીએ કતા . ૩૪
સ્વર્ગ પ્રાપ્તિ ઈરછતા એણે કોટીશ્વરની પેઠે બે કોટી દ્રવ્ય મનેહર એવા તે મહોત્સવમાં તેણે વાપરી નાખ્યું, આવું એનું ચરિત
જોઇને જન માત્ર વિસ્મય પામ્યા, અથવા અદ્ભુત વાર્તા જોઈને - કિયો માણસ વિસ્મય પામે નહિ. ૩૫
આશ્ચર્ય ઉપજાવતુ એવું તેને સર્વ ચરિત્ર મનમાં સ ભારતે શ્રી કુમારપાલ મહામહોત્સવ પૂર્વક ઉત્તમ એવા પત્તનને વિષે ૫
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૨૨ )
હાસ્યા, પણ તેજ દિવસે ચારે સભામાં આાવીનેતેને કહ્યુ` કે કોઈપણ ટાષને લેઈને મત્રી ત દશાને પામ્યા છે. ૩૬
M
'
શ્રવણને વિષ સમાન આવી વાતા તે તેણે ગુરૂને કહી, એટલે તેમણે કોઇ શઠ દેવતાના કરેલા દોષ છે એમ તુરત સ્વશત્યનુસાર, તે એક સાધુને સાથે લેઇ, રાત્રીએ સચિવના હિતાર્થે નીકળ્યા. ૩૭
જાણ્યું; પછી ને રાત્રીએજ
સમગ્ર શઠ દેવીઓની અગ્રેસર એવી અન્ય ચરિત્રવાળી સંધવાને પ્રસન્ન કરવા માટે તે ગયા અને સકલ વિઘના સહાર કરનાર એવા સૂરમત્ર ભણતે ભણતે તેના આગળ તેમણે ધ્યાન ધર્યું. ૩૮
*
સુખે હુંકાર કરતી અનેક હેાકારાના શેર મચાવતી તેણે પો તાની ધાર જિલ્હાને સૂરિને ડરાવવા માટે વિસ્તારી, વિલેાલ જિન્હાવાળા સર્પ તથા ઘણાક ભમરા તેણે મૂક્યા અને નેત્રને રૂધિર રત કરી મસ્તક પણ ઇંખ્યા પરાયણ રાખ્યું. ૩૮
આવું તેનુ સકલ ચેષ્ટિત નેઇ ગુરૂએ મનમાં વિચાર કર્યું કે, હુંનાના બાલક હાઉ તેમ બાલ ચેષ્ટા કરતી આ મઢ દેવી અને ભય કરવા શા યત્ન કરે છે! પણ જાણતી નથી કે સરલ બુદ્ધિવાળા વનચર પક્ષીઓ તાળી પાડવાથી ઉડી જાય, બાકી અનેક નાદથી જેના કાન બહેરા થઈ ગયેલા એવા ચૈત્ય પારાવત તો ડરે નહિ. ૪૦
સન્માન દાનાદેિથી સુજના પરમ પ્રીતિ ધારણ કરે છે. પણ દુષ્ટજના આગળ તેવી સામ્યતા બતાવવાથી તેદુષ્ટતાને વધારે હઠથી વળગતા ચાલે છે, અમૃતપાન કરીને પણ ભુજ ગમ છે તે અતિ ધાર વિષજ આકરે છે, મત્રથી બધાય ત્યારેજ મલના જેવા કામલ થઇ રહે છે. ૪૧
એ દેવી શિક્ષા ચાગ્ય છે એમ મનમાં ધારીને વિમલ મતિવાળા તેમણે શિષ્ય પાસે ખાંડણી અને મુશલ મગાવ્યાં અનેતેમાં, અખંડ તાંદુલને સર્વ પાંખડોનેજ ખાંડત હોય તેમ, તે દેવીના મદ
4
સમેત ખાંડવા લાગ્યા. ૪૨
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૨ ) એજ મહા આશ્ચર્ય છે કે તે રામ ગુરૂએ પ્રહાર કર્યો તાંદુલા ઉપર અને ધવા દેવીનું શરીર ખંડિત થઈ ગયું! સર્વે દેવીઓએ આવીને ક્ષણમાં જ તેમના હાથમાંથી મુગલ લઈ લીધું અહો! મંત્ર અને ઔષધિની પેઠે મહા પુરૂનું માહા... પણ અચિંત્ય પ્રભાવવાળું હોય છે. ૪૩
દયાદ ચિત્તવાળા છતાં પણ તે મુનીશ્વર! દીનનાદ કરતી આ બિચારી દેવીને શા માટે પીડા કરો છો! અગ્ય એવો પણ આ મારે અપરાધ સહન કરો. માતા પિતા પિતાના બાલક ઉપર લેશ. પણ પ્રકોપ કરતા નથી. ૪૪
આ પ્રકારે સર્વ દેવીઓ સાથે બોલતી સેધવાને કોપ શાંત કરી મુનિ કહેવા લાગ્યા કે જે મંત્રીના શરીરમાંથી રોગ માત્ર આ ઘડીએ નીકળી જાય તો હું તમને હવણા બંધનથી મુકત રૂ. ૪૫
યંતરીઓને લઈને સૂરીશ્વર ત્વરાથી મંત્રીશ્વરને ઘેર ગયા તે ત્યાં મંત્રીને ચેષ્ટાહીન થઈ મૃતવત પથ્વીએ પડેલો દીઠે, પણ એમન વચનથી પેલી વ્યંતરીઓએ અમૃતાભિષેકથી તેને રોગ રહિત કરી દીધો, ધીર પુરૂષોના વચનથી ભયભીત થયેલા જન શું નથી કરી આપતા. ૪૬
દેષ રૂપી વાદળને વિનાશ થવાથી તે સમયે રાજપિતામહ એ સચિવ પરમ શેભાને પાયે, મહા બલવાળા તે ગુરૂના પ્રતાપથી રાજા જેવા તેજ વડે પ્રકાશવા લાગ્યો, પેલી વ્ય તરીઓ અન્ય પત ગ જેવી નિપ્રભ થઈ ગઈ, અને પોતાને આવો ઉદય જોઈ મત્રીએ પૂથ્વી ઉપર ઘણો આનંદ પ્રવર્તાવ્યો. ૪૭
ત્યાં મંત્રીને એક તારીઆએ
ત થયેલા
શ્રી સુવ્રત સ્વામીને નમન કરી, મહા પરાક્રમે કરીને, વ્રતપતિ એવો તે, રાતમાને રાતમા, કોઈ ન જાણે એમ પત્તન ગમે, પણ રોગથી અભિભત એવા મારા મિત્રીને કેમ હશે એવી ચિંતા કરતા રાજાને બુદ્ધિમાનમાં મુખ્ય એવા શિષ્ય તે વૃત્તાન્ત તુરત વિદિત
ક. ૪૮
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨૪)
પુણ્યના રાશિ, દિવ્યવપુ ધારણ કરતા, શત્રુ માત્રને પિતાના બલથી પરાસ્ત કરતા, એવા મંત્રી ઉપર, ઈન્દ્ર જેમ જયંત ઉપર નાખ્યો હતો તેમ, તેને પોતાના પુત્ર બરાબર ગણી, સમસ્ત રાજ્ય ભાર નાખી, રાજા ઉત્તમ ધર્મ કમૅમાં નિરત થઈ ચિરકાલ સુખ ભેગવવા લાગ્યો. ૪૮
રત્નસિંહ ગુરૂના ચરણ કમલને ભ્રમર ચારિત્રસુંદર કવિના રચેલા કુમારપાલ ચરિત્રન સચિવાધિકાર નામે સાતમે સ પૂર્ણ થયે ૫૦
ઈતિ સપ્તમ સગર
ગુરૂની સેવા કરતો કુમારપાલ નયનીતિને આશ્રય કરી બહુ બહુ પ્રકારે લોકનું પાલન કરતે સમય કાઢવા લાગ્યો. ૧
ગુરૂવાક્યામૃતનું પાન કરતા પૃથ્વી પતિને તપ્તિ થઈ નહિ તે ઉલટી તણા વૃદ્ધિ પામી, એ આશ્ચર્ય છે. ૨
ગંગાજલ જેવું તેનું વિમલ ચિત્ત, કદાપિ પણ, ક્ષીરાણે વલ અહમ્મતને ત્યજી અન્યત્ર ગયું નહિ. ૩
નમસ્કારેચાર વિના તેની વાણી, ગુરૂ વંદન વિના મસ્તક, જિન વિના મન, શાસ્ત્ર વિના શ્રોત્ર, કદાપિ તૃપ્ત થતાં નહિ. ૪
તે રોજ બે વાર નિત્યાવશ્યક કરો અને સરલ હદયવાળો હાઈ ત્રિકાલ જિન પૂજા કરતા. ૫
તેને અર્થ સૂરિએ છુટ અર્થવાળા યોગ શાસ્ત્રાદિ પ્રબંધ રચ્યા અને અખલિત મતિવાળા તથા અશઠ સ્વભાવવાળા રાજા પટ પ્રભાવવાળા તે ગ્રંથોને ભણ્યો. ૬
રાજાએ ગુરૂ મુખેથી ત્રિષષ્ઠિ પુરૂષોનું ચરિત સાંભળી સુખ લીધુ, અને ક્રમે ક્રમે વિદ્વાનોમાં તે મુખ્ય થઈ રહ્યા –સેવેલી સત્સગતિ માણસને શું નથી કરી આપતી? ૭
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૨૫ )
એકવાર સૂરિની વદતા કરવાને ખહુ ભાવ થકી તે, ચુક્તિયુક્ત પરિજન સમેત, ગયા, અને વદના કરીને બેઠા. ૮
પ્રભુ તેની સાથે સમય વાર્તા કરતા હતા તેવામાં વટેમાર્ગુ જેવા જણાતા કોઇ એક બ્રાહ્મણ તે ઠેકાણે આવ્યા. ૯
તેના ભાવ ઉપરથી તેને વિદ્વાન્ જાણીને મહીપતિએ તેને પૂછ્યું કે હું વિદ્રન ! ક્યાંથી, શા અર્થે, અત્ર આવે છે તે કહેા. ૧૦
રાજાએ આવુ કહ્યુ એટલે યુક્તિને જાણનાર એવા તે પડતે સર્વ સભાસદને વિસ્મય પમાડતે કહ્યુ કે હે સર્વ જનાધાર ! અસહ વિક્રમવાળા ! સાંભળેા, પ્રશસ્ત કાન્તિમાન્ જન જ્યાં વસે છે તેવા કાશ્મીર દેશમાં મારા નિવાસ છે. ત્યાં એકવાર ઉદયાગ કરીને મે દેવસુર પૂજિત એવી શારદાની પરમ ભક્તિથી ઉપાસના કરી, એટલે તેણે પ્રસન્ન થઇને મનેાહર એવી આકાશ ગતિની વિદ્યા મને આપી, જેથી હું આખા જગમાં જવા આવવા સમર્થ થયા. એકવાર સ્વભાવથીજ અતિ ઉજ્જવલ એવા સ્વર્ગની રચના જેવા હુગચે, અને ત્યાં નાના પ્રકારનાં કૈાતુક નેતા ઇન્દ્ર સભામાં પહોંચ્યા. ત્યાં અન્ય લાકથી અદૃશ્ય પણ ઉડતા ચામરા સમૈત, માથે ધવલ છત્ર ધરાયલા પવિત્ર પ્રભાવાળા, તેજોમય ઇન્દ્રને મેં દીઠા, તેમજ તેમની સેવાને અર્થે આવેલા હરિહર બ્રહ્માદિ દેવતાને પણ દીડા, અને એમ શુભ કર્મ માત્રથીજ માપ્ય એવુ લોચનનું ફૂલ માપ્ત કર્યુ. લોકોત્તર સ્વર્ગ સ્થિતિ જેઈ તે કાલે મને જે માનદ થયા તેનુ વર્ણન વાણીથી થાય એમ નથી. હું પૃથ્વી ઉપર પાછે વળતો હતો ત્યારે ગુરૂએ ઇન્દ્રની આજ્ઞાથી એક લેખ તૈયાર કરીને મને આપ્યા . અને આાનાથી મને પવિત્ર કર્યેા કે હૈ સેામ શમા ? આ લેખ કુમારપાલ સહિત શ્રી હેમસૂરિને તારે આપવા આવી આજ્ઞા પામી, સ ંદેશા લેઇ, ને હુ ત્વરાથી અત્ર આવ્યા સ્વામીએ આદેશ કરેલા કાર્યમાં કાંઈપણ વિલંબ થાય કેમ ? ૧૧–૧૨–૧૩-૧૪-૧૫-૧૬-૧૭
-૧૮–૧૯–૨૦
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૨૬ ૨
આવી આશ્ચર્યકારક વાતા સાંભળી સભાસદોને બહુ આશ્ચર્ય લાગ્યું અને પંડિતે ઈન્દ્રે મતિ લેખ વાંચવા માંડયા. ૨૧
સ્વસ્તિ શ્રીપ. શ્રી પત્તન શુભ સ્થાને નૃપ ગુરૂ શ્રી હેમચ’દ્રને આનંદથી પ્રણામ કરી સ્વગેન્દ્ર વિજ્ઞાપના કરે છે કે હું સ્વામિન્ તમે જીવાભય પ્રવર્તાવી ચંદ્રના લાંછન રૂપ મૃગને, યમના મહિષને વર્ણનાં જલ જંતુને, વિષ્ણુના મચ્ કચ્છ વરાહ સ્માદિ સમૂહને ઘણા સારા ઉપકાર કર્યું છે; વળી શ્રીમાન સ્વર્ગપતિ કુમારપાલ નૃપને સ્નેહપૂર્વક કહાવે છે કે વિશ્વમાત્રના જનને મૈધ તુલ્ય તું સદા વિજયી થા, કેમકે તારા ચરિતરૂપી અમૃતથી મસત્ર થઇ ગયેલા દેવ માત્ર અમૃતની ઇચ્છા કરતા નથી એટલે એમનું જે એવું ઈ તે તારે એમને આપ્યાંજ જવુ જોઈએ. ૨૨-૨૩
આવાં ઉદાર અને મનૅાહારી છે પધ સાંભળીને રાજાએ અહે શી બુદ્ધિ છે ? શી શકિત છે ? એમ તેની વારંવાર પ્રશંસા કરવી માંડી. ૨૪
{
}
દશ લક્ષ દ્રમ્સ, અને ઉંચા દેશ અશ્વ, કુમારપાલે ઇન્દ્રતુ પત્ર લાવનારને આપ્યા. ૨૫
F
રાજાની આજ્ઞા લેઈને પડિત પેાતાને સ્થાને ગયા, અને આખી પૃથ્વી ઉપર કુમારપાલની કીર્તિને વિસ્તારતા ચાલ્યા. ૨૬
{
એક સમયે પેાતાના પરિજન સમેત રાજ સૂરની સભામાં બેઠા હતા તેવામાં કોઇ પંડિત પેાતાના શિષ્યા સમેત ત્યાં આ વ્યા. ૨૭,
1
બધી સભાને ભરેલી બ્રેઇને તેણે એવા આશિવાદ કહ્યા કે “કબલ અને દંડ ધારણ કરતા હમ ગેપાલ તમારૂં રક્ષણ કરો.” ૨૮
'
પ્રભુનું આવું હીત વર્ણન કર્યું એમ જાણીને રાજા જરાક કાપ પામ્યા, અને ઇંગિતજ્ઞ એવા પાંડિતે તે વાત જાણી. ૨૯
,
1
י
+
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨) એટલે પુન: નૃપને મુખ સામું જોઈ તેણે ઉત્તરાર્ધ કહ્યું કે જૈન ગોચરમાં છ એ દર્શન રૂપી પશુઓને ચારતા. ૩૦
આવા ઉત્તમ વાકયથી સંતોષ પામેલા ગુણજ્ઞ રાજાએ તે પંડિતને બે લક્ષ દ્રમ્ભ અપાવ્યા. ૩૧
એમ કષાધિપે દાનવહીમાં લખ્યું; જગતમાં કવિ સાર્થના વિના કીતિની ખ્યાતિ થતી નથી. ૩ર
કેટલાક નિરો ચપલા એવી લક્ષ્મીને પ્રાપ્ત કરી સંરક્ષણાર્થે ભૂમિમા દાટે છે એટલે આપણે તે મને કારાગ્રહમાં નાખી એમ સમજીને તે ક્ષણવારમાં જ તેમના ઘરમાંથી જતી રહે છે. ૩૩
જે પિતે પ્રાપ્ત કરી હોય તે લક્ષ્મી દીકરી છે, પિતાએ પ્રાપ્ત કરી હોય તો બહેન છે, અન્ય સંગમવાળી હોય તે પરહ્યો છે, માટે એનો ત્યાગ કરવાની જેમના મનમાં બુદ્ધિ છે તે જ શુદ્ધ બુદ્ધિવાળા છે. ૩૪
રૂપથી કામના, નયવિધિથી રામને, સત્ય વાણીથી ધર્મને દાનથી કર્ણને શુદ્ધ બુદ્ધિથી બૃહસ્પતિનો, પરાક્રમથી વિક્રમને એમ એક છતાં પણ શ્રી કુમારે અનેક અસુર સુર નર આદિનો પરાભવ કર્યો:-સૂર્યનો ઉદય થાય છે ત્યારે ગ્રહમાત્રનો પ્રકાશ અસ્ત પામે છેજ. ૩૫
એમ દાન ગણથી પૃથ્વી મંડલને પૂર્ણ કરતા પે મેધની પેઠે ક્ષેત્રાક્ષેત્રનો વિચાર જ રાખ્યો નહિ, માનવ દેવ દાનવ આદિએ ઉચારાતા તેના સમુદ્ર ફેન જેવા ઉજજવલ અને નિત્ય યશના પૂરથી તેણે ભુવન માત્રને ભરી નાખ્યું. ૩૬
ઇતિ અષ્ટમે પ્રથમ વર્ગ
+ અર્થાત્ “જન ગોચરમાં છ એ દર્શન રૂપી પશુને ચારતા કેબલ
અને દડ ધારણ કરેલા હેમ ગોપાલ તમારું રક્ષણ કરે” એવું આખું કાવ્ય થયું જેથી હીપમાં નીકળી ગઈ
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૨૮ )
પુરૂષાર્થને વિષે ધર્મને અત્યંત સેવન કરવાથી તેણે ઉત્તમ પદે સ્થાપ્યા અને, કદાચિત્ સેવન કરવાથી કામને કનિષ્ઠ પદે ઉતારી નાખ્યા. ૧
સત્પાત્રનુ' પાષણ કરી તેણે દ્રવ્યને પરમ કેાટિએ પહોંચાડયુ મહદાશ્રિત એવુ' કણ વિશ્વને પણ માથે ન ચઢે. ૨
અર્થથી નૃપ અીઆના કામ માત્ર પૂર્ણ કરવા લાગ્યું, અને ધર્મ કૃત્યથી નિરંતર પાતાના કામને પૂર્ણ કરવા લાગ્યા, ૩
એકવાર કામ જેવા અભિરામ કુમાર સભામાં બેઠા હતા ને ચારે દિશાના ભૂપાલા તેની સેવાને અર્થે આવેલા હતા. ૪
ચંદ્ર જેવુ' છત્ર માથા ઉપર છત્રધર ધરી રહ્યા હતા અને વાર વધૂએ બે પાસા સુંદર ચામર ઉરાડી રહી હતી. પ
t
પૃથ્વી પતિ ઇદ્રની સર્વ શેાભાને હરી લાવ્યા હતા, મતે એ આખી સભા પણ ઈંદ્ર સભાની શાભાને પામી રહી હતી. ૬
વારાંગનાઓ નૃત્ય કરી રહી હતી, ગાયા ગાન ગાઈ રહ્યા હતા, મલ્લા દ્વંદ્ યુદ્ધ કરી રહ્યા હતા, અને ભાટ ચારણા વશ વણૅન કરી રહ્યા હતા. ૭
'
પ્રમાદ પામી મનમાં સુંદર વિચાર કરતે વિશુદ્ધ કુમારપાલ એમ વિરાજી રહ્યા હતા એવામા કાનને પીડા ઉપાવતા એવા કોઇને આતે સ્વર દરવાજેથી સંભળાયા. ૮
તે સાંભળતાંજ શું છે? કરીને ભૂપાલની ચિત્તવૃત્તિ વ્યાકુલ થઈ ગઈ -કાંઈક નવીન દીઠા કે સાંભળવામાં આવે ત્યારે પૃથ્વી ઉપર કેણ ઉત્કૃતિ થતું નથી?
તે સાંભળી સભા લાપણ સર્વે ક્ષેાભ પામી ગયા કે આ સ્વર વિના અન્ય કાંઈ દુ:ખ કારણ છે નહિ, ( છતાં આ શું?) ૧૦
અહા! મારા રાજ્યમાં આ નવીજ વાત શી સભળાય છે અથવા કોઈએ કોઈને પીડા કરી છે. તેથી તે આ પ્રકારે રાવ કરવા આવ્યુ છે એમ લાગે છે. ૧૧
.
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨)
આ વિચાર કરતાં ભૂપાલે, તેનું કારણ જાણવા માટે, સેનાની છડીવાળા પિતાના મતદારનેજમેકો. ૧૨
પ્રતીહારે બતાવે માર્ગ એક હણ આવ્યો અને રાજાને આશિર્વાદ આપીને ઢા આગળ . ૧૩
રાજાએ તેને બુમો પાડવાનું કારણ પૂછતાં તેણે કહ્યું કે હે શત્રુમાત્રને દાસ રો લેનાર ! હું કાશીમાં રહું છું; ગુર્જર ભૂમિને જેવા માટે આવતાં મેં એક રીતે તમારા દેશની બહાર જતી જોઈ મોટું વાંકું, પગ વાકા, એક વાં, નાક વાંકે કાન મળે જ નહિ, એવી તેને જઈ તેનું કારણ મેં મનમાં વિચારવા માંડ્યું. આ તે પિશાચી હશે કે રાક્ષસી હશે એમ વિચાર કરતા મેં તેને રિતી જેઈને પૂછયું કે તું કેણ છે કે તે તેણે કહ્યું કે પાતકની પુત્રી અકમલા જે કલિની પત્ની તે હું શા માટે રૂવે છે તે કહે કે બાધવનો વિનાશ થવાથી રોઉં છું; તારા બાધવ કોણ છે? તે કહે કે દાશિ , તેને શું થયું ? તે કહે કે તમોદી એવા શ્રી કુમારપાલે તેને હો ત્યારે હવે કયાં જાય છે? તો કહે કે તેના શગને શરણે જઉં છુ-એમ કહીને, હે રાજન! એ સ્ત્રી જ્યાં તમારા શત્રુ છે ત્યાં ગઈ, કેમ કે મોટા સાથે વેર થાય ત્યારે તેના શત્રજ સહાય થઈ શકે છે. હજારે રાજાની ભીડથી રંધાઈ ગયેલા તમારા દરબારમાં પ્રવેશ ન પામવાથી તમારા દરીનની ઉત્કંઠાવાળા મે આવી બૂમો પાડી. ૧૪-૧૫-૧૬-૧૭-૧૮-૧૮-૨૦,
આવા તેનાં વચનથી પૃથ્વીપતિ તુષ્ટ થયો, સૂક્તિરૂપી બુદ્ધિથી સિચન થતા કોને આનંદાકુર ફુટતા નથી. ૨૧
પાંચ લક્ષ ટ્રમ્પ અને દશ તુરગામ એટલું પ્રસન્ન થઈને વિશ્વશ્વર કવિને રાજએ આપ્યું. ૨૨
વિદોષીના રસથી પ્રેરિત થઈને વિશ્વેશ્વર કવિ, રાજાની સાથે શ્રી હેમરિની શાળામાં ગયા. ર૩
સુરિની સભાને અનેક સુરી જનોથી ભરાઈ ગયેલી જોઈને કવીશ્વરે તેને બ્રહ્મ સભા ની ચા ની યy.
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
1
(૧૩૦) ' સૂરીના શિષ્યોની પરીક્ષાને અર્થે બે સમસ્યા તેણે આપી, એતો વ્યાપË નયને પુર્વ જતી વંહિતે વન્ય એ જે પ્રસિદ્ધ છે તે, અને બીજી અમસ્ય'પશ્યતિત નેત્રનુ પૂ રૂ. ૨૫
મહા પ્રજ્ઞા પ્રકર્ષવાળા, અને દોષ રહિત અતિ મધુર કાબૂ કરવે ચતુર એવા કપદી મહામાત્યે પ્રથમની સમસ્યા પૂરી અને બીછે: સર્વદા બુદ્ધિ માનેને માન્ય એવા, શ્રી હેમચંદ્રના શિષ્ય રામચંદ્ર' ક્ષણવારમાં પૂર્ણ કરી આપી તેને વિસ્મય પમાડયો. ૨૬
બે મુષ્ટિથી આનાં સરલ'નયન બંધ કરી શકાય એમ નથી કેમકે એ મુખ શશિની જોનાના પ્રતાનથી સર્વત્ર લક્ષિત થાય છે એમ મધ્યે રહેલી સખીને અન્ય સખીઓએ નેત્ર મનની કેલિ કરતાં નિષેધ કર્યો એટલે રેતાં રોતાં તે કન્યા પિતાના નેત્ર અને મુખને નિ દવા લાગી. ર૭
તમે અમારા ગોત્ર ગુરૂ છે, તમારા અધિષ્ઠાતા ચંદ્ર છે, તેમનું અમૃત તમારા હાથમાં છે, તેવડે વ્યાધના બાણથી પીડાતી આમહારી પ્રિયાને જીવાડે એમ મૃગલાંછનના મૃગને કરૂણાથી કહેતા મૃગના શુગ ગ્રથી નેત્રાંબુ ભૂમિતલે પડ્યું. ૨૮
પિતાના અર્થને જાણીને તેને અનુસારેજ આ પ્રકારે સમસ્યા ની પૂર્તિ થવાથી તેને હવે થયો, આ વિશ્વમાં કવિજ કવિનો શ્રમ જાણે છે. ૨૮
જેના શિષ્ય આવા છે તે ગુરૂને કોની ઉપમા આપી શકાય ? જેને કીનારોજ દસ્તર છે એવા મહા સમદ્રને કોની સાથે સરખાવી શકાય?. ૩૦
આવો વિચાર કરતા તેણે સરીની સાથે અનેક વાતોલાપ ક, સૂક્તિ સુધાના સ્વાદ જેવુ પધી ઉપર બીજું કાંઈ નથી. ૩૧
પિત પિતાની બુદિથી અ ન્યની સ્પર્ધા કરતા અતિ ચતુર એવા કે બે ચારણ સરિની સભામાં આવ્યા. ૩૨ '
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧at )
ત્યાં ભપ,કી, શ્રીમાન, એવા અનેક સભ્યોને દેખી એક ચારણે સમો ચિત વચન કહ્યું. ૩૩
લછિ વાણિ મહાકાણી, એ પઈ ભાગી મુહ મરૂં હેમસૂરિ અચ્છાણિ, જે ઈસર તે પંડિઆ. ૩૪
રાજાએ પ્રસન્ન થઈ તેને દશ હજાર દ્રમ્ભ અપાવ્યા, તુષ્ટ કે રૂદ એવા સત્પનું ચરિત અચિત્ય છે. ૩૫
પંચાંગથી ભૂમિ પર પૂર્વક વંદના કરતા નૃપની પીઠ ઉપર સરિએ હાથ મૂક્યો એટલે બીજા ચારણે કહ્યું. ૩૬
તેમ તું હાલા કરમ રહે જેહ ઉચ્ચ ભૂય સિદ્ધિ જેવું પઈ હિડા મુહા તેઉં ફરી રિદ્ધિ. ૩૭
પ્રસ્તાવાનસાર વચનથી પ્રસન્ન થઈને રાજાએ તે પદ્ય તેની પાસે ફરી ફરીને બોલાવ્યું; પોગ્ય સમયે શું ઉચિત થતું નથી૩૮
ચારણે તે પદ્ય ત્રણવાર કહ્યું એટલે ચતુર શિરોમણિ એવા કુમારે તેને ત્રણ લક્ષ દ્રમ્મ અપાવ્યા. ૩૯
પંડિત સાથે આવા વિનોદ ફરી પોતાના મનને આનંદ આપતે કવિઓને વિવિધ ઉદાર દાનથી અલ્હાદ પમાડત, ઈદ્રની પેઠે અનેક ભોગ ભોગવત, શ્રી કુમારપાલ ભૂપાલ દીર્ઘ કાલને ક્ષણની પેઠે ગાળવા લાગ્યો. ૪૦ - જે વેશ્યાની પેઠે એક એક પુરૂષનો આદર કરી એક એકને તજતી ચાલે છે, જેના મોહથી માણસ વિવેકાદિ ગુણોને પણ ગણત નથી, જેને આસકત થયેલા બુદ્ધિમાનોને પણ જે કુબુદ્ધિ ઉપજાવે છે તેવી જલ કણ જેવી ચપલ લક્ષ્મીને પ્રાપ્ત કરીને કીયો જ્ઞાની મેહ પામે. ૪૧
આ પ્રકારે આપત્તિ માત્રને હણનાર પતિએ પ્રતિજ્ઞા પારાયણ રહી લક્ષ્મીને ત્યાગ કર્યો અને પૃથ્વીના જનેને તેથી અનૃણ કર્યો; વિધુત જેવું ચપલ માનુષ્ય તથા સ ધ્યાભરાગ જેવું ધન પ્રાપ્ત કરી, કિયો બુદ્ધિમાન માણસ તે ધનનો ત્યાગ ન કરીને તેનુ ફલ ભેગવે નહિ! ૪૨
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩૨)
તેના કરતલને ત્યાગ, હૃદયને દયા, મસ્તકને જિનાજ્ઞા શ્રવણ દયને સરછાત્ર, કપાલને ગુરૂ નમન, મુખને સઢાણી, શોભા વતાં હતાં, અને દેષ માત્રથી રહિત એવો તે વિશ્વને અલંકાર રૂપ થતો સૂર્ય જેમ પોતાના કિરણથી, તેમ પોતાના યશથી, સમગ્ર વિશ્વને ભરી દેતે હ. ૪૩
અષ્ટમે દ્વિતીય વર્ગ છે !'
સર્વદા જિનાજ્ઞાને પાલતે કુમારપાલ સિદ્ધાનામૃતથી તૃપ્ત થઈ આ પ્રકારે વિચાર કરવા લાગ્યો. ૧
અથીને જે દાન સનિદાન* આપવામાં આવે છે તેનું કુણેત્રમાં રોપેલા બીજની પેઠે પંડિતો અતિ અલ્પ ફલ કહે છે. ૨ ,
દોષવાળા કર્મને જેમણે ત્યાગ કર્યો છે, સુકૃતમાંજ જેમનાં ચિત્ત લાગેલાં છે, એવા યતિઓને જે અપાય છે તે અતિ ભવ્ય ફલને આપે છે. ૩
જેન તિઓ રાજપ્રતિગ્રહ કરતા નથી, તેમના કરતાં તારણોરણમાં સમથે એવું અન્ય પાત્ર કોઈ નથી. ૪
જે વરણાગ્નિત હોઈ ગ્રહણ કરે છે તે મને રૂચતા નથી, ને જે રૂચે છે તે તે નિ:સ્પૃહ હેઈ ગ્રહણ કરતા નથી. ૫
તેમને ધન્ય છે. તેજ ત પથ્ય છે. તેમની સંપત્તિ શ્યાધ્ય છે, કે જે પોતાના ધનને યતિઓને દાન આપી કૃતાર્થ કરે છે. જે
રાજ્ય પ્રાપ્ત કરેલા એવા હં કરતાં તે વાણીઆઓને ઘન્ય છે કે જેમનું ધન ચતિ કાર્યમાં નિરંતર વપરાય છે, ૭
મહા પણ સુગંધ વિનાના શાલ્મલી પુષ્પ જેવા, પતિદાન વિનાના આ મારા રાજ્યને શો અર્થ છે. ૮
* સકામ બુદિધથી.
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪) જિનાજ્ઞાના પાલના જે છે તે સર્વે. સત્વર આવો તેમને કરણી મુક્ત છતે પણ સર્વથા અનુણ કરવાની ભૂલની ઈરછા
રાજયને આ કાકાના ઉદરથી મારનપતિ અરિ માગને નસો ઉપર અતિ , એને
આવા પટહદવનિથી તેડેલા અનેક લોક જિના મતનો આશ્રય કરી પાપ મૂકવા લાગ્યા અને કુમાર નૃપતિના આદેશથી, હદમાં મિદ પામતા આભડે ઉદાર દાનથી તેમને અનૃણ કર્યો. ૨૧ . .
સર્વલોક જિનાજ્ઞા પાલક થયા, કુમતો માત્ર ક્યાં સંતાઈ ગયા તે પણ જણાયું નહિ, ચડ, પ્રતાપવાળા સૂર્ય પ્રકાશ થતાં કિયાએ કોટમાં ભરાઈ રહેલી ઘુવડની પક્તિને કોણ જાણે છે. ૨૨
પ્રથમ વર્ષ સુકત રસિક એવા શ્રી કુમાર પતિએ ચાર કોટિ દ્રગ્સને વ્યય શ્રાવકોના ઉદ્ધારને અર્થ કર્યો, અને એમ પિતાના રાજપને તેણે પૃથ્વી ઉપર અદ્વિતીય કર્યું, તથા જિન પતિ મતના અરિ માત્રને નસાડી મૂક્યા. ૨૩ - હિંસાની ખાણ રૂપ વેદ માર્ગને મુકીને એકાગ્ર મનથી બ્રાભણે હમાચાર્યની સેવા કરવા લાગ્યા, રાજા પાપી હોય તો પ્રજા પાપી માય છે, નયવાનું હોય તો નથી થાય છે, એવી જે વાર્તા તે જૈન ધર્મને લીધે, સર્વત્ર તે સમયે સત્ય થઈ. ૨૪
એ અવસરે બધા વહેવાશીઆએ મળીને સભામાં બેઠેલા રાજને હાથ જોડી વિનતિ કરી. ૨૫ - અત્રના પાંચ શઠીઆ નિપુત્ર હતા ને હવણું તે,મરણ પામ્યા છે, અને તેમનું ધન હે પ્રભુ! બહોતેર લક્ષ જેટલું છે. ૨૬ ,
માહે વ માત્રના ધણી! આજ્ઞા કરી કે સચિવ તે બધા ધનને લાવીને કોશમાં નાખે, રાજાની એજ રીતિ છે. ર૭ '
આમ કહીને તેમણે રાજાને હિસાબનો કાગળ આપી સંખ્યા બતાવી, જે લઇને રાજાએ સતોષપૂર્ણ એવા પિતાના મનમાં વિચાર કરવા માંડયો. ૨૮
મારા પૂર્વ ભાગ્યથી પ્રાપ્ત કરેલું મારી પાસે ઘણુએ ધન છે તે પાપકારી એવા આ મૃત ધનનું મારે શું પ્રોજન છે. ૨૯
જન હાથ એ છે તેના પાંચ
બધો જ સત્ય થઈ. એના જેવા ન કરી. “ જાને સભામાં બેય
એ
1.
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩૫ )
આમ વિચાર કરીને હાથમાં રહેલા પેલા ઢાર્ગવને તેણે ફાટી નાખ્યા, અને આજ્ઞા કરી કે એ મરનારના ગેત્રના જે 'હાય તેમને વહેંચી આપો. ૩૦
તે સમયે આવી તેની નિલાભતા એઈ હેમસૂરિને શરીરે રોમાંચ થઇ ગયાં અને તે પ્રશ'સા પૂર્વક ખેાવ્યા કે જેની જ્ઞાને સર્વે દેવ દાનવનર નરેશ્વરાદિ માન્ય કરે છે એવા લાભને છતા'તુ હું રજિસ્! ખરેખરા વિશ્વેશ્વર છે. ૩૧-૩૨
પુત્રનું' ધન લેનાર રાજા “પુત્ર” થાયછે, પણ સતાથી તેને મૂકી દેનાર તું તે ખરેખરેા રાજપિતામહ છૅ, ૩૩
એવામાં સિદ્ધરાજ પાસેથી આરગામ પામેલા એવા એક વામ શશી બ્રાહ્મણ ઘણા સમૃદ્ધ હતા.
તે વિદ્વાન્ હાઇ પોતાની વિદ્યા આગળ આખા વિશ્વને તૃણવત માનતા હતા, અને સત્બુદ્ધિ રહિત હાઈ નિત્યે સૂર સાથે સ્પર્ધા કર્યા કરતા હતા. ૩૫
એકવાર'સૂરીને જતા જોઈને બહુ ભટ્ટ હૃદયવાળા તેણે મહેટે સ્વરેથી પોતાના સેવકોને આ પ્રમાણે કહ્યું. ૩૬
જેમાં હજાર! જાઓ અને લીખા ભરેલી છે એવાં વસ્ત્રવાળે લટકતા કાંબળાવાળા, દાંતે મેલ ચઢી જવાથી મોઢામાંથી ગધ મારતા, નાક સાફ ન કરવાથી નિરતર ગુણ ગુણ પાઠ પ્રતિષ્ઠા કરતા એવા આ હૅમડ-સેવટે પિપિલ ખખડાટ કરતા આવે છે. ૩૭
કઠોર શબ્દવાળું આવુ વચન સાંભળીને નિપતિએ કાપ કા નહિ, પણ સ્મિત થકી દંત પ્રભા વિસ્તારતા તેમણે ક્ષમાથી કહ્યું કે દે બુદ્ધિસાગર! આ પદ્યમાં પ્રથમ વિશેષણ શું કહ્યું ? તે સ્થાને સેવડ હેમડ એમ હવેથી કહેવુ. ૩૮
+
,,
રાજપુત્ર ” એ સં’જ્ઞા પડી છે. તેને ઉદેશીને આ સૂચન - હાય એમ લાગે છે.
tr
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬) ગુરૂના વચનથી પિતાના કાવ્યને દોષવાળું જાણીને, મદ, તજી લાજથી મુખ નમાવીને, ચારે દિશાએ જેતે તે ચાલી ગયો, પણ તેણે કરેલી નિંદાની વાત જાણીને સદ્દર્શનારાધક એવા રાજાએ તેની સકલ વૃત્તિનો લેપ કરી નાખ્યો. ૩૯
રાજાએ સકલ દ્રવ્ય લેઈ લેવાથી સ્વપદથી ભ્રષ્ટ થયેલો છે. - ભુખે સૂકાઈ જઈએ ગામમાં રકની પેઠે ભીખ માગતે ફરે છે વિશ્વને પ્રકાશ કરનાર, તમોભરને હરનાર, એવા સૂર્યની પ્રભાવી ધૂવડ તાણજ નિસ્તેજ થઈ જ નથી શું?. ૪૦'
અન્ય ઉપાયથી વૃત્તિ પાછી મળે એમ નથી એવું ધારીને તેણ, માન તજી, ચિરકાલ પતિ સૂરિની સેવા કરવા માંડી, અને શાલામાં સર્વ જનને યોગ શાસ્ત્ર ભણતા જોઈ તે અન્ય દિવસે રાજાના સાંભળતાં ઉંચે સ્વરે બોલ્યો. ૪૧
જેમના મુખમાંથી અનેક કારણ એવું ગાળારૂપી વિષ ગળ્યા કરે છે. તેવા અકારણ દારૂણ જે જટાધર અને મિથ્યા આડંબર કરનારા તેમની યોગશાસ્ત્ર રચનામાં અમૃત ક્યાંથી હોય?. ૪૨
ગુરૂની નિંદા કરનારના મુખ્ય એવા તેના ઉપર ગૂઢ અને દૃઢ રેષવાળા નપતિએ તથાપિ તેને તેને ગ્રાસ પાછો આપ્યો નહીં ત્યારે આવશયકાદિ વિધિનું અધ્યયન કરી તે દ્વિજવર ગુરૂ સેવાને અર્થે ત્યાંને ત્યાં જ રહ્યા. ૪૩
ષડાવશ્યક પાળતા તથા નિત્ય ગુરૂ સેવા કરતા તેણે નિર્વિકાર થઈ શમ ગ્રહણ કરી ચાર માસ સુધી વ્રત કર્યું, એવા ઘોર તપથી એનું શરીર અતિ કૃશ થઈ ગયુ; વ્રત પૂર્ણ થયા પછી તેણે મોદ પામી કહ્યું, હે યતિપાત! હે નાથ ! તમારા ચરણ યુગલની સમીપે, ચાર માસ પર્યત કષાય નો અત્યત દવંસ થઈ વિકૃતિ માત્રને પરિહાર થાય એવું આ વ્રત મે કર્યું હવે ઉદય પામતા વરણથી લિને વંસ કર્યો છે એવા મને હે મનિતિલક! જલથી પલાળેલા અન્ન માત્રથી જ વૃત્તિ કરવી ઈષ્ટ છે. ૪૪-૪૫
* હૃદયગત વિષયોપભોગ વાસના જેથી રાગ દ્વેષ થાય છે.
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩૭ ) ઘોર અભિ ધારણ કરતા માથે મુંડલા ક્ષમાયુક્ત, એવા તેને જોઈ બીજે જન્મ લઈને આવ્યા હોય તેમ રાજાએ ઓળખે પણ નહિ; સરિએ તેનું ચમત્કાર ઉપજાવે તેવું સમગ્ર ચરિત રાજાને કહ્યું અને ધકચિત્ત એવા તેણે પ્રરાન્ન થઈ એની વૃત્તિ દિગુણિત કરી આપી. ૪૦
અધિક વૃત્તિ પ્રાપ્ત કરીને તે બ્રાહ્મણ ઘણો પ્રસન્ન થયા અને ધમના પ્રભાવથી અવક મનવાળા તે સર્વદા મુનિ પતિની સેવા જિનાશા પરાયણ રાહી કરવા લાગ્યો, એ બ્રાહ્મણે આમ બહુ પાપ પુણ્યનું રેલ પ્રત્યક્ષ રીતે અનુભવ્યું, અથવા કલિયુગમાં તે એના એ જ જન્મમાં વકૃત કર્મ ભોગવાય છે. ૪૭
એમ કુમારપાલે પથ્વી ઉપરના જન માત્રને જૈન કરી નાખ્યા અને અમિત મહિમાવાળો તે સાધુની નિ દા કરનારને વરી સમાન માનવા લાગ્યા; જિનાના પરાણ તે બંધુસમાન માનતા તેણે એમ મિથ્યા મત માત્રને નિર્મલ કરી સમ્યકત્વ ને દૃઢ ક. ૪૮
તેને બહુ દાન આપતે જોઈને વિધાતાના મનમાં ચિંતા થઈ કે મે દરિદ્રીઓના કપાલમાં જે દારિદ્યરૂપી અક્ષર લખેલા તે આણે વ્યર્થે કરી નાખવા માંડ્યા, અને તે એમ જન માત્રને જૈન મતમાં લઈ લેઈને સ્વર્ગને પૂર્ણ કરતા એ મારા નરકને તો પાપ માત્રને પૃથ્વી ઉપરથી ક્ષય કરી નાખીને, ખાલી કરી દેશે. ૪૮
જલનિધિના સમગ્ર જલ બિંદુને જે કઈ ગણે અથવા જે ગગનના અખિલ તારાને ગણે અથવા પ્રાણી માત્રની સંખ્યાના જે કોઈ નિશ્ચય કરી શકે તેજ કુમારપાલે કરેલા દાનની ગણના કરી શકે. ૫૦
એમ નિદાન રહિત દાન નિરતર કરતો ચંદ્રકલા જેવું ઉજજવલશીલ પાળતે વિચિત્ર તપ કરતો નિત્ય ભવન શાસન એવા સાવની ભાવના કરતો તે પથ્વીતલને ભ પમાડનાર એવા દુય કલિકાલરૂપી મલ્લનો પરાજય કરતે હો. ૧૧
૧૮ ક. ૨.
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩૮) શ્રી રત્નસિંહ ગુરૂ ચરણ કમલના ભ્રમર શ્રી ચારિત્ર સુંદર કવિએ રચેલે કુમાર, ચરિત્રનો વરદાન નામક અષ્ટમ સર્ગ સમાસ, પર
ઈતિ અષ્ટક સર્ગઃ
સંદેહરૂપી અંધકારનું નાશ કરનાર ગુરૂને તેણે હવે સર્વેશ જાયા. પ્રત્યક્ષ રીતે સાક્ષાત જણાતા મહાપુરૂષના પ્રભાવ ઉપર કોને પ્રતીતિ ન થાય! ૧.
શમ જલના રાશી એવા તેમને એકવાર નમન કરી મહા " ભકિતપૂર્વક રાજાએ પૂછ્યું કે હે ભગવન! પૂર્વભવમાં મેં શું કર્મ કર્યું હશે કે હુ આવો થયો છુ. ૨
અસત્યને જાણનાર પણ નહિ એવા મુનીશ્વરે કિંચિત્ સ્મિતપૂર્વક તેને કહ્યું કે હે ભૂપ! વિશ્વ માત્રમાં શ્રી જિન વિના ભવસ્વ- . રૂપને કોઈ જાણતું નથી. ૩
ભવસ્વરૂપ, પુગલોના વિવર્તન, સમ્યક કર્મગતિ જિનેન્દ્ર કે શ્રતધારી વિના અન્ય કોઈ પૃથ્વી ઉપર તે જાણી શકે નહિ. ૪ _ જેને વિચાર કરવા હે નરેશ! શ્રતધારીઓ પણ સમર્થ નથી તેમાં અમારી શી શક્તિ ! જે અંધકારને નાશ કરવાને સૂર્ય સમથે નથી તેને એક તણખો શી રીતે હણનારો છે. ૫
માટે કાલ વિચાર એવા એ રાજન્ ! આવો આગ્રહ કરવો મૂકી, સાધ્ય કાર્યો પ્રતિ જે ઉપક્રમ કરે છે તે જ જગતમાં ડાહ્યી કે
હેવાય છે. ૬
આ પ્રકારે નિષેધ કર્યા છતાં પણ ગુરૂને રાજાએ વારંવાર તેની તે વાત આગ્રહપૂર્વક પૂછળ્યા કરી. વિદ્વાન પણ સ્વાર્થ પરાયણ હોય aો કદાચિત સારાસાર વિચાર કરી શકતો નથી. છે.
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩૯ )
તેને આગ્રહ ઘણો રઢ છે એમ જોઈને હવે શું કરવું એવો વિચાર કરતા સરલ હદયના મુનીશ્વર, ભક્તદુ:ખનો નાશ કરનારી પદ્માવતી દેવીનું સ્મરણ કર્યું. ૮
ભાનાદિ રૂદ્ર ગરને તે દેવીએ ત્વરાથી દર્શન દેઇ મારે શા કાર્યને અર્થે સ્મરણ કર્યું છે એમ પૂછ્યું, શાસનની ઉન્નતિ કરનાર સકચૂડામણિ ! તને શી ચિતા ઉપરથત થઈ છે ! આશા કર, અને મને સત્વર તારા કાર્યમાં નિજ. ૮
સૂરિના કહેવાથી, પૂર્વ ભવની શોધ કરવા, શગુના સન્યને દળી નાખનારી તે પૂર્વ દિશામાં વિરહ નામના ક્ષેત્રમાં ગઈ, ત્યાં તેણે આધ, અનાદિ સંસારને ક્ષય કરનાર, ભવ્ય પકિતથી સેવિત, વિદ્યમાન અહિતિમાંના શ્રી સીમંધરને નમન કર્યું. ૧૦
તે સમયે દેવાસુર માનવાદિ કોટિ કોટિ પાસ બેઠા છે તેમના આગળ ભગવાને દેશના કરી, અને રા સારો છેદ કરનાર એ જે ચતુર્ધ ધર્મ તે કહી બતા. ૧૧
દેશનાતે અવસર જોઈને તેણે સરિની વિનતિ જિબને કહીં, એટલે વરણેકચિત્ત એવા તેમને તથા નપને જિનેશ્વરે બહુ વખાપ્યા. ૧૨
એ સમયે દેવીએ જગદેકનાથ એવા તેમને પૂર્વ ભવની વાત પછી એટલે જ્ઞાનથી સમસ્ત ભાવને જાણનારા અને દિયાવાન એવા જગદ્ગુરૂ તે કહેવા લાગ્યા. ૧૩
જિને રાજાના અવતારો જેવા કહ્યા તેવા જ દેવીએ બધા હૃદયમાં ધારણ કરી રાખ્યા, ઉજ્વલ એવા દપૅણમાં. પુરરથ રૂપ, જેવું હોય તેવુ જ નથી દેખાતું શુ ? ૧૪
પછી દેવાધિદેવને ભતિ પૂર્વક પ્રણામ કરીને દેવી પાછી આવી –જેના ચિંતનથી જ સર્વ સિદ્ધિ થાય તેને પોતાને વિલંબ ક્યાંથી થાય?
જિને કહેલું વૃત્તમાત્ર, તેમના અનિષ્ટને હણવા ઈચ્છતી તેણે ગુરૂને વિદિત કર્યું, અને પોતાની પ્રભાથી દિશામાત્રને પ્રદીપ્ત કરતી તે એકાએક અંતર્ધાન થઈ ગઈ. ૧૬
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪૦)
માયા રહિત એવો રાજા પ્રભાતે પ્રભુને નમન કરવા આવ્યા, અને ઇન્દ્રગુરૂ જેવા તેમને પ્રણામ કરીને ઈંદ્ર જેવો તે તેમની સામે બેઠા. ૧૭
સર્વજને ત્યાં બેઠા હતા તેમની સમક્ષ રાજાએ પુન: તેને તેજ પ્રશ્ન કાઢો, પ્રારબ્ધની સિદ્ધિ થયા વિના સપુરૂષ કદાપિ શિક્તિ પામતા નથી. ૧૮
ત્યારે ભૂપાદિ સર્વ સભ્યોને સામું જોઈ મુનીશ્વરે કહ્યું કે જે. માંથી જ્ઞાન માત્ર અસ્ત પામી ગયું છે એવા આ કલિકાલમાં કઈ એ પૂર્વે ભવનું સ્વરૂપ જાણી શકતું નથી. ૧૯ ,
જગદેક બંધુ શ્રી સીમંધર પ્રભુએ દેવી દ્વારા જે પ્રકારે કહ્યું છે તે પ્રકારે હું તને તારા ભવની વાત કહી બતાવું છું તે છે વર્ણ નીય તું સાંભળી લે. ૨૦
માલવદેશ અને મેદપાટદેશની અંદર અતિ વિખ્યાત અને સર્વ શુભસ્થાન એવુ જયપૂર નામે નગર છે, ત્યા કોટીશ્વરના કોટિ ભવન ઉપર પવનથી ફરકતી પતાકાઓ જાણે દિશાઓની તર્જના કરી રહી છે. ૨૧
શત્રુ રૂપી હાથીને સિંહ, નયપારંગત, લોક રક્ષા કરવે નિપુણ નિસીમ શર્યથી ભરપૂર, એવો કેસરી નામે ત્યાં રાજા હતા;
એના પ્રતાપથી પરાભૂત આ સૂર્ય અદ્યાપિ પણ કોઈ એક સ્થાને સ્થિર ન કરતાં ડરીને દિશા દિશામાં નાસાનાસ કર્યા જ કરે છે. ૨૨
કમે કરીને તેને પરાક્રમીઓમાં શ્રેષ્ઠ એવો જયત નામનો પુત્ર થયો પણ વનમાં નીચ જનના પ્રસગથી તે દુષ્કર્મ પરાયણ થઈ ગ. ૨૩ '
ધનવાનનુ ધન બલાત્કારથી તે હરવા લાગ્યા, પરસ્ત્રીઓને છલ પ્રયોગથી ભોગ કરવા લાગ્યા, અને સાધુ સંગથી વિમુખ એવા તે અપરાધ વિના જ સાધુ લોકને મારી નાખવા લાગ્યો. ૨૪
તેના પિતાએ રેષ કરી પોતાના દેશમાંથી સાધુનો નાશ કરનાર એવા તેને પાર કર્યો, અહે! જે મહા ચારિત્રવાનું છે તે નીતિહીન એવા સ્વપુત્રને પણ સહન કરતા નથી. ૨૫
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૪૧)
૨ બહાર જઈને કટમાં પોતાને નિવાસ કરી તે પહેલી પતિ થ, ઘુવડની પેઠે તકને પણ નિવાસ, શર ભીતિથી ગુહામાં જ થાય છે. ૨૬
મા જતા સગાને તે મારી નાખવા લાગ્યો, તેમનુ વિત્તમાત્ર લેઈ લેવા લાગ્યો, અને પર્વત મવાસી એવા તેને કોઈથી નિગ્રહ થઈ શક્યો નહિ. ર૭
ભીલ લોકોને રામહને સાથે લઈ તે પાસા ધાડ ચોરી કરવા લા, શ્ચિકથી દશાયલ વાનર રવભાવથી જ ચપલ ફેઈ શી શી ચેષ્ટા કરતે નથી? ૨૮
એવામાં નરવીર નામના સાર્થવાહને એક અતિધન પૂર્ણ સાથે ત્યાં આવ્યા, તેને પણ આ કર પુરૂષે અતિ લોભે કરી, નહલવૂહ બલના મિષથી લુટો. ૨૮
અનર્થ કર એવા અનેક ભીલ લોકોને જોઈ સાર્થવાહ નાશી ગ, જીવતા રહેવાય તો જે અર્થ પ્રાપ્ત કરી શકાય તેવા અર્થને અર્થે કિયો પંડિત પ્રાણ તજે ૩૦
સાથેને લૂટી, બહુ લાભથી પ્રસન્ન થઈ, ભિલ્લે ને નાથ પોતાની પલીમાં ગયો, પણ અતિ પીડા પામેલો નરવીર સાર્થવાહ ફરિયાદ કરવા માટે માલવ નાથ પાસે ગયો. ૩૧
નેપને સમસ્ત વૃત્તાના નિવેદન કરી, અતિ દીધે રોષવાળે તે દર્પ થકી બેલ્યો કે, હે નરેશ્વર ! મને સન્ય આપ કે હું તેને હણીને મારું ધન પાછુ પ્રાપ્ત કરૂ. ૩૨
તેને નિગ્રહ કરવાને, તેને રાજાએ બહુ સૈન્ય આપ્યું એટલે તેણે રાત્રી સમયે પલ્લીને ઘેરો ઘાલ્યો, નાહલપતિ તે દેખીને ચેરની * શર એટલે શૂર લેક એ સ્પષ્ટ જ છે, પણ શ અને સને સંસ્કૃતમાં
આવા લેષ સંબંધે સમાન ગણે છે એટલે સૂર અર્થાત સૂર્ય એ અર્થ ઘુવડ પક્ષે લાગુ થાય છે તે લક્ષમાં આણવા જેવો છે. ગામનું નામ છે.
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪૨) પિકે નાશી, બધું રહેવા દઈને, પર્વતના શિખર ઉપર એકલો જ ચઢી ગયો. ૩૩
નાથવિનાના તે કટિને, મિત્ર કે શત્ર કઈ જોયા વિના, દુષ્ટબુદ્ધિ વાળા, મદત સાર્થવાહે લૂટયું, અને ગર્ભભારથી મંદગતિએ ચાલતી નાહલેશ્વરની પત્ની જે દીન મુખે જતી હતી તેને દયાહીન અને નયહીન એવા તેણે પકડીને સાથે લીધી. ૩૩ :
તેનું ઉદર ચીરીને વેર વાળવા માટે તેણે તેના બાળકને પથરા ઉપર પછાડી મારી નાખ્યું, ધાંધ ચિત્તવાળા પુરૂષો ક્ષણવારમાંજ મહા અકાર્યને કરી દે છે. ૩૪
અગ્નિ જેવી ઉગ્ર માનવાળા તેણ, પલીનું સર્વસ્વ લઈ લીધાપછી તેને અગ્નિ મૂકી સળગાવી દીધી, અને વેગે કરીને પોતે કાર્ય સીધી કૃતાર્ચતાનું અભિમાન ધારી, રાજા પાસે ગયો. ૩૫
મદદ્ધત એવા તેણે સભાની સમક્ષ પોતાનું સમગ્ર ચરિત્ર પોતાની જાતે જ, રાજાને કહી બતાવ્યું, તે તેમાં પેલી સ્ત્રી અને તેના બાલકનું જે દારૂણ મરણ તે સાંભળી રાજા કંપી ગયો. ૩૬
નીચમાં નીચ જાતિવાળે પણ આવું કર્મ કરે નહિ તે અન્ય જાતિની તો વાત જ શી એમ વિચારી સર્વ ગાત્રે કપ પામતા સભાસદા તેની, ધિક્કારપૂવૅક નિંદા કરવા લાગ્યા. ૩૭
તેના કર્મની નિંદા કરતા ભૂપતિએ પણ તુરતજ તેનું ઘરબાર લૂટી લેઈ અપમાન કરી, તેને દેશપાર કર્યો. ૩૮
આવા દુષ્કર્મથી સર્વત્ર નિંદા તે તણ જેવો હલકો પડી ગયો, અને અત્યગ્ર પુણ્ય પાપનું ફલ અત્રજ મળે છે એ ઉકિત એના વિષયે સત્ય થઈ. ૩૮
દુખથી કલેશ પામતો તે પ્રયાગ જઈ તાપસ થયો, પ્રાય: જિના ધિકારથી ભ્રષ્ટ થયેલા જ બહુ નિર્વેદ પામી જાય છે. ૪૦ - ત્યાં શિવ પૂજન પરાયણ રહી તેણે અતિ તીવ્ર કુછ નિરતર કર્યા અને દાવ ક્ષયાર્થે તેણે અતિ ઉગ્ર તપથી શરીર શોષી નાખ્યું. ૪૧
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૪૩ )
આ પ્રકારે વિશુદ્ધ શિવ ધર્મને પાલતા તે યુતિગણના મુખ્ય થઈ પયા; સદાચાર પાપણ યતિ વૃંદા લાકમાં મહા પ્રતિષ્ઠા પામે છે. પર
કાલ જતાં તે મરણ પામી અન્ન પુત્તતને વિષે શ્રી સિદ્ધરાજ ચ, નિદાન વિના કરેલા તપથી અન્ન શું પાપ્ત નથી થતુ? ૪૩
રાજાએ, સર્વધન લુટી લેઇ, બહુ મકારે અસ્માત ફરી, નય રહિત એવા માર્થવાહને પૂર્વે જે કાઢી મૂકેલા તેથી સિદ્ધરાજે માલવદેશને અતિ હઠથી પીડા કરી અને પૂર્વે જેણે પેાતાની નિ’દા કરેલી એવા લોકોને પેાતાના શત્રુની પેઠે હેરાન કર્યા. ૪૪
પૂર્વ જન્મમાં કોપ કરીને માતા સહિત બાલકને મારી નાખેલુ તેથી જયસિંહ દેવ ભૂપાલ આ જન્મમાં પુત્ર રહિત થયા, જતુ માત્ર પેાતાનાં કરેલાં શુભાશુભ કર્મ આ મંસારમાં ભાગવે છે અજીત એવુ કોઈ પણ કર્યું વિલય પામતુ નથી. એમ કર્મ સ્થિતિ અતિ વિષમ છે. ૪૫
ઠેલા જિત પતિના નીચ ગાત્રમાં અવતાર, મલ્લિનાથનુ અમલાવ, બ્રહ્મદત્તનુ અધત્વ, ભરતનૃપ જય કૃષ્ણના સર્વ નાશ, નારદનુ નિર્વાણ, ચિલાતી સુતને મહા પ્રથમ પરિણતિ એમ લાયને આશ્ચર્ય પમાડતી કર્મ નિર્માણુ શકિતજ વિત્ત્પતી
છે. ૪૬
એમ આ સ સારરૂપી નાટકમાં કર્મવશવર્તતો જંતુ, નટવત્ અનેક ચેષ્ટા કરવામાં વિવિધ માયામય રૂપ ધરતા, જ્યાં સુધી સર્વે આ ધકારના નાશ કરનાર સમ્યક્ત્વ રત્ન માપ્ત કરતા નથી ત્યાં સુધી, કેઇ કેઇ ચેાનિને તજતા નથી ને કેઈ કેમ ને ભજતા નથી અને વેદના અનુભવતા નથી ? ૪૭
ઈતિ નવમે પ્રથમ વર્ગ
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
' (૧૪૪) હવે સમસ્ત માન. જેનું નાશ પામ્યું છે એવો જતાભિમાન જે પેલો પલી પતિ તે સર્વ સમૃદ્ધિ વિમુખ થઈ ગયોઅથવા રિપુ પાસેથી મરમ પરાભવ પામી કિયો હીનધનવાળો દીનતાને પામતો નથી ? ૧
એકલો છતાં પણ ચારે પાસા ચોરી કરવા લાગ્યો, માર્ગમાં દુબલોનું વિત્ત હરી લેવા લાગ્યા, વનમાં નિત્ય મૃગયા કરવા લાગ્યો, બુલુલિત શું પાપ કરતો નથી! ૨
એકવાર યશોભદ્ર નામે પ્રસિદ્ધ સુરિવાર ત્યાં આવી ચઢયા તેમને જોઈને, કોઈની પણ પરવા નકરનારે , હાથમાં ભાલો લઈને, તેમના લૂગડા લુટી લેવા દો. ૩
ધનુષને ચઢાવી, યતિના ઉપર તાકીને તે માટેથી બોલ્યો, અરે? તારા બધા વસ્ત્ર ઝટ મૂકી દે, નહિત મુમુક્ષ એવા તને મારી નાખીશ!૪
અતિ ક્રૂર એવા તેને પુર:સ્થિત જોઈને સૂરિએ મૃદુનાદથી કહ્યું કે પ્રાગ ભવનાં દુષ્કૃત તું ભેગવે છે તેમાં વળી પુન: તેવાજ કરીને શા માટે વધારો કરે છે. ૫
પ્રાણી મદથકી જે કર્મ, સ્વધર્મ તજીને હસતે હસતે સહસા કરે છે, તેના કોઈ અવર્ણ ફલરવ નરકને વિષે (રોતે રાતે) ભોગવે
જીવ આ ભવમાં પિતે એકલો જ આવે છે અને ભવાંતરમાં પણ પોતે એકલો જ જાય છે અને પિતે એકલેજ પૂર્વ કતકર્મનું શુભાશુભ ફલ પણ ભેગવે છે. ૭
પરસ્ત્રી ગમન, પરાર્થ હરણ, પર પ્રાણઘાત, એ ત્રણ વિના અધિક પાપ બીજું કોઈ નથી, એટલે એ ત્રણના ત્યાગ તુલ્ય પુણ્ય પણ અત્ર બીજું નથી. ૮
જીવિતને વિદ્યુચ્ચલ જાણત, વનને મેઘમાલા જેવું ચંચળ જાણતો, મત્તાંગના પાંગ જેવું વિત્તને ચપલ જાણતા વિવેકી તે વાતને અર્થે પાપ કરતો નથી. ૯
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૪ )
ત્યારે હું આર્ય થઈને, ધર્મને દૂર મૂકી નિશાદની પદે આ અધર્મ શું કરે છે? કૃતજ્ઞ પુરૂષે કોઈવાર પણ પિતાના ઉદાર એવા જે કુલધર્મ ને દેશધર્મ તે તજવા નહિ. ૧૦
ગુરૂ વચન-સુધાથી આ પ્રમાણે પ્રસિદ્ધ થતાં તેના હદયરૂપી વનમાં જામી રહેલો કે પાગ્નિ ઓલવાઈ ગયો, અને સંવેગ વૃક્ષ તુરતજ વૃદ્ધિ પામ્યો. ઉત્તમ પુરૂને કરેલો સદુપદેશ વ્યર્થ જતે નથી. ૧૧
અહ! (મે બહુ વિરૂદ્ધ ક) આ જન્મ ધર્યો ત્યારથી અનીતિને માર્ગે રહી કયા-જલ, મૃત્તિકા, અનેક તી ઇત્યાદિ કશાથી મારી શુદ્ધિ થવાની નથી;એવી તેના મનમાં ચિંતા થવા લાગી. ૧૨
વાણીનો વિરોધ કરનારમાં મુખ્ય એવા તેમને તેણે કહ્યું છે યતીશ્વર ! આપનું આ કહેવું યથાર્થ છે, પણ કર્મ રહિત એ હું તેનું ઉદર પોષણ આવા દુષ્કર્મ વિના થઈ શકે એમ નથી. ૧૪
પૃથ્વી ઉપર વિખ્યાત એવા અતિ ઉજજવલ રાજકુલમાં મારે જન્મ છે, પણ તે યતીશ્વર ! દુષ્કર્મવશ કરીને હું આવી અતિ શોચનીય દશામાં પડયો છું. ૧૪
અધમ, હે નાથ ! કુલ, શીલ, યશ, સુખ, સર્વને વિનાશ કર્યો છે, મારા જેવાને જે જન્મ તેના ભવે ભવે કેવલ અન્ન વિનાશને અર્થે જ છે. ૧૫
સંવેગ વેગ થઈ આવવાથી તેણે પોતાના આત્માની વારંવાર નિંદા કરવા માંડી, પરંતુ એમ તેને શુભ ભાવયુક્ત ભવ્ય જાણીને દયાળુ સૂરિએ આ પ્રમાણે કહ્યું. ૧૬
હે ઉચ્ચ બુદ્ધિવાળા! આવી નીચ વૃત્તિ તજીને તું અમારી સાથે ચાલ, કે એમ કરવાથી ધર્મના પ્રભાવે કરી તે તારા બન્ને જન્મ સફલ થાય ૧૭
ગાંભીર્ય ગુણથી રમણીય એવી ગુરૂની વાણું સાંભળી કણું અને મૃતપાન કરી, જયત તે જ ક્ષણે શાંત થઈ, ભવભયથી ત્રાસી, તેમની સાથે ચાલ્યો. ૧૮
૧૯-
ચ.
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪૬). અક્ષણ પણ સજજનને સંગ થાય તે પુરૂષના સમગ્ર પાપને નાશ થઈ જાય છે, ચિરકાલના ભેગા થયેલા અને સારી પેઠે જામેલા પણ તાપની સુધાના એક કણના પણ પાનથી શાન્તિ થઈ જાય છે. ૧૮
ગુરૂ સાથે તે ગયો, સર્વ સુશ્રાવકો પાસેથી પુષ્કળ માન પામવા લાગ્યો, અને એમ કરતાં તિલંગ દેશમાં ઉલંગર નામે નગરમાં તે જઈ પહોંચ્યા. ૨૦
ત્યાં સમસ્ત વણિજેમાં શ્રેષ્ઠ એ એક પ્રઢ બુદ્ધિવાળો શેઠી એ પાતકને દૂર કરનાર એવા સૂરીને વંદવા માટે હર્ષથી આવ્યો, તે બુદ્ધિમાને પિતાને કરવાને સમગ્ર વિધિ યથાર્થ રીતે કરીને શ્રદ્ધા પૂર્ણ મનવાળા જયતને ગુરૂ આગળ બેઠેલો જોઈ, આ કેણ છે એમ પૂછ્યું. ૨૧ - ગુરૂના વચનથી તેને વૃત્તાંત જાણી ચતુર એવા તે શ્રાવક શિરોમણુએ ભવ્ય દેહવાળા અને વિનીત એવા તેને દયાદ્રિ ચિત્તથી, પોતાને ઘેર લઈ લીધે, જયત પણ ત્યાં તેના પુત્રની પેઠે કર્મ કરતે સુખમાં ર–સંતાપને હરનારૂં એવું માનકારિસ્થાન પ્રાપ્ત કરીને કિયો બુદ્ધિમાન તેને તજે. ૨૨
પછી સદાચાર પાલવાથી તે ક્ષણવારમાં ધર્મપ્રિય થયા, કઠોર છતાં પણ લોહ, સિદ્ધરસના પ્રસંગથી સુવર્ણ કેમ ન થાય ? ૨૩
એક સમયે સર્વ પૂજોપચાર લઈને શેઠની સાથે તે વિહારમાં ગયા અને શ્રી ધર્મ પર્વને વિષે લોક માત્રને જિનાન કરતા જોઈ વિચાર કરવા લાગ્યો કે જિન પૂજનથી કરીને જે પોતાના જનમને નિત્ય સાર્થક કરે છે એવા આ લોકને ધન્ય છે, આવું મહત પર્વ પ્રાપ્ત થયા છતાં પણ મારા સમાનદીન અને પુણ્યહીન કોઈ હશે નહિ ૨૪-૨૫
પૂર્વ ભવમાં મે પુણ્ય કરેલું નથી માટે આ જન્મમાં આવો થયો છું અને હજી પણ પુણ્ય વિવર્જિત હોવાથી આવતા ભવમાં મારી ગતિ આ કરતાં પણ વધારે અધમ થશે. ૨૬ , ,
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૪ ) કેટલાક ધન્ય પુરૂ એકજ જન્મી સો જન્મને જીતે છે, અને પુણ્ય રહિત એવા કેટલાક પ્રમાદી એકજ જન્મથી જન્મને હરે છે. ર૭
ધર્મ, અર્થ, કામ એ ત્રણથી રહિત એવો હું મનુષ્ય છતાં પશુ જેવો છું, સર્વોત્તમ એવો મનુષ્યજન્મ પ્રાપ્ત કરી તેને મેં વ્યાજ ગુમાવ્યો, મને ધિક્કાર છે. ૨૮
દુબાપ એવો મનુષ્ય જન્મ પ્રાપ્ત કરીને જે મૂઢબુદ્ધિવાળો ધર્મ આચરતો નથી, તે બહ કલેશથી પ્રાપ્ત કરેલા ચિંતામણિને પ્રમાદથી, મહા સમુદ્રમાં પાડી નાખે છે. ૨૯
આવી ચિંતા કરી નેત્રમાંથી ઝરતા અપૂરે પૃથ્વીને સિંચતા તેને, દયાલ અને જિન ભક્ત એવા પિલા શેઠે દીઠો. ૩૦
તેણે બહુ આગ્રહ કરીને પૂછવાથી તે પિતાની વાત સમજાવી, જે સાંભળીને તેણે કહ્યું કે તેને આ ઉત્તમ ભાવ થયો છે તેટલાથીજ તુ ધન્ય છે. ૩૧
કપૅર, અગુરુ, શ દન આદિ આ જે છે તે લે અને તું પૂજા કર, ખેદ શા માટે કરે છે? ધર્મ પ્રભાવથી તેને સર્વ રીતે શુભ થશે; પોતાના ખરા મનોભાવથી ભવ્ય જીવ એક્વાર પણ કરેલી જિનેશ્વરની પૂજા, અશોકની પેઠે, મહેટ સામ્રાજ્ય આપે છે. ૩ર
વિચારવાન એવા તેણે ઘણો સમય મનમાં વિચાર કર્યો કે જેનું દ્રવ્ય તેને જ પુણ્ય જાય છે અને પછી પોતાની પાસેની પાંચ કોડીના પુઠપ વિવેકપૂર્વક આપ્યા, અને ભક્તિના રસથી થઈ આવતાં રોમાંચ સમેત તેણે શ્રી જિનની પૂજા કરી, અને પોતાને ધન્ય માનતાં તેણે સકલ સુખકર એવા શ્રી પ્રભુને માન રહિત થઈ વંદના કરી. ૩૩
હે દેવ! તમારા ચરણ કમલના દર્શનથી આજ મારાં બે નેત્ર સફલ થયાં. હે ત્રિલોક તિલક! આજ મને આખો સંસાર સમુદ્ર એક બાબલા જેવો જ લાગે છે.૩૪
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૪૮) આ પ્રકારે જિનપતિની સ્તુતિ કરી તેમને પ્રણામ કરીને સુંદર શય વાળે તે પિતાને સાથે ગયે, ને તે શુભ દિવસે તેણે મહદ્રાસના અંતઃકરણમાં રાખીને ઉપવાસ કર્યો આવે તેને પૂર્ણ વિવેક જોઈને સુક્ત ઉપરજ વૃત્તિવાળા શેઠે પરમ હર્ષ પામી તેને પિતાના પુત્રતુલ્ય મા–અથવા પોતાના ગુણ થકી જગમાં કોણ માન્ય નથી થતું? ૩૫
થોડાક જ દિવસમાં મહાન શુભ ભાવને ધારણ કરતા તે અનશન ગ્રહણ કરી, જિનેશ્વરનું સ્મરણ કરતો પિતાનાં દુષ્કતની નિંદા કરતો, મરણ પામ્યો, અને ગુર્જર મંડલમાં ત્રિભુવનને કુમાર એ નામને દેવતાજેવા શરીરવાળો પુત્ર થયો તેજ આ ભવમાં આપી પોતે છો. ૩૬
હે રાજન્ ! પૂર્વભવમાં શ્રેણીના સંગથી પચાસ વર્ષે તે અમિત શ્રેય પ્રાપ્ત કર્યું માટે આ ભવમાં પણ તેટલાંક વર્ષ જતાં તેને ઉત્તમ રાજ્ય પ્રાપ્ત થયું. ૩૭
પૂર્વ જન્મના પ્રથમ ભાગમાં તે પાપ કર્યું હતું માટે આ જન્મ ના પૂર્વ ભાગમાં પણ તને દુ:ખ પડયું, હે નરેશ! લક્ષ કહ્યું પણ જે શુભાશુભ કર્મ તે અત્ર ભોગવ્યા વિના કદાપિ ક્ષીણ થતું નથી. ૩૮
એ ઉઢર નામનો શેઠીઓ મરી ગયા પછી આ ભવમાં તારો ઉદયન મંત્રી થયે છે, અને વાગભટ અને અભ્રભટ્ટ નામના તાર મંત્રી તે પણ તેના પુત્ર છે. ૩૦
પૂર્વ જન્મના નેહે કરીને એ સર્વની આ ભવમાં પણ પ્રીતિ જામી છે, પૂર્વ જન્મમાં જે જે આરાધ્યું હોય છે તેને તેનું તે, હિં નરેશ! પુન: પ્રાપ્ત થાય છે. ૪૦
અન જિન ધર્મની સમ્યગારાધના કરી, ધર્મન્નતિ વિસ્તારી, વિષ પ્રયોગથી મૃત્યુ પ્રાપ્ત કરીને તું સમાધિલીન હિ રવામાં જવાનો છે. ૪૧
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૪૮) અમે પણ ચિરકાલ સુધી સંયમ પાલી, અનશન વિધિથી સુખે મૃત્યુ પ્રાપ્ત કરી, હિ આર્ય, સર્વ સુખથી રમણીય, અને શોક રહિત એવા ચતુ દેવ લેકમાં જઈશું. ૪૨
પાછા ભરત ભૂમાં ભવ્ય નરત્વ પામી, સુકૃતમાત્ર કરી, ભોગાભિલાષ તજી, ઉત્તર વયમાં શુદ્ધ સંયમ પાલી, વિપત્તિ વિનિમઃ એવા શિવપદને આપણે પામીશુ. ૪૩ - શ્રીમસીમંધરે કહેલો વૃત્તાન્ત પાદેવીને મુખેથી મેં જેવો સાંભળેલો તેવો ભૂત અને ભાવિ તને કહી બતાવ્યો, એમાંથી જિન સેવા વડે તે અતિ મહાન ફલ પ્રાપ્ત કર્યું છે તે સમજી તેનાને તેના ઉપરજ ચિત્તને અવિચલ કરીને સ્થાપી રાખજે. ૪૪
રાજએ પ્રભુને કહ્યું કે આપ આ બધું કહો છો તે સત્ય છે તથાપિ ચિત્તને નિ:સંશય સ્પષ્ટ પ્રત્યય થાય એવું કાંઈ પ્રમાણ છે? ત્યારે ગુરૂએ કહ્યું ઉઢર શેઠને ઘેર અદ્યાપિ પણ એક વૃદ્ધ દાસી છે તેને પૂછવાથી તે સમગ્ર વૃત્તાન્ત કહેશે. ૪પ
તે ઉપરથી રાજાએ પોતાનાં માણસ મોકલી પરીક્ષા કરી જોઈ અને વાત યથાર્થ જણાતાં, તે મનમાં બહુ આશ્ચર્ય પામ્યા; બહુ હૉથી તેણે સૂરીશ્વરને “કલિકાલ સર્વજ્ઞ” એવી ઉપમા આપી અને એ નામ સૂર્યની પ્રભાની પેઠે આખી પૃથ્વી ઉપર પ્રસરી ગયું. ૪૬
વિમલજ્ઞાન ભાનુની પ્રભાથિી સદેહને આ પ્રકારે દવંસ કરતા મિથ્યા મનને ભેદી નાખતા, ત્રિદેશોથી પૂજાતા જૈન ધર્મને સ્થાપતા, નવી વાણુથી સર્વજ્ઞ સ્તુત્યાદિ નવાં નવાં વિરચતા, શ્રી હેમ ચદ્ર સૂરિ આ કાલના સર્વજ્ઞ હાઈપરમ વિજયી વાત છે ૪૭
શ્રી રત્નસિંહ ગુરૂ ચરણ કમલના ભ્રમર ચારિત્ર સુદર કવિએ રચેલા કુમારપાલ ચરિતને સ્વભાવથી જ રૂચીકર એવો ભવ વર્ણન નામે નવ સરે સમાપ્ત થયો. ૪૮
ઈતિ નવમ સર્ગ
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૫૦ )
રિવરની સેવા કરતા તેણે ઘણાક સમય મહેાત્સવેદને વિષે ગાળ્યા, અને પરસ્પરના વિયોગ સહન કરવાને અસમર્થ એવા તેમની મેની વચ્ચે નખ અને માંસ જેવા નિત્ય સ્નેહ થઈ રહ્યા. ૧
રાજાને પ્રીતિ પ્રતીતિ, પ્રભુતા, પ્રતિષ્ઠા, માન્ન થયાં અને ગુરૂ તથા ધર્મપર ત્રણે લોકમાં પરમ શ્રદ્ધા શુક્લ પક્ષના ચંદ્રની કલાની પેઠે વૃદ્ધિ પામવા લાગી. ૨
શ્રી મૂલરાજના વંશના ભૂપાને અંતકાલ સમયે કુ૪ મહા વ્યાધિ, લક્ષ નરેશની માતાના શાપથી, સતીના અપમાનને લીધે, થયા કરતા હતા, તે સર્વે અ ંગના ભંગ કરનારા અને ભાગ માત્રની હાનિ કરનારા રોગ કુમારપાલને થઇ આવ્યા, અને તેની વેદનાથી સર્વ ગાત્રે નિવ્હાલ થઈ રાજા જપીને બેસવા પણ પામ્યા નહિ. ૩–૪
માંત્રિક, ગણક, * વૈદ્ય કોઈપણ તે રોગને કાઢી શક્યા નહિ; માદા મૂકીને ઉલટેલા જલ રાશિને ગમે તેવા સમર્થ પણ કાણુ રોકી શકે એમ છે ?. પ
તે વ્યાધિની પીડાથી બહુ દુ:ખ પામતા તેણે સૂરને એ રોગ કેમ શાન્ત થાય તે વિષે પૂછ્યું, દુર્ભિક્ષના દુ:ખથી પીડાતા લેાક મેઘ વિના ખીન્ત શાનું સ્મરણ કરે? ૬
કુમારપાલનું આયુષુ, હજી ઘણુ છે એમ જોઈને અતિ ચતુર એવા તેમણે વિચાર કરી કહ્યું કે કોઇ અન્યને રાજ્ય ઉપર બેસાડવામાં આવે તે આ વ્યાધિ તને તજીને જાય. ૭
ઘણા વખત વિચાર કરીને ચાતુર્ય નિધિ એવા તેણે વાકસયમીમાં મુખ્ય એવા તેમને કહ્યુ કે સત્વ વિના તે હે ભગવન્ ! શ્રી વિક્રમાર્ક પણ પૂર્વે ચિરાયુ થઇ શકયા નથી. ૮
જેથી.
シ
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
દયાર્દચિત્તવાળા મતવા દેહ દાનથી પારાપતનું રક્ષણ કર્યું છે, અને દયાવાન શ્રી નેમિનિને રાજય રામેત રામતીને રજની માફક તક છે. ૮
ધર્મના મર્મને જાણનાર કેણે પિતાના વચનને અર્થે પોતાના શરીરની ચામડી આપી છે. અને આવું ને કેવળ અસ્થિર જાણતા દધીચિએ પોતાના હાડકાં આપ્યાં છે ૧૦
પરમાર્થને જાણનારો હું મારા વિતને અર્થે કેમ હણું રંકને રાજા સર્વને જગતમાં મૃત્યુની ભીતિ અને કવિતની આશા સરખી છે. ૧૧
મારિનું સર્વત્ર નિવારણ કરી, મારા પિતાના અને માટે તેના જ સ્વીકાર કરું તે લોકમાં મારી બહે હાંસી થાય, ગમે તેવા કદમાં પણ ઉત્તમ ધર્મ ભાવ મને કદાપિ નષ્ટ થતો નથી એવા સત્પરૂપ પોતાના નિયમને તજતા નથી ૧૨
સુદ્યાસાર જેવી અને દયાને વર્ષાવતી આવી વાણું સાંભળીને યતીશ્વર બોલ્યા કે હે રાજન! હું જાતે જ તારા રાજ્ય ઉપર બેસીને તારું દુ:ખ લઈ લઈશ. ૧૩
પ્રભુના મુખ કમલ સામું વારંવાર જે તે રાજા બહુ આશ્ચર્ય પામી બોલ્યો કે આવું અયોગ્ય કામ હું કેમ કરૂં ? માટે હે આયેવર! વિચાર કરીને જે કાઈ યોગ્ય હોય તે બતાવે. ૧૪
પિચુમંદના વૃક્ષને અર્થે કલ્પકમને કે કાચને અર્થે ચિંતામણિને કોણ ભાંગી નાખે? કે બકરીને અર્થે કામધેનુને અથવા ગદંભને અર્થે હાથીને મણ વિનાશ કરે? ૧૫
સંસાર સમુદ્રની પાર ગયેલા, વિશ્વના એક સારરૂપ, કામ મહાદિનો પરાજય કરી ચૂકેલા, જગત માત્રનું હિત કરનાર, એવા આપને હણીને ગુણજ્ઞ એવો હું મારા ગુણહીન શરીરને કેમ સાચવું? ૧૬
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫૨) હે રાજન! મારા અંગમાં રગ આવશે એટલે તેને, યોગ બલથી, દૂર કરવાની મને શક્તિ છે, માટે વિલંબ ક્યા વિના, હું કહું છું તેમ તારે કરવું, એમ સૂરિએ કહ્યું. ૧૭
ત્યારે કુમારપાલે મહા મહોત્સવપૂર્વક સૂરીશ્વરને પિતાના રાજ્ય ઉપર બેસાર્યા, મોઢા આગળ ભેટ મૂકી તેમને તેણે નમન કર્યું, અને પોતાને હાથે તેમને માથે છત્ર ધર્યું. ૧૮
અન્ય ભૂપાલો પણ ભેટ લઈને મુનીશ્વરને આવી નમ્યા, અને બે મંત્રીઓ તેમની બે પાસા ઉત્તમ ચામર ઉપાડવા માંડયા. ૧૯
રાજ્યથી વિમુક્ત એવા કુમારપાલને મૂકીને આ રેગ હવણી ને હવણાં મને આવો એમ, સભાના દેખતાં, વાચંયમ * ચકવતી એવા મુનીશ્વર આનંદથી બોલ્યા. ૨૦
તે જ ક્ષણે કુમાસ્પાલના શરીરને તછ દુષ્ટ વ્યાધિ સૂરિના રીરમાં પેઠે, તૃતીય જવરની પેઠે કુદ્ધ થઈને એ વ્યાધિ પિતાના ભેગને સવર અચુક રીતે પકડે છે. ૨૧
રોગ ગ્રસ્ત એવું ગુરૂ શરીર તુરતજ કેવલ વિતિ પામી ગયું. ' પેટમાં ગયેલું કાલકૂટ આખા શરીરને ક્ષણવારમાં ભેદી નાખી છે. ૨૨
રેગને હણવા માટે નિશ્ચલાંગ થઈ તે યોગીએ પૂરક નામને પ્રાણાયામ કર્યો, અને આધાર પીઠથી વાયુને ઉદવે ચઢાવી, કિષ્ટિને વિષે ધીરજથી ધારી રાખ્યો; પછી નાભિપદ્મને ઉર્ધ્વ મુખ કરીને વાયુને હદય પદ્મ વિષે ધારણ કર્યો, અને ધીમે ધીમે વાયુથી ગ્રંથિ ભેદ સાધીને તંદ્રાધીન એવા તેણે, બ્રહ્મરંધ્ર તેથી પૂર્ણ ભર્યું. ૨૩-૨૪
દક્ષ એવા તેણે બાકીનાં દ્વાર બંધ કરી, મુખથકી થથા ચાગ રેચ કરી, રોગ પિંડને ઉચો ચઢાવી બહાર કાઢી, સહજમાં અલી બુપાત્રની અંદર નાખ્યો. ૨૫ * વાચંયમ એમ એટલે વાણીને સંયમ કરનાર તેમના ચક્રવર્તી તેમાં પણ મુખ્ય.
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫૩ ) સૂર્યને ઉર્વશ્રાવવાથી તાપને લીધે ચંદ્રમાંથી અમૃતને વદ યો, જેથી સર્વ ગની હાનિ થતાં અંગ માત્ર અતિ સુંદર અને નિરામય થઈ રહ્યું. ૨૬
સ્પર્શ કરવાને અયોગ્ય એવા પર તુ બડાને અંધ શકિતથી લઈને એક અધઃપમાં નાખ્યું, અને મુનિએ કહ્યું કે ધર્મ ધી વિના અન્યને તારા રામ આ રોગ આજ પછી થશે નહિ. ૨૭
ગુરુના પગારથી વિપત્તિમાત્ર દૂર થતાં મૃત્યુરૂપ રોગ નિવૃત્ત થતાં, રાજાએ પિતાને ન અવતાર થયો મા અને આખા નગરમાં મહોત્સવ કરાવ્યો. ૨૮
વિમલાચલની યાત્રા કરી, રેવતક ઉપર મીશ્વરને નમી, મારે માનવું જન્મને સાર સંપાદન કરવો એમ રાજાએ મનમાં વિચાર
કર્યા. ૨૮
.
શુભ મુહૂર્તે રાજને ગુરૂએ સઘેશપદ આપ્યું, તે સમયે તુરતજ કિઈ ચરે આવીને હાથ જોડી આ પ્રમાણે વિનંતિ કરી. ૩૦
અનેક રાજાને સાથે લઈને ડહલેશ્વર કણે રાજ આપના ઉપર ચઢી આવે છે-આવું ધર્મ કાર્યમાં અંતરાય કરનારું વચન સાંભળીને ગુરૂ આગળ કુમારપાલે બહુ શોચ કરવા માંડયો. ૩૧
મારા અભાગે કરીને ધર્મ કયાં આવો મહા અંતરાય મને નડ, અથવા ભાગ્ય રહિત જનની મરથ કદાપિ સિદ્ધ થતા નથી એમ આગમોમાં કહેલુ જ છે. ૩૨
કૃપણનું ધન, ધામેચ્છા, સુરગ દુલ, વનકુસુમ, ફ્રેમ છાયા, એ પાચે પોતે પોતામાં જ શમે છે. ૩૩
સજજનના સંગમથી નીચપણ કદાચિત્ ઊત્તમ ઈચ્છા કરે તો પુણ્ય વિવર્જિત એવા તેમનાં જે પાપ તે તેમને પ્રતિબંધ કરે છે. ૩૪
આ પ્રકારે ચિંતા કરતા તેને કાલને જાણનારા સૂરિએ તે સમયે કહ્યું કે બારમે પહોર એની મેળે જ સમાધાન થઈ જશે, માટે ચિંતા તજીને ધીરજ ધર. ૩૫
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂરિનું એવું વચન મનમાં રાખીને, તેણે યાત્રાર્થ ઉદ્યમ, આ દરપૂર્વક ચાલ રાખ્યો, એવામાં બીજે જ દિવસે આવીને ચરે કર્ણ રાજાના મૃત્યુની વાત કહી. ૩૬
ચતુર્વિધ સંઘ સમેત બુધ એવા પોતાના ગુરૂ સાથે તથા અનક પિસહવર્તમાન કુમારપાલ વિમલાચલ ઉપર શ્રી જિનેશ્વરને નમન કરવા ગયો. ૩૭ ! ' . ! ! ' ' , , - પુંડરીક ગિરિરાજના ભૂષણ, પાપ તાપની અખિલ આધિનું ખંડન કરનાર એવા જિન પતિ શ્રી નાભિનદનની ત્યાં તેણે હઈ ભેર પૂજા કરી. ૩૮
. તીર્થને જોતાં જ પોતાના જન્મને કૃતાર્થ માનતો તે મંડપમાં તુરતજ ગયો, અને ત્યાં મુકતાશુક્તિ મુદ્રા કરી, મંદ્ર સ્વરથી, શ્રી જિનેન્દ્રનું સ્તવન કરવા લાગ્યો. ૩૮
કર્મ રૂપી રેણુને હરણ કરી જનાર એકના એક મહાવાતા મોહ રૂપી મલ્લના મદનું મર્દન કરનાર એક વીર, સંસાર રૂપી મહ સાગરના તીરના પામેલા ધીર મંદરાચલ જેવા હે શ્રી જિનેક તમે સર્વ કલ્યાણ આપે. ૪૦
જે તમારા પાદપકજનું યજન કરે છે તેમને જન્મ જ વ્યાધિ પીડતાં નથી, હે નાથ ! જે તમારા મતનો આશ્રય કરે છે તેમનાં સર્વ અમીસિતાર્થ થાય છે. ૪૧ , - તમારા ચરણને જે હર્ષથી વારંવાર નમે છે તેને સમગ્ર સુરીધિપો પણ નમે છે, જે તમારે પાદે નમે છે તે મસ્તક પછી કોઈ અન્યને નમતું નથી, ૪૨ " જે જડ મતિવાળા તમારા શાસને અન્ય શાસન તુલ્ય કહે છે. તે મૂઢ જો હે જિનેશ! અમૃતને વિષ સરખું માને છે. ૪૩
જગતના એકનાથ એવા તમને તને જે, મોક્ષાર્થે અન્ય દેવાને આશ્રય કરે છે તે મઢજને કલ્પવૃક્ષને છોડી દઈને ફલાથ ઘત્તરતરૂ આશ્રય કરે છે. ૪૪ , ' . } }
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૫૫ )
કોઈ દેવ રાગ પણ છે, ટાઈ મય વાળા છે, પણ દેખ માત્રથી રહિત એવા ભગવાજ એક છે એમ જણાય છે, ૪૫
વિત્ત છે, કોઇ કધઆ સમયમાં તે આપ
ચિન્મય એવા શ્રી જિન તમને નમસ્કાર, જગદીશ્વર એવા તમને નમરકાર- રોવકને ચુખ માત્ર ગાપનાર એવા તમને નમસ્કારમહે। જેણે પ્રાપ્ત કરેલા એવા તમને નમસ્કાર. ૪૬
દે નાથ ! હું જગતમાં બહુ તીર્થં ભમ્યા, પણ તે સર્વમાં તારક એવુ તીર્થ તે આપનેજ ોયા માટે આપને ચરણે પડયા છું મને કૃપા કરીને હે કૃપાલા! તારા, ૪૭
આ વિશ્વમાં તમે એકલાજ જ્ઞાતા છે, તમારાથી અન્ય કાઇ કૃપા પરાયણ નથી. મારા કરતાં અન્ય કોઈ કૃપા પાત્ર નથી, માટે હે રારણ્ય મને ફિકર રૂપે સ્વીકારા. ૪૮
તમે જીવીત છે, તમે જનક છે, તમૈં માતા છે, તમે મારા પતિ છે. તમેજ અદ્વિતીય ગતિ છે, માટે હે સ્વામીન! ડુબતા એવા આ તમારા 'ર ઉપર નજર કરી તેને કૃતાર્થ કરો. ૪૯
અન્યને હું સ્તવતા નથી, અન્યને વદતા નથી, અન્યને ભજતા નથી, અન્યને રારણે જતે નથી, તે ભવ સાગરમાં તણાતા એવામને હે કરૂણા સાગર ! તમે કેમ તારતા નથી ! ૫૦
તમારી આજ્ઞાથી હીન એવા ચક્રવતી કે ઈદ્રના પદની મને હે નિરીહ ! લેશ ઈચ્છા નથી, હે સ્વામીન ! તમારી આજ્ઞાને વશ વર્તનાર એવા મને ભવેભવે ૨કત્વજ હા. ૫૧
સ`સાર નીરનિધિ તારક! ચિત્તીતાર્થે શ્રી રત્નસિંહ ગુરૂસત્વ વિરાજિત માયાદિ દોષથી રહિત એવી ચારિત્ર સુદરમતિ, હે જિન! તમે મને અપેા, પર
* 2131.
* ચિતિતાર્ય શ્રી રત્નસિંહ ગુરૂસત્ત્વ વિરાજિત એમ વચમાં અટકયા વગર વાંચીએતા રત્નસિહ એવુ” નામ નીકળે છે, જે આ ગ્રંથ કાના
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫૬)
ભક્તિના સારરૂપ એવું આ પાપહર જિનતવન જે કઈ સ્તાવક કઠે કરે, તે વિમલ ભાવવાળે વિપત્તિ માત્રથી મુકત અને સંપત્તિથી યુક્ત મહાનદ સુખ ભોગવે. ૫૩
પાપ માત્રનો નાશ કરનારી જિન મૂર્તિ માત્રની તેણે હર્ષથી પૂજા કરી, અને સૂરિના વચનથી સઘ નાયક વિધિ યથાર્થ કર્યો. ૫૪
મહા સુવર્ણ વ્યય કરીને તેણે દેવ ઋણની મુક્તિ કરી, તથાપિ એની વિશાળ દાન બુદ્ધિ, દાન રસથી તૃપ્ત થઈ નહિ. પપ
મધુમતી આદિ પુરોનાં શ્રી જિનેન્દ્રભવનોમાં પૂજા કરતે કરતે, સુરદેશ (સુરાષ્ટ્ર)માં જિનમત વિસ્તારતે વિસ્તારd, નરેશ્વર રેવતાચલ ઉપર ગયો. ૧૬
ત્યાં, ચાદવ કુલોદય સૂર્ય, મેહમદાદિને દવંસ કરનાર શૂરભવ શરીરને છેદનાર ચક્ર, એવા શ્રી નેમિનાથને, નિમેષ ચર્સથી ચર્ચતા તેણે નમન કર્યું. ૫૭
તે સજ્જનને જન્મ હું સફલ માનું છું કે જેણે આ સુંદર જિન વિહાર અત્ર કરાવ્યો છે, એમ મનમાં વિચાર કરતાં તેણે ઉત્તમ પુષ્પ સમૂહથી શ્રી જિનની પૂજા કરી. ૫૮ .
ભરતની પેઠે તીર્થ યાત્રા કરતા તેણે મેઘની પેઠે અસખ્ય દાન કર્યું, અને ગુરૂની પેઠે વિજય વચનથી સંઘ માત્રને સંતોષતો તે હરિની પેઠે અનેક ઉત્સવ યુક્ત એવા પિતાના નગરમાં પેઠો. પ૮
ગુરૂ છે; એમ ચારિત્રસુંદરમતિ એ શબ્દમાં પણ રત્નસિંહના શિષ્ય ચારિત્ર સુંદર જે ગ્રંથ કર્તા તેનું નામ નીકળે છે. આવી અતલંપિકા છે. જે રીતે કટકા કર્યા છે તે રીતે અર્થ સ્પષ્ટ છે કે ચિંતાર્થ આપનાર ચિંતામણિ સિહ જેવા ગુરૂં નામ, ગભીર સત્વ એટલે પરાક્રમથી ધિરાજિત ચારિત્ર સુદર મતિ એટલે પણ ચારિત્રથી સુંદર એવી બુદ્ધિ તે આપ,
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૭)
આ પ્રકારે ચિત્તશી ગુરૂને વશ થયેલો તે ગુરૂની સેવા કરતે, પ્રવચન રૂપી સાગરમોથી સતરૂપી રને લેતો કુમારપાલ ઘણેક સમયે દેવલોક તેવા સમગ્ર સુખના અનુભવમાં કાઢત હ. ૦
ઈતિ પ્રથમ વર્ગ:
શમ જેવા નિમલ નીતિ કારાવાળો, દી તેજવાળો, તે પૃથ્વી ઉપર રાજ્ય કરતો હતો, ત્યાં સુધી શ૩, ભય, ઈતિ એકશું શુદ્ધ ધર્મ માર્ગને અનુસરતા જનોને નડ નહિ. ૧
વાગભટ્ટ અને અંબભટ્ટ એ બે મંત્રીઓ બધી રાજ્ય ચિંતા ચલાવતા હતા અને રાજા પિતે તે સદુર્મ પરાયણ રહી ઈન્દ્રની પેઠે વિભવ ભોગવતા હતા. ૨
એવામાં દૈવ પોગે કરીને ઉદયનના એ બે પુત્ર અકસ્માત મરણ પામ્યા, જેથી બહુ શોક પામતા સમગ્ર લેક મહા સકટ પડયું એમ માની, દીન શબ્દથી રૂદન કરવા લાગ્યા. ૩
મહા ભાગ્યવાન એવા શ્રી હેમચંદ્ર ગુરૂએ પણ ચોરાશી વર્ષ સુધી આયુષ સાચવ્યું; પણ પછી અવસાન સમય પાસે આવ્યો છે એમ જાણી સમયજ્ઞ એવા તેમણે અનશન ગ્રહણ કરી આરાધના કરવા માંડી. ૪
હેગરજેશ! અનલ્પ કલાના નિધાન! હે સ્વામી! મને અત્ર મૂકીને આપ દેવલોકમાં કયાં જાઓ છો? અનત જન સમુહથી પૂર્ણ એવી પણ પૃથ્વી, હે મુનિશ! આપના વિના શૂન્ય થઈ રહેશે. ૫
એમ કહેતા રાજને સૂરીએ કહ્યું કે હું વિચાર! કોઇપણ ખેદ માકર ! તારૂ આયુષ હવે છ માસ જેટલું જ રહ્યું છે. એટલે તે પછી તું પણ સ્વર્ગમાં જ આવસે. ૬
* અતિ વૃષ્ટિ, અનાવૃષ્ટિ, મુષક, શલભ, શુક, દેશપદ્રવ, પરચક્રાગમ, એ સાત ઇતિઓ કહેવાય છે.
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૪), ' શોકથી વિધુર એવા રાજાને ભાવિ કહી, અખિલું રાજકાઈ પ્રથમથી જ બતાવી, શ્રી વીતરાગના ચરણનું સ્મરણ કરવામાર્ગમાં જ ચિત્ત રાખી, કમલાસનસ્થ સરીશ્વર સ્વર્ગ ગયા. ૭ ', ' '
કર્ષર અગુરૂ ચંદન ઇત્યાદિ સુગંધ દ્રવ્યથી કુમારપાલે પ્રભુના શરીરને, જેમ હરીએ જિનેન્દ્રને કર્યો હતો તેમ, સંસ્કાર કર્યો, તથા, અરે વિધાતા! આ શું કર્યું એમ વિધિને વારંવાર નિંદતા, તથા તેમના ગુણ સમૂહને વારંવાર સ્મરતો, તે મૃત્યુ સમાન મુખોમાં ઢળી પડયો. ૮ ' , ' '
શીતોપચારથી ભાનમાં આવતાં જ્ઞાની છતાં પણ, મેહથી વિશ થઈ રાજા વિલાપ કરવા લાગ્યો, કે સૂરીનું મરણ જોતાંપણ જે હૃદય ફાટી જતું નથી તેવા વજ સંદેશ હૃદયને અનેકવાર ધિક્કા૨ છે. ૮
જેણે પ્રકટ પ્રભાવવાળી મહાદેવી કંઠેશ્વરીને ક્ષણવારમાં પોતાની મંત્ર શકિતથી બાંધી આણી હતી, તે સરાસૂર નરેશ્વરાદિથી સેવાયલા, ચરણવાળા, શ્રી હેમસૂરિ આ જ સ્વર્ગલોકમાં ગયા. ૧૦ ' '
બલ, પરિજન, સ્વજન, સર્વને ધિક્કાર છે, વૈભવને ધિક્કાર છે, આ વિષય સુખને ધિક્કાર છે, કે જ, પોતાના કર્મને વશ થઇ, ક્ષણમાં જ સર્વને છોડી દેઈ પરલોકમાં જાય છે. ૧૧ -
અરે ધાતા! વિશ્વના શિરેભૂષણ, અખિલ વિધાયુક્ત, અને પ્રકટ ચશવાળા પુરૂષ રત્નને તું ઘડે છે, ને તેને પાછું પોતાને હાથે જ તું મને સેંપે છે! અરેરે! એમ કરતાં તદ્દીઓનો અગ્રણી તું નાશ શાને પામતો નથી! ૧૨ '
જે વિશ્વમાત્રને મહા ઉપકાર કરવામાં જ રસમાનનારા છે, જે સર્વે જનને સમાન છે, જે દીનની પીડાના હરનાર છે, જે માટી ગણધર છે, જે શલ રત્નાકર છે, જે વિદજજનના મુકુટ જેવા છે, જે સજજનેને આનંદ આપનારા છે, તેવા સત્પરૂષોને પણ પણ વિધિએ દીયું કર્યું નથી એ તેને ધિક્કાર છે. ૧૩ '
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૧ )
નિપુણ જનાબે મેધ કરવાથી સત્ત્વના આધાર રાખી તે ગુરૂની ભસ્મને લેઇને નમ્બે, અને અનુ. જેને અખલ રોગને હરનાર એવી તે ભ જતમામ રેંટલી બધી લઇ ગયા કે તે ટેંકાણે ધીમે ધીમે મટો ખાડો પડી . ૧૪
ટતા કરનારી, અખિલ રંગ 'રનારી એવી એ વિભૂતિને ચારે પાસાથી આવી આવીને ખ઼ કા લેઈ ના લાગ્યા, તેથી જે ખાડા પડી તેનુ નામ ગુરૂના ામ ઉપરથી કૈંક જે અદ્યાપિ પણ અહિલપુરમાં પ્રસિદ્ધ છે. ૧૫
શાકી વિરા થયેા ગા, હાંસ, ચદન, વિલેપન, ભાગ, ઇત્યાદિ સર્વ તરુને દશ દિવસ સુધી પટની ઉપર સુઈ રહ્યા, અને પતિએ ઘણી ઘણી રીતે મમજાવ્યા ત્યારે સર્વ અર્થને જાણનાર એવા તેણે પેાતાના મહા શોક કેટલાક દિવસે મૂકયા. ૧૬
જે અનત વિર્યન્વિત પુછ્યા મહા સમુદ્રને પણ શોષી નાખે છે, વજ્ર જેવા કહિન સૃષ્ટિ પ્રહારથી જે મેને પણ દળી નાખે છે, મેના દડ બનાવીને જે પૃથ્વીને છત્રાકાર કરી દે છે, એવા સર્વે જિના પણ કાલવશાત્ યમના મુખમાં ગયેલા છે. ૧૭
જેણે અન્યનું ગમે તેવુ મહાટુ પણ તેજ લેપ કરી નાખ્યું, સમસ્ત કમલ ગણના મબાધ કર્યા, વેગે કરીને પોતાના પ્રકાશથી અખિલ વિશ્વને ઉદ્ભાસિત કર્યું, અને જેણે સર્વ પદથી ભૂમિ ખ’ડને આાન્ત કરી શકા રહિત કર્યું, એવા સૂર્ય અધમ એવા વિધિના યોગથી અસ્ત થયા પણ ોાચનીય નથી. ૧૮
શ્રી કુમારપાલ ભૂપાલ ગુરૂના ગુણાને સભારતી, સવૅગરસ પૂણૅ થઈ, ગુરૂનાં કથા સાંભળવામાં છમાસ કાઢતા હવા, અને પ્રાઢ બુદ્ધિવાળાએ ચૌલુકયચૂડામણુિએ, સૂરિના વચનથી પેાતાના અવસાનના સમય જાણેલા તેથી, હર્ષે કરીને પોતાને હાથેજ, ચૈત્ય માં મલી મૂક્યા. ૧૯
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૬૦ ) ભાઇના દીકરાએ આપેલા વિષથી અંગ સુકાવા શ્રી વીતરાગના ચરણના મરણ માત્રમાં જ ચિત્ત રાખી, છોશી વર્ષ સુધી જીવી, કુમારપાલ સ્વર્ગ ગયો. ૨૦
પિતાના પિતા જેવો તે ભૂપતિ સ્વર્ગે ગયો તેથી આખિલ લેક, હાહાકાર કરી ધીરજ તજીને આકદ કરવા લાગ્યા, શોકથી પીડાઈને પશુપણ તૃણ જલાદિ લેતાં નહતાં, અને ગળી અથવા મેષના કkમથી લીપી લીધી હોય તેવી દિશામાત્ર દેખાતી હતી. ૨૧ : '
ચાલુક્ય કુલમણિ, પૃથ્વીના શૃંગાર, વિશ્વમાત્રને અભયદાન આપનાર ચતુર, રમણીઓના સાક્ષાત્ કંદર્પ, લેકના ઉત્તમ પિતા, દાનથી દારિદ્રય વ્યાધિને હણનાર, ધર્મપ્રિય, એવા હે કુમારપતી અરેરે તમે ક્યાં છે! અમારો સંગાત કરો. ૨૨ : : ' ,
વિશ્વમાત્રના તાપને શમાવનાર એવા મેઘ રૂપી તમે સ્વર્ગમાં જવાથી દૂર થયા એટલે સજજના માનસરૂપી જે માનસ તે જલસમૂહથી ચિરકાલ પર્યત પૂર્ણ થઈ રહ્યું, પણ તીવ્રકરથી તપ્ત થતાં તે ક્ષણમાં જ શોષાઈ જશે અને તેને વિરહ ન સહન થવાથી આ હંસ અન્ય સ્થાને જશે, ૨૩
બુદ્ધિ બૃહસ્પતિમાં, કલા ચંદ્રમાં, ગાંભીર્ય સમુદ્રમાં, હૈયે દેવ ગુરૂમાં, ક્ષમા ચંદ્રમાં, પ્રકૃષ્ટ પ્રતાપ સર્યમાં, એમ તમારામાં રહેલી કલા માત્ર તે સ્થાનને વિષે જશે. પણ હું વિભો! તમે ગયા એટલે જીવદયા ક્યાં જશે? તેની ચિંતા કરવી જોઈએ. ૨૪ , '
પુત્રની પેઠે તમે પાલેલાં આ સર્વ જતુને હે ક્ષિતિપાલ શિરમણિ! પ્રીતિથી કોણ પાલશે? એમ અ પરથી નિરૂઢ થયેલાં કઠ અને ચક્ષુ સમેત જલસ્થલ તથા આકાશનાં પ્રાણિ માત્ર, અત્યંત શોક પામી, કહેવા લાગ્યાં. ૨૫
હે ધર્માત્મા! પરમહંત ! પ્રિયકર! પૂરી પાલકશિરોમણિ વિમાલિમણિ ! મારિ નિવારણ કરનાર ! મરણ પામેલાંની નિવા
તીવ્રકર એટલે સઈ, તેમ વીત્ર નામ ન ખમાય તેવા કર,
સ્પતિમાં કાપ સર્ચમ
તમે ગમે
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧ )
રસી મિલ્કત મૂકી દૈનાર ! તમે એકવાર પણ કરૂણા કરીને પૃથ્વી વિષને સહન ન કરી શકનાર જીવ
ઉપર અવતરે, એમ તમારા માત્ર વિનતિ કરે છે. ૨૬
એમ કર્ણા દાવતાં મવું પ્રાણી કુમારપાલની સ્તુતિ ફરવા લાગ્યાં, અને પાપ માત્રને નારા કરનારી એવી તેની કીત ગંગાનું પાન કરીને, નિવૃત્તિ પામ્યા તેમ સ્વના સમેત દવ ગણીએ પુજાલા, સવાભલાષથી પરૢિાર્ગ થયેલેા એ પણ શ્રી સ્વર્ગ ધામને વિષે રાભ વિષયાપભાગનુ સુખ ભાગવા લાગ્યા. ૨૭ આ પ્રકારે જે ભવ્ય તિ શાસનની ઉન્નતિ કરે છે તે અઞ તેમ પ્રશ્ન સરિનથી સુપ્રસિદ્ધ થઈ, સર્વ સંપત્તિ ભગવે છે, સ્વર્ગમાં દેવ લેાક સાથે ચિરકાલ સુધી દાન કર્મનુ ફૂલ ભગવી; ઇચ્છાની પણ પાર એવુ જે નિ:સીમ અને શાશ્વત કૈવલ્ય સુખ તેને ક્રમે કરીને આપે છે. ૨૮
નિત્યે શુભ એવા શુકલ પક્ષની સ્થિતિ ઉપર વૃત્તિ રાખવાથી વિશદ, શ્યામ પક્ષના નાગ કનાર, અશેષ દેાખાકરને વિનાશ કરનીર, બહુ મુનિસમેત, બહુ શાભાથી રમણીય, વિશ્વને આનદ ઉપજાવતા, નિખિલ તમે! ગુણના વશ કરનાર, નિત્યાત્સોદય, શુદ્ધે વૃત્ત વાળા, આ નિર તર શ્રીમાન્ ચદ્ર ગ્રહના ઉપર ચદ્રની પેઠે શાલે છે. ૨૯
“શુકલપક્ષ તે ચંદ્રપક્ષે પ્રસિદ્ધ છે આ, એટલે ૩૦ શ્લોકમા કહે છે તે તપાગણ તે પક્ષે શ્વેતાબરપક્ષ દ્વેષાકર એટલે ચ દ્ર પક્ષે દાષા નામ રાત્રી તેના આકર એટલે સમૂહના નાશ કરનાર, અને તાગણુ પક્ષે દોષના સમૂડને નાશ કરનાર નિત્યાત્પાદય એટલે નિત્યે પ્રાપ્ત થયેલે છે ઉદય જેને અર્થાત સર્વદાઉદિત એવે ચ’દ્ર અને નિત્યે આસ જનેાના ઉદય કર્યો છે. જેણે એવા તપાગણ શુવૃત્ત એટલે શુદ્ધ નામ અખડિત વૃત્ત એટલે ગોળ છે જેને તે ચ, અને શુદ્ધ એટલે અતિ વિમલનૃત્ત એટલે ચારિત્રવાળા
આગણુ.
૨૧ કાચ
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૬૨)
કલ્યાણ પરંપરાથી ભિત, સુમન, શ્રેણિ જેને આશ્રય કરે છે એ, વિખ્યાત, મેરૂ જે નિશ્ચલ આ વૃદ્ધ તાગણ વિજયી વર્તે છે; વિશ્વના અલકારરૂપ, વિસ્તાર પામેલા, સજજનેને આનંદ, ઉપજાવનાર, ઉન્નતિયુકત, એવા એ ગણનાજ અન્ય ગણપાદ હાય તેવા એના આગળ દેખાય છે. ૩૦
તેને વિષે વિસ્મયકારક એવા ચાર ચારિત્ર ચૂડામણિ, શ્રીમાનું શ્રી વિજયેન્દુસૂરિ થયા જે ભવ્ય જંતુના ચિ તામણિ હતા; તેમના પટ્ટ ઉપર મહી પૂજિત એવા ક્ષેમ કીર્તિ થયા જેમણે કરેલી કલ્પ સુત્ર વૃત્તિ કિયા વિદ્વાનોને વિસ્મય પમાડતી નથી? ૩૧
જ્ઞાનાબુ રત્નાકર, કીતના વિસ્તારથી મનોહર, શુભ ગણ : શ્રેણિરૂપી લતાના જલધર, એવા શ્રી રત્નાકર સુરિ થયા; સકલ ક્ષિતિ મંડલ ઉપર વિખ્યાત અને નિ:સશય તમે હારી એવા એમના નામથી જ તગણનું નામ રત્નાકર એવું પડેલુ છે. ૩૨
તેના પછી અનુક્રમરૂપી પૂર્વ શૌલના સૂર્ય, કામકરીના અંકુશ, યોગીંદ્ર ચૂડામણિ શ્રી અભયસિંહ સુરિ થયા, તેમના પટ્ટ ઉપર પ્રકટ પ્રભાવથી પ્રસિદ્ધ, વાદિઓના તેજનો ધ્વ સ કરનાર, ભવ્યજમેના ચિંતામણિ, એવા શ્રી જયચંદ્ર સૂરિ થયા. ૩૩ ' સમસ્ત તાપનો સંહાર કરતી, સીલરૂપી દંડ ઉપર રહેલી ફુરચદ્રક્ષા જેવી ઉજ્જવલ, એવી એમની કીર્તિ દશે દિશાએ શ્વેત છત્રરૂપે વિસ્તરી રહી છે તેમના પટ્ટ ઉપર ઉમત્ત એવા વાદી એરૂપી મત્તવારણોના સિહ, પાપનો સંહાર કરનાર, ગણધર શ્રી રત્નસિંહ સુરિ થયા તે ચિરકાલ જય પામે. ૩૪
અનેક શિષ્ય જેમના ચરણ કમલ, સેવાયેલા છે એવા ભવ્ય જનનાં તલસી રહેલાં નયનરૂપી ચકોરના ચંદ્ર, રાજાએ જેને નમન કરે છે એવા, તેમનો ચારિત્ર રત્ન નામના રસિક શિષ્ય લેશે, સને આશ્ચર્ય પમાડનારૂ, નાના પ્રકારના વિચાયુકત, કુમારપાલ ચરિત્ર રચ્યું છે. ૩૫
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 જ પવિત્ર અને શિવ રિએ જેની અનાધી રમ્યું - તે શેષ મુજના મવવનાર ગુજક નામના રારિ નિ જય પામે, 26 - જિનેરે કે ન ધારી હિના અને નાદ શાને યથાય જડ કે નહિ, માટે તને મારી કતિને પ્રમથી વિચારીને શાળ દેવી -પાપાર કરતાં અન્ય ધર્મ નથી. 37 જે મારા જયરૂપી અંધકારને હરનારા, પિતાની વાણીની પ્રવિધી પરિપૃ, અજવાળું કરનાર, પ્રતાપપૂ, તથા સુની 5 દેવા પહ, એ જી cપ માપ પાડકવર થોગીજ છે, તે સદા આનંદ ઉપજાવનાર, સ્વતઃ પs આનદ પામી ગુદા આનંદને વિતા. 28 થી નહિ ગુરૂ ચરણ કમલના બ્રમર ચારિત્ર સુંદર ગણિ* એલા કુમારપાલ =રિત્રને અનશન નામનો દશમે સગ 2. 39 દશમસર્ગ - -