Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvadayA : eka parizIlana jIvadayAke prakAra 1. jIvadayAkA eka prakAra puNyabhAvarUpa hai| puNyabhAvarUpa honeke kAraNa usakA antarbhAva Asrava aura bandhatattvameM hI hotA hai, saMvara aura nirjarAmeM antarbhAva nahIM hotaa| yaha puNyabhAvarUpa jIvadayA vyavahAradharmarUpa jIvadayAkI utpattimeM kAraNa hai / isa bAtako Age spaSTa kiyA jaayegaa| 2. jIvadayAkA dUsarA prakAra jIvake zuddha svabhAvabhUta nizcaya dharmarUpa hai| isakI puSTi dhavala-pustaka 13 ke pRSTha 362 para nirdiSTa nimna vacanake AdhArapara hotI hai karuNAe jIvasahAvassa kmmnnidttvirohaado| artha-karuNA jIvakA svabhAva hai ataH isake karmajanita honekA virodha hai| yadyapi dhavalAke isa vacanameM jIva-dayAko jIvakA svataHsiddha svabhAva batalAyA hai, parantu jIvake svataHsiddha svabhAva-bhUta vaha jIvadayA anAdikAlase mohanIyakarmakI krodha-prakRtiyoMke udayase vikRta rahatI AI hai, ataH mohanIyakarmakI una krodha-prakRtiyoMke yathAsthAna yathAyogyarUpameM hone vAle upazama, kSaya yA kSayopazamase jaba vaha zuddharUpameM vikAsako prApta hotI hai taba use nizcayadharmarUpatA prApta ho jAtI hai| isakA antarbhAva Asrava aura bandhatattvameM nahIM hotA, kyoMki jovake zuddha svabhAvabhUta honeke kAraNa vaha karmoke Asrava aura bandhakA kAraNa nahIM hotI hai| tathA isakA antarbhAva saMvara aura nirjarA tattva meM bhI nahIM hotA, kyoMki isakI utpatti hI saMvara aura nirjarApUrvaka hotI hai| 3. jIva dayAkA tIsarA prakAra adayArUpa azubha pravRttise nivRttipUrvaka hone vAlI dayArUpa zubha pravRttike rUpameM vyavahAradharmarUpa hai| isakA samarthana bhI Agama-pramANoMke AdhArapara hotA hai| isakA antarbhAva adayArUpa azubhapravRttise nivRttirUpa honeke AdhArapara saMvara aura nirjarAkA kAraNa ho jAnese saMvara aura nirjarA tattvameM hotA hai, aura dayArUpa puNyapravRttirUpa honeke AdhArapara Asrava aura bandhakA kAraNa ho jAnese Asrava aura bandhatattvameM bhI hotA hai| karmoke saMvara aura nirjaraNameM kAraNa honese yaha vyavahAradharmarUpa jIvadayA jIvake zuddha svabhAvabhUta nizcayadharmarUpa jIvadayAko utpattimeM kAraNa siddha hotI hai| puNyabhUta dayAkA vizeSa spaSTIkaraNa bhavya aura abhavya donoM prakArake jIva satata viparItAbhiniveza aura mithyAjJAnapUrvaka Asaktivaza adayArUpa saMkalpIpApamaya azubha pravRtti karate rahate haiM, tathA kadAcit sAMsArika svArthavaza dayArUpa puNyamaya zubha pravRtti bhI kiyA karate haiM / ye jIva yadi kadAcit adayArUpa saMkalpIpApamaya azubha pravRttike sAtha samyak abhiniveza aura samyagjJAnapUrvaka kartavyavaza dayArUpa puNyamaya zubha pravRtti karane lagate haiM to unake antaHkaraNameM usa adayArUpa saMkalpIpApamaya azubha pravRttise ghRNA utpanna ho jAtI hai aura taba ve usa adayArUpa saMkalpIpApamaya azubha pravRttise sarvathA nivRtta ho jAte haiN| isa taraha vaha puNyabhAvarUpa jIvadayA adayArUpa saMkalpI pApamaya azubha pravRttise sarvathA nivRttipUrvaka hone vAlI dayArUpa puNyamaya zubha pravRttirUpa vyavahAradharmakI utpattimeM kAraNa siddha ho jAtI hai|
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 : sarasvatI-varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-prantha nizcayadharmarUpa jIvadayAkA vizeSa spaSTIkaraNa nizcayadharmarUpa jIvadayAkI utpatti bhavya jIvameM hI hotI hai, abhavya jIyame nhiiN| tathA usa bhavya jIvameM usakI utpatti mohanIyakarmake bheda anantAnubandhI, apratyAkhyAnAvaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa aura saMjvalanarUpa kaSAyoMkI krodhaprakRtiyoMkA yathAsthAna yathAyo gya upazama, kSaya yA kSayopazama honepara zaddha svabhAva ke rUpameM uttarottara prakarSako lekara hotI hai / isakI pratikriyA nimna prakAra hai (ka) abhavya aura bhavya donoM prakArake jIvoMkI bhAvavatI zaktikA anAdikAlase anantAnubandhI Adi ukta cAroM kaSAyoMkI krodha-prakRtiyoMke sAmUhika udayapUrvaka adayArUpa vibhAva pariNamana hotA AyA hai| donoM prakArake jIvoMmeM usa adayArUpa vibhAvapariNamanakI samAptimeM kAraNabhUta kSayopazama, vizuddhi, dezanA aura prAyogya labdhiyoMke vikAsakI yogyatA bhI svabhAvataH vidyamAna hai| bhavya jIvoMmeM to usa adayArUpa vibhAva pariNatiko samAptimeM anivArya kAraNabhUta AtmonmukhatArUpa karaNalabdhike vikAsako yogyatA bhI svabhAvataH vidyamAna hai| isa taraha jisa bhavya jIvameM jaba kSayopazama, vizaddhi, dezanA aura prAyogya labdhiyoMkA vikAsa ho jAnepara ukta karaNalabdhikA bhI vikAsa ho jAtA hai taba sarvaprathama usa karaNalabdhike balase usa bhavya jIvameM mohanIyakarmake bheda darzanamohanIyakarmakI yathAsaMbhavarUpameM vidyamAna mithyAtva, samyagmithyAtva aura samyaka prakRtirUpa tIna prakRtiyoMkA va cAritramohanIyakarmake prathamabheda anantAnubaMdhIkaSAyake niyamase vidyamAna mAna, mAyA aura lobha prakRtiyoMke sAtha krodha prakRtikA bhI yathAyogya upazama, kSaya yA kSayopazama honepara caturtha gaNasthAnake prathama samayameM usakI usa bhAvavatI zaksikA zaddha svabhAvabhUta nizcayadharmake rUpameM eka prakArakA jIvadayA-rUpa pariNamana hotA hai| (kha) isake pazcAt usa bhavyajIvameM yadi usa AtmonmukhatArUpa karaNalabdhikA vizeSa utkarSa ho jAve, to usake balameM usameM cAritramohanIya karmake dvitIya bheda apratyAkhyAnAvaraNa kaSAyakI niyamase vidyamAna mAna, mAyA aura lobha prakRtiyoMke sAtha krodha-prakRtikA bhI kSayopazama honepara paMcama guNasthAnake prathama samayameM usakI usa bhAvavatI zaktikA zuddha svabhAvabhUta nizcayadharmake rUpa meM dUsare prakArakA jIvadayArUpa pariNamana hotA hai| (ga) isake bhI pazcAt usa bhavyajIvameM yadi usa AtmomukhatA-rUpa karaNalabdhikA aura vizeSa utkarSa ho jAve to usake balase usameM cAritramohanIyakarmake tatIya bheda pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyako niyamase vidyamAna mAna, mAyA aura lobha-prakRtiyoMke sAtha krodha-prakRtikA bhI kSayopazama honepara saptamaguNasthAnake prathama samayameM usakI usa bhAvavatI zaktikA zuddha svabhAvabhUta nizcayadharmake rUpameM tIsare prakArakA jIvadayArUpa pariNamana hotA hai / yahA~ yaha jJAtavya hai ki saptamaguNasthAnako prApta jIva satata saptamase SaSTha aura SaSThase saptama donoM guNasthAnoM meM anrmuhUrta kAlake antarAlase jhUlekI taraha jhUlatA rahatA hai| (gha) ukta prakAra saptamase SaSTha aura SaSThase saptama donoM guNasthAnoMmeM jhUlate hue jIvameM yadi saptama guNasthAnase pUrva hI darzanamohanIyakarmakI ukta tIna aura cAritramohanIyakarmake prathama bheda anantAnubandhI kaSAyakI ukta cAra-ina sAta prakRtiyoMkA upazama yA kSaya ho cukA ho, athavA saptama guNasthAnameM hI unakA upazama yA kSaya ho jAve to usake pazcAt vaha jIva usa AtmonmukhatArUpa karaNalabdhikA saptama, aSTama aura navama guNasthAnoMmeM kramazaH adhaHkaraNa, apUrvakaraNa aura anivRttikaraNake rUpa meM aura bhI vizeSa utkarSa prApta kara letA hai aura taba navama guNasthAnameM ho usa jIvameM cAritramohanIyakama ke ukta dvitIya aura tRtIya bhedarUpa
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 / dharma aura siddhAnta : 105 apratyAkhyAnAvaraNa aura pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyoMkI krodha - prakRtiyoMke sAtha cAritramohanIya karmake caturtha bheda saMjvalana kaSAyakI krodha - prakRtikA bhI upazama yA kSaya hone para usa jIvakI usa bhAvavatI zaktikA zuddha svabhAvabhUta nizcaya ke rUpameM cauthe prakArakA jIvadayArUpa pariNamana hotA hai / isa vivecanakA tAtparya yaha hai ki yadyapi bhavya aura abhavya donoM prakArake jIvoMkI bhAvavatI zaktikA anAdikAla se cAritramohanIyakarma ke bheda anantAnubandhI Adi cAroM kaSAyoMkI krodhaprakRtiyoMke sAmUhika udayapUrvaka ayAna vibhAvapariNamana hotA AyA hai, parantu jaba jisa bhavyajIvakI usa bhAvavatI zaktikA vaha adayArUpa vibhAva pariNamana yathAsthAna usa usa krodha-prakRtikA yathAsaMbhava upazama, kSaya yA kSayopazama honepara yathAyogyarUpa meM samApta hotA jAtA hai, taba usake valase usa jIvakI usa bhAvavatIzaktikA uttarottara vizeSatA lie hue zuddha svabhAvarUpa nizcayadharmake rUpameM dayArUpa pariNamana hotA jAtA hai / itanA avazya hai ki una krodha - prakRtiyoMkA yathAsthAna yathAyogyarUpameM hone vAlA vaha upazama, kSaya yA kSayopazama usa bhavya jIva meM kSayopazama, vizuddhi, dezanA aura prAyogya labdhiyoM ke vikAsapUrvaka AtmonmukhatArUpa karaNalabdhikA vikAsa hone para hI hotA hai / vyavahAradharmarUpa jIvadayAkA vizeSa spaSTIkaraNa bhavya jIva meM uparyukta pA~coM labdhiyoMkA vikAsa taba hotA hai jaba vaha jIva apanI kriyAvatI zaktike pariNamanasvarUpa mAnasika, vAcanika aura kAyika dayArUpa puNyamaya zubha pravRttiyoMko kriyAvatI zaktike hI pariNamanasvarUpa mAnasika, vAcanika aura kAyika adayArUpa saMkalpIpApamaya azubha pravRttiyoMse manogupti, vacanagupti aura kAyaguptike rUpameM nivRttipUrvaka karane lagatA haiM / ina adayArUpa saMkalpIpApamaya azubha pravRttiyoM se nivRttipUrvaka kI jAnevAlI dayArUpa puNyamaya zubha pravRttikA nAma hI vyavahAradharmarUpa dayA hai| isa taraha yaha nirNIta hai ki jIvakI kriyAvatI zaktike pariNamanasvarUpa vyavahAradharmarUpa jIvadayA ke balapara hI bhavyajIva meM bhAvavatI zaktike pariNamanasvarUpa nizcayadharmarUpa jIva dayAkI utpatti meM kAraNabhUta kSayopazama, vizuddhi, dezanA, prAyogya aura karaNalabdhiyoMkA vikAsa hotA hai| isa taraha nizcayadharmarUpa jIvadayAkI utpatti meM vyavahAradharmarUpa jIvadayA kAraNa siddha ho jAtI hai / yahA~ yaha jJAtavya hai ki koI-koI abhavyajIva bhI vyavahAradharmarUpa dayAko aMgIkAra karake apane meM kSayopazama, vizuddhi, dezanA aura prAyogya labdhiyoMkA vikAsa kara letA hai / itanA avazya hai ki usakI svabhAvabhUta abhavyatA ke kAraNa usameM AtmonmukhatArUpa karaNalabdhikA vikAsa nahIM hotA hai / isa taraha usameM bhAvavatI zakti ke pariNamanasvarUpa nizcayadharmarUpa jIva dayAkA vikAsa bhI nahIM hotA hai / yahA~ yaha bhI jJAtavya hai ki bhavyajIva meM ukta krodha- prakRtiyoM kA yathAsambhavarUpa meM hone vAlA vaha upazama, kSaya yA kSayopazama yadyapi AtmonmukhatArUpa kAraNalabdhikA vikAsa honepara hI hotA hai, parantu usameM usa kAraNalabdhikA vikAsa kramazaH kSayopazama, vizuddhi, dezanA aura prAyogya ina cAroM labdhiyoMkA vikAsa honepara hI hotA hai / ataH ina cAroM labdhiyoMko bho ukta krodha-prakRtiyoMke yathAyogya upazama, kSaya yA kSayopazamameM kAraNa mAnA gayA hai / jIvakA bhAvavatI aura kriyAvatI zaktiyoM ke sAmAnya pariNamanoMkA vivecana jIvakI bhAvavatI aura kriyAvatI--ina donoM zaktiyoMko Agama meM unake svataH siddha svabhAva ke rUpa meM batalAyA gayA hai / inameMse bhAvavatIzaktike pariNamana eka prakArase to mohanIyakarmake udayameM vibhAvarUpa, va usake upazama, kSaya yA kSayopazamameM zuddhasvabhAvarUpa hote haiM tathA dUsare prakAra se hRdayake sahArepara tattva 14
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 : sarasvatI - varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana grantha zraddhAnarUpa yA atattvazraddhAnarUpa aura mastiSka ke sahArepara tattvajJAnarUpa yA atattvajJAnarUpa hote haiM / evaM kriyAvatI zaktike pariNamana saMsArAvasthA meM eka prakArase to mAnasika, vAcanika aura kAyika puNyamaya zubha aura pApamaya azubha pravRttirUpa hote haiM, dUsare prakAra se pApamaya azubha pravRttise manogupti, vacanagupti aura gupta rUpa meM nivRttipUrvaka mAnasika, vAcanika aura kAyika puNyamaya zubha pravRttirUpa hote haiM aura tIsare prakArase sakriya manovargaNA, vacanavargaNA aura kAyavargaNAke sahArepara puNyarUpatA aura pAparUpatAse rahita AtmakriyA ke rUpameM hote haiM / inake atirikta saMsArakA viccheda ho jAnepara jIvakI kriyAvatI zaktikA cauthe prakArase jo pariNamana hotA hai, vaha svabhAvataH urdhvagamana rUpa hotA hai| jIvakI kriyAvatI zaktike ina cAroM prakArase hone vAle pariNamanoMmeMse pahale prakArake pariNamana karmoMke AsravapUrvaka prakRti, pradeza, sthiti aura anubhAgarUpa cAroM prakArake bandhameM kAraNa hote haiM / dUsare prakArake pariNamana pApamaya azubha pravRttise nivRttarUpa hone se bhavyajIvameM yathAyogya karmoMke saMvarapUrvaka nirjaraNa meM kAraNa hote haiM tathA puNyarUpa zubha pravRttirUpa honese yathAyogya karmoke AsravapUrvaka prakRti pradeza, sthiti aura anubhAgarUpa cAroM prakArake bandha meM kAraNa hote haiN| tIsare prakArake pariNamana puNyarUpatA aura pAparUpatAse rahita honese kevala sAtAvedanIyakarmake AsravapUrvaka prakRti tathA pradeza bandhameM kAraNa hote haiM aura cauthe prakArakA pariNamana kevala AtmAzrita hone se karmoMke Asrava aura bandhameM kAraNa nahIM hotA hai aura karmoMke saMvara aura nirjaraNapUrvaka una karmoMkA sarvathA abhAva ho jAnese karmoMkA saMvara aura nirjaraNakA kAraNa honekA to prazna hI nahIM rahatA hai / jIvakI kriyAvatI zaktike pravRttirUpa pariNamanoMkA vizleSaNa jIvakI bhAvavatI zaktike hRdayake sahArepara atattvazraddhAnarUpa aura mastiSka ke sahAre para atattvajJAnarUpa jo pariNamana hote haiM, unase prabhAvita hokara jIvakI kriyAvatI zaktike Asaktivaza mAnasika, vAcanika aura kAyika saMkalpIpApamaya azubha pravRttirUpa pariNamana hote haiM / evaM kadAcit sAMsArika svArthavaza puNyamaya zubhapravRttirUpa pariNamana bhI hote haiM, isI taraha jIvakI bhAvavatI zakti ke hRdayake sahArepara tattvazraddhAnarUpa aura mastiSka ke sahArepara tatvajJAnarUpa jo pariNamana hote haiM unase prabhAvita hokara jIvako kriyAvatI zaktike eka to Asaktivaza mAnasika, vAcanika aura kAyika ArambhIpApamaya azubha pravRttirUpa pariNamana hote haiM aura dUsare karttavyavaza mAnasika, vAcanika aura kAyika puNyamaya zubhapravRttirUpa pariNamana hote haiM / saMsArI jIva Asakti, moha, mamatA tathA rAga aura dva eSake vazIbhUta hokara mAnasika, vAcanika aura kAyika pravRttirUpa jo lokaviruddha hiMsA, jhUTha, corI tathA padArthoMke anAvazyaka bhoga aura saMgraha - rUpa kriyAe~ satata karatA rahatA hai, ve sabhI kriyAe~ saMkalpI pApa kahalAtI haiM / inameM sabhI tarahakI svaparahitavighAtaka kriyAe~ antarbhUta hotI haiM / saMsArI jIva azakti, majabUrI Adi anivArya paristhitiyoMvaza mAnasika, vAcanika aura kAyika pravRtti rUpa jo lokasammata hiMsA, jhUTha, corI tathA Avazyaka bhoga aura saMgraharUpa kriyAe~ karatA hai, ve sabhI kriyAe~ ArambhIpApa kahalAtI haiN| inameM jIvanakA saMcAlana, kuTumbakA bharaNa-poSaNa tathA dharma, saMskRti, samAja, rASTra aura lokakA saMrakSaNa Adi upayogI kAryoMko sampanna karaneke lie nItipUrvaka kI jAnevAlI asi, masi, kRSi, sevA, zilpa, vANijya tathA anivArya bhoga aura saMgraharUpa kriyAe~ antarbhUta hotI haiM / saMsArI jIva jitanI parahitakArI mAnasika, vAcanika aura kAyika kriyAe~ karatA hai, ve sabha kriyAe~ puNya kahalAtI haiM / isa prakArakI puNyarUpa kriyAe~ do prakArakI hotI haiM-- eka to sAMsArika
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 / dharma aura siddhAnta : 107 svArthavazakI jAnevAlI puNyarUpa kriyA aura dUsarI karttavyavazakI jAnevAlI puNyarUpa kriyaa| inameMse kartavyavazakI jAnevAlI puNyarUpa kriyA hI vAstavika puNyakriyA hai| aisI puNyakriyAse hI paropakArakI siddhi hotI hai| isake atirikta vItarAgI devakI ArAdhanA, vItarAgatAke poSaka zAstroMkA paThana-pAThana, cintana aura manana va vItarAgatAke mArgapara ArUr3ha guruoMkI sevA-bhakti tathA svAvalambanazaktiko jAgRta karanevAle vratAcaraNa aura tapazcaraNa Adi bhI puNyakriyAoMmeM antarbhUta hote haiM / yahA~ itanA vizeSa jJAtavya hai ki ukta ArambhI pApa bhI yadi Asakti Adike vazIbhUta hokara kiye jAte haiM tathA puNya bhI ahaMkAra Adike vazIbhUta hokara kiye jAte haiM to unheM saMkalpI pApa hI jAnanA caahie| saMsArI jIvakI kriyAvatI zaktike dayA aura adayA-rUpa pariNamanoMkA vivecana Upara spaSTa kiyA jA cukA hai ki jIvakI bhAvavatozaktikA cAritramohanIya karmake bheda anantAnubandhI Adi cAroM kaSAyoMkI krodhaprakRtiyoMke udayameM adayArUpa vibhAva-pariNamana hotA hai, aura unhIM krodhaprakRtiyoMke yathAsthAna, yathAsaMbhavarUpameM honevAle upazama, kSaya yA kSayopazamameM dayArUpa svabhAva-pariNamana hotA hai| yahA~ jIvakI kriyAvatI zaktike mAnasika, vAcanika aura kAyika pariNamanoMke viSayameM yaha batalAyA jA rahA hai ki jIvadvArA parahitakI bhAvanAsekI jAnevAlo kriyAe~ puNyake rUpameM dayA kahalAtI hai aura jIvadvArA parake ahitakI bhAvanAse kI jAnevAlI kriyAe~ saMkalpIpApake rUpameM adayA kahalAtI hai| inake atirikta jIvakI jina kriyAoMmeM parake ahitakI bhAvanA preraka na hokara kevala svahitakI bhAvanA preraka ho, parantu jinase parakA ahita honA nizcita ho, ve kriyAe~ ArambhIpApake rUpameM adayA kahalAtI haiN| jaise-eka vyakti dvArA anItipUrvaka dUsare vyaktipara AkramaNa karanA saMkalpIpAparUpa adayA hai, parantu usa dUsare vyakti dvArA AtmarakSAke lie usa AkrAmaka vyaktipara pratyAkramaNa karanA ArambhIpA parUpa adayA hai| yahA~ itanA vizeSa jAnanA cAhie ki jIvakI puNyamaya kriyA saMkalpIpApamaya kriyAke sAtha bhI saMbhava hai aura ArambhIpApamaya kriyAke sAtha bhI saMbhava hai, parantu saMkalpI aura ArambhI donoM pAparUpa kriyAoMmeM jIvakI pravRtti ekasAtha nahIM ho sakatI hai, kyoMki saMkalpIpAparUpa kriyAoMke sAtha jo ArambhIpAparUpa kriyAeM dekhanemeM AtI hai unheM vAstavameM saMkalpI pAparUpa kriyAe~ hI mAnanA yuktisaMgata haiN| isa taraha saMkalpIpAparUpa kriyAoMse sarvathA tyAgapUrvaka jo ArambhIpAparUpa kriyAe~ kI jAtI hai, unheM hI vAstavika ArambhIpAparUpa kriyAe~ samajhanA cAhie / vyavahAradharmarUpa dayAkA vizleSaNa aura kArya Upara batalAyA jA cukA hai ki jIva dvArA mAnasika, vAcanika aura kAyika saMkalpIpApamaya adayArUpa azubha kriyAoMke sAtha parahitakI bhAvanAse kI jAne vAlI mAnasika, vAcanika aura kAyika zabha kriyAe~ puNyake rUpameM dayA kahalAtI haiM aura ve karmoke Asrava aura bandhakA kAraNa hotI haiM, parantu bhavya aura abhavya donoM prakArake jIvoM dvArA kama-se-kama mAnasika, vAcanika aura kAyika saMkalpIpApamaya adayArUpa azubha kriyAoMse manogupti, vacanagupti aura kAyaguptike rUpameM honevAlI sarvathAnivRttipUrvaka jo mAnasika, vAcanika aura kAyika dayAke rUpameM puNyamaya zubha kriyAe~ kI jAne lagatI hai ve kriyAe~ hI vyavahAradharmarUpa dayA kahalAtI hai / isameM hetu yaha hai ki ukta saMkalpIpApamaya adayArUpa azubha kiyAoMse nivRttipUrvaka kI jAne vAlI puNyabhUta
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 : sarasvatI varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcAryaM abhinandana grantha dayA bhavya aura abhavya donoM prakAra ke jIvoM meM kSayopazama, vizuddhi, dezanA aura prAyogya labdhiyoMke vikAsakA kAraNa hotI hai tathA bhavyajIva meM to vaha puNyarUpa dayA ina labdhiyoMke vikAsake sAtha AtmonmukhatArUpa karaNalabdhi vikAsakA kAraNa hotI hai / ukta karaNalabdhi prathamataH mohanIyakarmake bheda darzanamohanIya karmakI yathAsaMbhava rUpameM vidyamAna mithyAtva, samyagmithyAtva aura samyaktva prakRtirUpa tIna va mohanIyakarmake bheda cAritramohanIya karma kI anantAnubandhI kaSAyarUpa krodha, mAna, mAyA aura lobharUpa cAra -- isa taraha sAta prakRtiyoMke yathAyogya upazama, kSaya yA kSayopazamameM kAraNa hotI haiN| isa taraha ukta vyavahAradharmarUpa dayA karmoMke saMvara aura nirjaraNa meM kAraNa siddha ho jAtI hai| itanI bAta avazya hai ki usa vyavahAradharmarUpa dayAmeM jitanA puNyamaya dayArUpa pravRttikA aMza vidyamAna rahatA hai vaha to karmoMke Asrava aura bandhakA hI kAraNa hotA hai tathA usa vyavahAradharmarUpa dayAkA saMkalpIpApamaya adayArUpa pravRtti se honevAlI sarvathAnivRttikA aMza ho karmoMke saMvara aura nirjaraNakA kAraNa hotA hai / dravyasaMgraha granthakI gAthA 45 meM jo vyavahAra cAritrakA lakSaNa nirdhArita kiyA gayA hai, usake AdhArapara vyavahAradharmarUpa dayAkA svarUpa spaSTa rUpase samajha meM A jAtA hai / vaha gAthA nimna prakAra hai asuhAdo viNivittI suhe pavittIya jANa cAritaM / vadasamidiguttirUvaM vavahAraNayA du jiNabhaNiyaM // 45 // | artha - azubhase nivRttipUrvaka honevAlI zubha pravRttiko jina bhagavAnne vyavahAra cAritra kahA hai / aisA vyavahAra cAritra vrata, samiti aura guptirUpa hotA hai / isa gAthAmeM vrata, samiti aura gutiko vyavahAracAritra kahane meM hetu yaha hai ki inameM azubha se nivRtti aura zubha meM pravRttikA rUpa pAyA jAtA hai / isa taraha isa gAthAse nirNIta ho jAtA hai ki jIva puNyarUpa dayAke sAtha karatA hai tabataka to usa dayAkA antarbhAva puNyarUpa dayAmeM hotA hai aura vaha jIva ukta puNyarUpa jIvadayAko jaba pAparUpa adayAse nivRttipUrvaka karane laga jAtA hai taba vaha puNyabhUta dayA vyavahAradharmakA rUpa dhAraNa kara letI hai, kyoMki isa dayAse jahA~ eka ora puNyamaya pravRttirUpatAke AdhArapara karmoMkA Asrava aura bandha hotA hai vahA~ dUsarI ora usa dayAse pAparUpa adayAse nivRttirUpatAke AdhArapara bhavyajIvameM karmoMkA saMvara aura nirjaraNa bhI huA karatA hai / vyavahAradharmarUpa dayAse karmoMkA saMvara aura nirjaraNa hotA hai, isakI puSTi AcArya vIrasenake dvArA jayadhavalAke maMgalAcaraNakI vyAkhyAmeM nirdiSTa nimna vacana se hotI hai- suha-suddhapariNAmehi kammakkhayAbhAve takkhayANuvavattIdo / artha -- zubha aura zuddhake rUpameM mizrita pariNAmoM se yadi karmakSaya nahIM hotA ho, karmakSayakA honA asaMbhava ho jAyegA / AcArya vIrasenake vacanase 'suha- suddhapariNAmehi' padakA grAhya artha zabda vidyamAna haiM / inameM se rUpameM aura 'suddha' zabdakA AcArya vIrasenake vacanake 'suha-suddhapariNAmehi' padameM suha aura zuddha do 'suha' zabda kA artha bhavyajIvakI kriyAvatI zaktike pravRtirUpa zubha pariNamanake artha usa bhavyajIvakI kriyAvatI zaktike azubhase nivRttirUpa zuddha pariNamanake rUpameM grahaNa karanA hI yukta hai / 'suha' zabdakA arthaM jIvakI bhAvavatIzaktike puNyakarmake udayameM honevAle zubha pariNAmake rUpameM aura 'suddha' zabdakA artha usa jIvakI bhAvavatIzaktike mohanIyakarmake yathAyogya upazama, kSaya yA kSayopazamameM honevAle zuddha pariNamanake rUpameM grahaNa karanA yukta nahIM hai| Age isI bAta ko spaSTa kiyA jAtA hai
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 | dharma aura siddhAnta : 109 jIvakI kriyAvatI zaktike mAnasika, vAcanika aura kAyika zubha aura azubha pravRttirUpa pariNamana karmoke Asrava aura bandhake kAraNa hote haiM aura usI kriyAvatIzaktike mAnasika, vAcanika aura kAyika una pravRttirUpa pariNamanoMse manogupti, vacanagupti aura kAyaguptike rUpameM nivRttirUpa zuddha pariNamana bhavyajIvameM karmoMke saMvara aura nirjaraNake kAraNa hote hai| jIvako bhAvavatIzavitake na to zubha aura azubha pariNamana karmoke Asrava aura bandhake kAraNa hote haiM, aura na hI usake zuddha pariNamana karmoMke saMvara aura nirjaraNake kAraNa hote haiM, isameM yaha hetU hai ki jIvakI kriyAvatIzaktikA mana, vacana aura kAyika sahayogase jo kriyArUpa pariNamana hotA hai, use yoga kahate hai ( 'kAyavAGmanaHkarma yogaH'--ta. sU0 6-1) / yaha yoga yadi jIvakI bhAvavatIzaktike pUrvokta tattvazraddhAna aura tattvajJAnarUpa zubha pariNamanoMse prabhAvita ho to use zubha yoga kahate haiM aura vaha yoga yadi jIvakI bhAvavatIzaktike pUrvokta atattvazraddhAna, atattvajJAna rUpa azuddha pariNamanoMse prabhAvita ho to use azubha yoga kahate hai, ( 'zubhapariNAmanirvRtto yogaH zubhaH / azubhapariNAmanirvRtto yogaH azubhaH'--sarvArthasiddhi 6-3) / yaha yoga hI karmokA Asrava arthAt bandhakA dvAra kahalAtA hai / ( 'sa AsravaH' ta0 sU0 6-2 ) / isa taraha jIvakI kriyAvatI zaktikA zubha aura azubha yogarUpa pariNamana hI karmoMke AsravapUrvaka prakRti, pradeza, sthiti aura anubhAgarUpa bandhakA kAraNa siddha hotA hai| yadyapi yogakI zubharUpatA aura azubharUpatAkA kAraNa honese jovakI bhAvavatIzaktike tattvazraddhAna tattvajJAnarUpa zabha pariNamanoMko va atattvazraddhAna aura atattvajJAnarUpa azubha pariNamanoMko bhI koMke AsravapUrvaka bandhakA kAraNa mAnanA ayukta nahIM hai, parantu karmoke Asrava aura bandhakA sAkSAt kAraNa to yoga hI nizcita hotA hai| jaise koI DAkTara zIzImeM rakhI huI tejAbako bhramavaza A~khakI davAI samajha rahA hai to bhI tabataka tejAba rogIko A~khako hAni nahIM pahu~cAtI hai, jabataka vaha DAkTara usa tejAbako rogIkI A~khameM nahIM DAlatA hai| jaba DAkTara usa tejAbako rogIkI A~khameM DAlatA hai to tatkAla vaha tejAba rogIkI A~khako hAni pahu~cA detI hai| isI taraha A~khakI davAIko A~khakI davAI samajhakara bhI jabataka DAkTara use rogoko A~khameM nahIM DAlatA hai tabataka vaha davAI usa rogokI A~khako lAbha nahIM pahu~cAtI hai| parantu, jaba DAkTara usa davAIko A~khameM DAlatA hai, to tatkAla vaha davAI rogIkI A~khako lAbha pahu~cA detI hai| isase niNIta hotA hai ki jIvakI kriyAvatIzaktikA zubha aura azubha yogarUpa pariNamana hI Asrava aura bandhakA kAraNa hotA hai| itanA avazya hai ki jIvakI bhAvavatIzaktikA hRdayake sahArepara honevAlA tattvazraddhAnarUpa zubha pariNamana yA atattvazraddhAnarUpa azubha pariNamana aura jIvakI bhAvavatIzavitakA mastiSkake sahArepara honevAlA tattvajJAnarUpa zubha pariNamana yA atattvajJAnarUpa azubha pariNamana bhI yogakI zabharUpatA aura azubharUpatAmeM kAraNa honese paramparayA Asrava aura bandhameM kAraNa mAne jA sakate hai, parantu Asrava aura . bandhameM sAkSAt kAraNa to yoga hI hotA hai| isI prakAra jIvakI kriyAvatIzaktike yoga-rUpa pariNamanake nirodhako ho karmake saMvara aura nirjaraNameM kAraNa mAnanA yukta hai--('Asrava nirodhaH saMvaraH'--ta0 sU0 9-1) / jIvakI bhAvavatozaktike mohanIyakarmake yathAsaMbhava upazama, kSaya yA kSayopazamameM honevAle svabhAvabhUta zuddha pariNamanoko saMvara aura nirjarAkA kAraNa mAnanA yukta nahIM hai, kyoMki bhAvavatAzaktike svabhAvabhUta zuddha pariNamana mohanIyakarmake yathAsaMbhava upazama, kSaya yA kSayopazamapUrvaka honeke kAraNa saMvara ora nirjarAke kArya ho jAnese karmoke saMbara aura nirjaraNameM kAraNa siddha nahIM hote hai| eka bAta ora, jaba jIvakI kriyAvatIzaktike yogarUpa pariNamanoMse kamAMkaAsrava hotA hai to karmoMke saMvara aura nirjaraNakA kAraNa yoga-nirodhako hI mAnanA yukta hogaa| yahI kAraNa hai ki
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 : sarasvatI varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana grantha jIva guNasthAnakramase jitanA - jitanA yogakA nirodha hotA jAtA hai usa jIvameM vahA~ utanA utanA karmoMkA savara niyamase hotA jAtA hai tathA jaba yogakA pUrNa nirodha ho jAtA hU~ taba karmokA saMvara bhI pUrNarUpase ho jAtA hai / karmoMkA saMvara honepara baddha karmoMkI nirjarA yA to niSeka-racanAke anusAra savipAkarUpameM hotI hai athavA 'tapasA nirjarA ca' (ta0 sU0 9-3) ke anusAra kriyAvatozaktike pariNamana-svarUpa tapake balapara avipAkarUpameM hotI hai / isake atirikta yadi jIvakI bhAvavatIzaktike svabhAvabhUta zuddha pariNamanoMko saMvara aura nirjarAkA kAraNa svIkAra kiyA jAtA hai to jaba dvAdaza guNasthAnake prathama samayameM hI bhAvavatIzaktike svabhAvabhUta pariNamanakI zuddhatAkA pUrNa vikAsa ho jAtA hai to eka to dvAdaza aura trayodaza guNasthAnoMmeM sAtAvedanIya karmakA AsravapUrvaka prakRti aura pradezarUpameM bandha nahIM honA caahie| dUsare, dvAdaza guNasthAnake prathama samaya meM hI bhAvavatIzakti svabhAvabhUta pariNamanakI zuddhatAkA pUrNa vikAsa ho jAne para jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya ina tInoM ghAtI - karmoMkA tathA cAroM aghAtI - karmoMkA sarvathA kSaya ho jAnA cAhie | parantu jaba aisA hotA nahIM hai to yahI svIkAra karanA par3atA hai ki Asrava aura bandhakA mUla kAraNa yoga hai aura vidyamAna jJAnAvaraNAdi ukta tInoM ghAtI - karmoMkI evaM cAroM aghAtI - karmokI nirjarA niSekakramase hI hotI haiM / trayodaza guNasthAnameM kevalI bhagavAn aghAtI karmoMkI samAna sthitikA nirmANa karaneke lie jo karate haiM vaha bhI unakI kriyAvatIzaktikA hI kAyika pariNamana hai / samudghAta isa vivecanase yaha spaSTa ho jAtA hai ki jayadhavalAke maMgalAcaraNakI vyAkhyA meM nirdiSTa AcArya vIrasenake uparyukta vacanake aMgabhUta "suha- suddhapariNAmehi' padase jIvakI kriyAvatIzaktike azubha pravRttise nivRttipUrvaka zubha meM pravRtti rUpa pariNamanoMkA abhiprAya grahaNa karanA hI saMgata hai| bhAvavatIzaktike tattvazraddhAna aura tattvajJAnarUpa zubha va mohanIyakarmake yathAsthAna yathAyogya upazama, kSaya yA kSayopazamameM honevAle svabhAvabhUta zuddha pariNamanoMkA abhiprAya grahaNa karanA saMgata nahIM hai / yahA~ yaha bAta bhI vicAraNIya hai ki jayadhavalAke ukta vacanake 'suha-suddha pariNAmehiM' padake antargata 'suddha' zabdakA artha yadi jIvakI bhAvavatIzaktike mohanIyakarmake yathAsaMbhava upazama, kSaya yA kSayopazama meM vikAsako prApta zuddha pariNamanasvarUpa nizcayadharmaMke rUpameM svIkAra kiyA jAye to usa padake antargata 'suha' zabdakA artha pUrvokta prakAra jIvako bhAvavatIzaktike tattvazraddhAna aura tattvajJAnarUpa zubha pariNamanake rUpameM to svIkAra kiyA hI nahIM jA sakatA hai, isalie usa 'suha' zabdakA artha yadi jIvakI kriyAvatIzaktike pariNamana svarUpa puNyamaya zubha pravRttike rUpameM svIkAra kiyA jAye to yaha bhI saMbhava nahIM hai, kyoMki puNyamaya zubha pravRtti to karmoMke Asrava aura bandhakA hI kAraNa hotI haiM / ataH usa 'suha' zabdakA artha jIvakI kriyAvatIzaktike pariNamanasvarUpa pApamaya azubha pravRtti se nivRttipUrvaka puNyamaya zubha pravRttike rUpameM hI svIkAra karanA hogA, kyoMki isa prakArake vyavahAra dharmake puNyamaya zubha pravRttirUpa aMzase jahA~ karmoMkA Asrava aura bandha hotA hai vahIM usake pApamaya azubha pravRttise nivRttirUpa aMzase karmoMkA saMvara aura nirjaraNa bhI hotA hai / parantu aisA svIkAra kara lenepara bhI jIvakI bhAvavatIzakti ke svabhAvabhUta nizcayadharmarUpa pariNamanako pUrvokta prakAra karmoMke saMvara ora nirjaraNakA kAraNa siddha na honese 'suddha' zabdakA artha kadApi nahIM mAnA jA sakatA hai / isa prakAra jayadhavalAke 'suha-suddha pariNAmehi' padake antargata 'suddha' zabdake nirarthaka honekA prasaMga upasthita ho jAyegA / ataH ukta 'suha-suddhapariNAmehi' isa sampUrNa padakA artha jIvako kriyAvatozaktike pariNAmasvarUpa pApamaya azubha pravRttise nivRttipUrvaka puNyamaya zubha pravRttike rUpameM hI grAhya ho sakatA hai / yadi yaha kahA jAya ki jIvako mokSako prApti usakI bhAvavatIzaktikA zuddha svabhAvabhUta nizcaya
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/dharma aura siddhAnta : 111 dharmake rUpameM pariNamana honepara hI hotI hai, isalie 'suha-suddhapariNAmehi' padake antargata 'suddha' zabda nirarthaka nahIM hai to isa bAtako svIkAra karane meM yadyapi koI Apatti nahIM hai, parantu aisA svIkAra karanepara bhI yaha to kahA hI jA sakatA hai ki mokSakI prApti jIvakI bhAvabatIzaktike svabhAvabhUta zuddha pariNamanake honepara honA eka bAta hai aura usa svabhAvabhUta zuddha pariNamanako karmakSayakA kAraNa mAnanA anya bAta hai, kyoMki vAstavameM dekhA jAye to dvAdazaguNasthAnavartI jIvakA vaha zuddha svabhAva mokSarUpa zuddha svabhAvakA hI aMza hai jo mohanIyakarmake sarvathA kSaya honepara hI prakaTa hotA hai| antameM eka bAta yaha bhI vicAraNIya hai ki ukta 'suha-suddhapariNAmehiM' padake antargata 'suddha' zabdakA jIvakI bhAvavatozaktikA svabhAvabhUta zuddha pariNamana artha svIkAra karanepara pUrvokta yaha samasyA to upasthita hai hI ki dvAdaza guNasthAnake prathama samayameM zuddhasvabhAvabhUta nizcayadharmakA pUrNa vikAsa ho jAnepara jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya ina tInoM ghAtI karmokA evaM cAroM aghAtI karmoM ke eka sAtha kSaya hone kI prasakti hotI hai| sAtha hI yaha samasyA bhI upasthita hotI hai ki jIvakI bhAvavatIzaktike svabhAvabhata zaddha pariNamanake vikAsakA prArambha, jaba prathama guNasthAnake anta samayameM mohanIyakarmakI mithyAtva, samyagmithyAtva aura samyaktvaprakRtirUpa tIna aura anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA aura lobha-rUpa cAra, ina sAta prakRtiyoMkA upazama, kSaya yA kSayopazama ho jAne para caturtha guNasthAnake prathama samayameM hotA hai, to aisI sthitimeM usa svabhAvabhuta zaddha pariNamanako karmoke saMvara aura nirjaraNakA kAraNa kaise mAnA jA sakatA hai ? arthAta nahIM mAnA jA sakatA hai| yaha bAta pUrvameM spaSTa kI jA cukI hai| prakRtameM karmoke Asrava aura bandha tathA saMvara aura nirjarAkI prakriyA 1. abhavya aura bhavya mithyAdRSTi jIva jabataka Asaktivaza mAnasika, vAcanika aura kAyika saMkalpI pApamaya adayArUpa azabha pravRtti karate rahate haiM tabataka ve usa pravRttike AdhArapara satata karmokA Asrava aura bandha hI kiyA karate haiM, tathA usa saMkalpIpApamaya azubha pravRttike sAtha ve yadi kadAcita sAMsArika svArthavaza mAnasika vAcanika aura kAyika paNyamaya dayArUpa zabha pravatti bhI karate hai to bhI ve una pravRttiyoMke AdhArapara satata karmokA Asrava aura bandha bhI kiyA karate haiM / 2. abhavya aura bhavya mithyAdRSTi jIva jaba Asaktivaza honevAle saMkalpIpapamaya adayArUpa azubha pravRttike sAtha mAnasika, vAcanika aura kAyika puNyamaya dayArUpa zubha pravRttiko kartavyavaza karane lagate haiM, taba bhI ve karmoMkA Asrava aura bandha hI kiyA karate haiM / 3. abhavya aura bhavya mithyAdRSTi jIva ukta saMkalpIpApamaya adayArUpa azubha pravRttikA manogupti, vacanagupti aura kAyaguptike rUpameM sarvathA tyAgakara yadi Asaktivaza hone vAle mAnasika, vAcanika aura kAyika ArambhIpApamaya adayArUpa azubha pravRttike sAtha kartavyavaza mAnasika, vAcanika aura kAyika puNyamaya dayArUpa zubha pravRtti karane lagate haiM, to bhI ve karmoMkA Asrava aura bandha hI kiyA karate haiN| 4. abhavya aura bhavya mithyAdaSTi jIva yadi ukta saMkalpIpApamaya adayArUpa azubha pravRttike ukta prakAra sarvathA tyAgapUrvaka ukta ArambhI pApamaya adayArUpa azubha pravRttikA bhI manogupti, vacanagapti aura kAyagaptike rUpa meM ekadeza athavA sarvadeza tyAgakara kartavyavaza mAnasika, vAcanika aura kAyika paNyamaya dayArUpa zubha pravRtti karane lagate haiM, to bhI ve karmokA Asrava aura bandha hI kiyA karate haiN| 5. abhavya aura bhavya mithyAdRSTi jIva ukta saMkalpIpApamaya adayArUpa azubha pravRttikA sarvathA tyAga
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 : sarasvatI-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha kara ukta ArambhI pApamaya adayArUpa azubha pravRtti ke sAtha kartavyavaza puNyamaya dayArUpa zubhaM pravRtti karate hue athavA ukta saMkalpIpApamaya adayArUpa azubha pravRttikA sarvathA va ukta ArambhI pApamaya adayArUpa azubha pravRttikA ekadeza yA sarvadeza tyAgakara kartavyavaza puNyamaya zubha pravatti karate hae yadi kSayopazama, vizaddhi, dezanA aura prAyogya labdhiyoMkA apane meM vikAsa kara lete haiM, to bhI ve karmoMkA Asrava aura bandha hI kiyA karate haiN| 6. yataH mithyAtva guNasthAnake atirikta sabhI gaNasthAna bhavya jIvake hI hote haiM, abhavya jIvake nahIM, ataH jo bhavya jIva sAsAdana samyagdRSTi ho rahe hoM, unameM bhI ukta pA~coM anucchedoMmeMse do, tIna aura cAra saMkhyaka anucchedoMmeM pratipAdita vyavasthAe~ yathAyogya pUrvasaMskAravaza yA sAmAnyarUpase lAgU hotI hai, tathA anuccheda tIna aura cArameM pratipAdita vyavasthAe~ mithyAtva guNasthAnakI ora jhuke hue samyagmithyAdRSTi jIvoMmeM lAgU hotI haiN| sAsAdanasamyagdRSTi jIvoMmeM anuccheda ekameM pratipAdita vyavasthA isalie lAgu nahIM hotI ki ve jIva eka to kevala saMkalpIpApamaya adayArUpa azubha pravRtti kadApi nahIM karate hai va unakI pravRttipUrvaka honeke kAraNa ve puNyamaya dayArUpa pravRtti bhI sAMsArika svArthavaza nahIM karate haiM, tathA unameM anuccheda pA~cameM prativAdita vyavasthA isalie lAgU nahIM hotI ki ve apanA samaya vyatIta karake niyamase mithyAtva guNasthAna ko hI prApta karate haiN| isI taraha mithyAtva guNasthAnakI ora jhuke hae samya gmithyAdaSTi jIvoMmeM anuccheda eka aura do meM pratipAdita vyavasthAe~ isalie lAgU nahIM hotI ki unameM saMkalpIpApamaya adayArUpa azubha pravRttikA sarvathA abhAva rahatA hai tathA unameM anuccheda pA~cakI vyavasthA isalie lAgU nahIM hotI ki ve bhI mithyAtvaguNasthAnakI ora jhuke hue honeke kAraNa apanA samaya vyatIta karake mithyAtva guNasthAnako hI prApta karate haiN| isa taraha sAsAdana samyagdRSTi aura mithyAtvaguNasthAnakI ora jhuke hue samyagmithyAdRSTi jIva satata yathAyogya karmoMkA Asrava aura bandha hI kiyA karate haiN| yahA~ yaha dhyAtavya hai ki sAsAdanasamyagdRSTi jIvoMke sAtha samyagmithyAdRSTi jIvoMkI pravRttiyA~ bhI abuddhipUrvaka huA karatI haiN|| 7. uparyukta jIvoMse atirikta jo bhavyamithyAdRSTi jIva aura samyagmithyAdaSTi jIva samyaktva-prAptikI ora jhuke hue hoM arthAt samyaktva-prAptimeM anivArya kAraNabhUta karaNalabdhiko prApta ho gaye hoM, ve niyamase yathAyogya karmokA Asrava aura bandha karate hue bhI darzanamohanIyakarmakI yathAsambhavarUpameM vidyamAna mithyAtva, samyagmithyAtva aura samyakprakRtirUpa tIna tathA cAritramohanIyakarmake prathama bheda anantAnubandhI kaSAyakI niyamase vidyamAna--krodha, mAna, mAyA aura lobha-rUpa cAra--isa taraha sAta karma-prakRtiyoMkA upazama, kSaya yA kSayopazama rUpameM saMvara aura nirjaraNa kiyA karate hai| isI taraha caturtha guNasthAnase lekara Ageke guNasthAnoMmeM vidyamAna jIva yathAyogya karmoMkA Asrava aura bandha, yathAyogya karmoMkA saMvara aura nirjaraNa kiyA karate haiN| upayukta vivecanakA phalitArtha 1. koI abhavya aura bhavya mithyAdRSTi jIva saMkalpIpApamaya adayArUpa azubha pravRtti hI kiyA karate hai / athavA saMkalpIpApamaya adayArUpa azubha pravRttike sAtha sAMsArika svArthavaza puNyamaya dayArUpa zubha pravRtti bhI kiyA karate haiN| koI abhavya aura bhavya mithyAdaSTi jIva saMkalpIpApamaya adayArUpa azabha pravRttike sAtha puNyamaya dayArUpa zubha pravRtti karttavyavaza kiyA karate haiN| koI abhavya aura bhavya mithyAdaSTi jIva saMkalpIpApamaya adayArUpa azubha pravRttike sarvathA tyAgapUrvaka ArambhIpApamaya adayArUpa zubha pravRtti ke sAtha karttavyavaza
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 / dharma aura siddhAnta : 113 puNyamaya dayArUpa zubha pravRtti kiyA karate haiM evaM koI abhavya aura bhavya mithyAdaSTi jIva saMkalpIpApamaya adayArUpa azubha pravRttike sarvathA va ArambhIpApamaya adayArUpa azubha pravRttike ekadeza athavA sarvadeza tyAgapUrvaka kartavyavaza puNyamaya dayArUpa zubha pravRtti kiyA karate haiM / 2. koI sAsAdanasamyagdRSTi jIva sAmAnyarUpase saMkalpIpApamaya adayArUpa azubha pravRttike sAtha pUrva saMskArake balapara karttavyavaza puNyamaya dayArUpa zubha pravRtti kiyA karate haiN| koI sAsAdanasamyagdRSTi jIva pUrva saMskArake balapara saMkalpIpApamaya adayArUpa azubha pravRttise sarvathA nivRttipUrvaka ArambhIpApamaya adayArUpa azabha pravattike sAtha kartavyavaza paNyamaya dayArUpa zabha pravatti kiyA karate haiM. aura koI sAsAdanasamyagdaSTi jIva pUrva saMskAravaza saMkalpIpApamaya adayArUpa azubha pravattise sarvathA va ArambhIpAparUpa adayArUpa azabha pravRttise ekadeza athavA sarvadeza nivRttipUrvaka karttavyavaza puNyamaya dayArUpa zubha pravRtti kiyA karate haiN| ___3. samyagmithyAdRSTi jIva yadyapi bhavya mithyAdRSTi aura sAsAdanasamyagdRSTi jIvoMke samAna hI pravRtti kiyA karate haiM, parantu unameM itanI vizeSatA hai ki ve saMkalpIpApamaya adayArUpa azubha pravRtti kisI bhI rUpameM nahIM karate haiN| 4. caturtha guNasthAnase lekara Ageke guNasthAnoMmeM vidyamAna sabhI jIva tRtIya guNasthAnavI jIvoMke samAna saMkalpIpApamaya adayArUA azubha pravRttise sarvathA rahita hote haiM / isa taraha caturtha guNasthAnavI jIva yA to Asaktivaza ArambhIpApamaya adayArUpa azubha pravRttike sAtha karttavyavaza puNyamaya dayArUpa zubha pravRtti kiyA karate haiM athavA ArambhIpApamaya adayArUpa azubha pravRttise ekadeza yA sarvadeza nivRttipUrvaka kartavyavaza puNyamaya dayArUpa zubha pravRtti kiyA karate haiN| 5. paMcama guNasthAnavI jIva niyamase ArambhIpApamaya adayArUpa azubha pravRttise ekadezanivRttipUrvaka dayArUpa zubha pravRtti kiyA karate haiM, kyoMki aisA kiye binA jIvako paMcama guNasthAna kadApi prApta nahIM hotA hai / itanA avazya hai ki koI paMcama guNasthAnavI jIva ArambhIpApamaya adayA rUpa azubha pravRttise sarvadezanivRttipUrvaka karttavyavaza puNyamaya dayArUpa zubha pravRtti kiyA karate haiM / 6. SaSTha gaNasthAnavartI jIva niyamase ArambhIpApamaya adayArUpa azabha pravattise sarvadeza nivRtti-pUrvaka kartavyavaza puNyamaya zubha pravRtti karate haiM, kyoMki aisA kiye binA jovako SaSTha guNasthAna prApta nahIM hotaa| 7. SaSTha guNasthAnase Ageke guNasthAnoMmeM jIva ArambhIpApamaya adayArUpa azubha pravRttise sarvathA nivRtta rahatA hai tathA puNyamaya dayArUpa zubha pravRtti bhI bAhya rUpameM nahIM karate hae antaraMgarUpameM hI taba taka karatA rahatA hai, jaba taka navama guNasthAnameM usako apratyAkhyAnAbaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa aura saMjvalana kaSAyoMkI krodha-prakRtiyoMke sarvathA upazama yA kSaya karanekI kSamatA prApta nahIM hotii| tAtparya yaha hai ki jIvake apratyAkhyAnAvaraNa krodhakarmakA udaya prathama guNasthAnase lekara caturtha guNasthAnake anta samaya taka rahatA hai aura paMcamaguNasthAnameM aura usake Age usakA kSayopazama hI rahA karatA hai| isI taraha jIvake pratyAkhyAnAvaraNa krodhakarmakA udaya prathama guNasthAnase lekara pacama guNasthAnake anta samaya taka rahA karatA hai| isI taraha jIvake pratyAkhyAnAvaraNa krodhakarmakA udaya prathama guNasthAnase lekara paMcama guNasthAnake anta samaya taka rahA karatA hai, aura SaSTha guNasthAnameM aura usake Age usakA kSayopazama hI rahA karatA hai tathA ina sabhI guNasthAnoMmeM saMjvalanakrodhakarmakA udaya hI rahA karatA hai| parantu saMjvalanakrodhakarmakA udaya va apratyAkhyAnAvaraNa aura pratyAkhyAnAvaraNa krodha kokA kSayopazama taba taka rahA karatA hai jaba taka navama guNasthAnameM inakA
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 : sarasvatI-dharavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-prantha sarvathA upazama yA kSaya nahIM ho jAtA hai| apratyAkhyAnAvaraNa krodha karmakA bandha caturtha guNasthAnake eka nizcita bhAga taka hI hotA hai| ina sabake bandhakA kAraNa jIvakI bhAvavato zaktike hRdaya aura mastiSkake sahArepara hone vAle yathAyogya pariNamanoMse prabhAvita jIvakI kriyAvatI zaktikA mAnasika, vAcanika aura kAyika yathAyogya pravRttirUpa pariNamana hI hai| jIva caturtha guNasthAnameM jaba taka ArambhI pApamaya adayArUpa azubha pravRttikA yathAyogya rUpameM ekadeza tyAga nahIM karatA, taba taka to usake apratyAkhyAnAvaraNa krodhakarmakA bandha hotA hI rahatA hai / parantu vaha jIva yadi ArambhIpApamaya adayArUpa azubha pravRttikA ekadeza tyAgakara detA hai aura usa tyAgake AdhArapara usameM kadAcit usa apratyAkhyAnAvaraNa krodhakarma ke kSayopazamakI kSamatA prApta ho jAtI hai to isake pUrva usa jIvameM usa krodhakarmake bandhakA abhAva ho jAtA hai| yaha vyavasthA caturtha guNasthAnake samAna prathama aura tRtIya guNasthAnameM bhI lAgU hotI hai| isI taraha jIva paMcama guNasthAnameM jaba taka ArambhIpApamaya adayArUpa azubha pravRttikA sarvadeza tyAga nahIM karatA taba taka to usake pratyAkhyAnAvaraNa krodhakarmakA bandha hotA hI hai, parantu vaha jIva yadi ArambhIpApamaya adayArUpa azubha pravRttikA sarvadeza tyAgakara detA hai aura isa tyAgake AdhArapara usameM kadAcit usa pratyAkhyAnAvaraNa krodhakamake kSayopazamakI kSamatA prApta ho jAtI hai to isake pUrva usa jIvameM usa krodhakarmake bandhakA abhAva ho jAtA hai| yaha vyavasthA paMcama guNasthAnake samAna prathama, tRtIya aura caturtha guNasthAnoMmeM bhI lAgU hotI hai| paMcama guNasthAnake Ageke guNasthAnoMmeM taba taka jIva saMjvalana krodhakarmakA bandha karatA rahatA hai jaba taka vaha navama guNasthAnameM bandhake anukUla apanI mAnasika, vAcanika aura kAyika pravRtti karatA rahatA hai| aura jaba vaha navama guNasthAnameM saMjvalana krodhakarmake upazama yA kSayakI kSamatA prApta kara letA hai to isake pUrva usa jIvameM usa krodhakarmake bandhakA abhAva ho jAtA hai| itanA vivecana karanemeM merA uddezya isa bAtako spaSTa karanekA hai ki jIvakI kriyAvatI zaktike mAnasika, vAcanika aura kAyika adayArUpa azubha aura dayArUpa zubha pravRttiyoMke rUpameM honevAle pariNamana hI krodhakarmake Asrava aura bandhameM kAraNa hote haiM aura una pravRttiyoMkA nirodha karanese hI una krodhakarmokA saMvara aura nirjaraNa karanekI kSamatA jIvameM AtI hai| jIvakI bhAvavatI zaktikA na to mohanIyakarmake udayameM honevAlA vibhAva pariNamana Asrava aura bandhakA kAraNa hotA hai aura na hI mohanIyakarmake upazama, kSaya yA kSayopazamameM honevAlA bhAvavatI zaktikA svabhAvarUpa zuddha pariNamana saMvara aura nirjarAkA kAraNa hotA hai / itanA avazya hai ki jIvakI bhAvavatI zaktike hRdaya ke sahArepara honevAle tattvazraddhAnarUpa zubha aura atattvazraddhAnarUpa azubha tathA mastiSkake sahArepara honevAle tattvajJAnarUpa zubha aura atattvajJAnarUpa azubha pariNamana apanI zubharUpatA aura azubharUpatAke AdhArapara yathAyogya zubha aura azubha karmoke Asrava aura bandhake paramparayA kAraNa hote haiM, aura tattvazraddhAna vyavahArasamyagdarzanake rUpameM tathA tattvajJAna vyavahArasamyagjJAnake rUpameM yathAyogya karmoke Asrava aura bandhake sAtha yathAyogya karmoke saMvara aura nirjarAke bhI paramparayA kAraNa hote haiN| isa vivecanase yaha bAta acchI taraha spaSTa ho jAtI hai ki kriyAvatI zaktike pariNamanasvarUpa jIvakI mAnasika, vAcanika aura kAyika adayArUpa azubha aura dayArUpa zubha pravRttiyA~ yathAyogya azubha aura zubha karmoMke Asrava aura bandhakA sAkSAt kAraNa hotI haiM tathA adayArUpa azubha pravRttise nivRttipUrvaka honevAlI dayArUpa zubha pravRtti yathAyogya karmoke Asrava aura bandhake sAtha yathAyogya karmoMke saMvara aura nirjaraNa kA sAkSAt kAraNa hotI haiM, evaM jIvakI kriyAvatI zaktike pariNamana svarUpa tathA dayArUpa zubha aura adayArUpa
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 /dharma aura siddhAnta : 115 azubha rUpatAse rahita jIvakI mAnasika, vAcanika aura kAyika yogarUpa pravatti mAtra sAtAvedanIyakarmake AsravapUrvaka kevala prakRti aura pradezarUpa bandhakA kAraNa hotI hai, tathA yogakA abhAva karmoMke saMvara aura nirjaraNakA kAraNa hotA hai| isa sampUrNa vivecanase yaha bAta acchI taraha spaSTa ho jAtI hai ki jIva-dayA puNyarUpa bhI hotI hai, jIvake zuddha svabhAvabhUta nizcayadharma rUpa bhI hotI hai tathA isa nizcayadharmarUpa jIvadayAkI utpattimeM kAraNabhUta vyavahAradharmarUpa bhI hotI hai| arthAt tInoM prakArakI jIvadayAe~ apanA-apanA svatantra astitva aura mahattva rakhatI haiN|