Book Title: Jinvijayji ka Sankshipta Jivan Parichay
Author(s): Padmadhar Pathak
Publisher: Sarvoday Sadhnashram Chittorgadh
Catalog link: https://jainqq.org/explore/001969/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purAtattvAcArya, padma zrI, manoSI muni zrI jina vijayajI mahArAja saMkSipta jIvana paricaya lekhaka DaoN. padmadhara pAThaka, ema.e., pIec.DI. pravarazodha sahAyaka rAjasthAna prAcya vidyA pratiSThAna, jodhapura For Private & Personal. Ese Only Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka : kezarapurI gosvAmI adhyakSa sarvodaya sAdhanAzrama canderiyA (cittoDag2ar3ha) prathamAvRtti, 1000 prati ahamadAbAda nivAsI zrImato motIbahana jIvarAja zAha dvArA vitarita - -- -... - ...... ... . 15 agasta, 1971 mudraka : pratApasiMha lUNiyA jAba priTiMga presa brahmapurI, ajamera / Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purAtattvAcArya muni zrI jinavijayajI mahArAja saMkSipta jIvana-paricaya janma : mAgha zuklA caturdazI vi. saM. 1644 meM mevAr3a ke rUpAhelI nAmaka gA~va meM hanA thaa| Apake pitA ThAkura zrI vRddhisiMhajI paramAra rAjapUta the / ApakI mAtA kA nAma zrImatI rAjakumArI thaa| vi. saM. 1955 meM cAra-pA~ca mahIne kI ruggAtA ke bAda Apake pitA kA svargavAsa ho gyaa| apane pitA kI rugNatA ke daurAna ApakA paricaya yati devIhaMsajI se huA / yatijI ke prati munijI mahArAja ke mana meM apAra zraddhA thI aura inhIM kI dekharekha meM ApakA prArambhika zikSaNa kArya calatA rhaa| vi. saM. 1657 kI ghaTanA hai-upAzraya meM paira phisala jAne se vayovRddha yatijI kI kUlhe kI haDDI TUTa gaI / munijI mahArAja ke parivArajanoM ne yatijI kI bar3I sevA kii| idhara eka anya yativarya kA rUpAhelI AnA huA jo paricaryA nimitta yati devIhaMsajI ko cittaur3agar3ha ke nikaTa bAneNa nAmaka sthAna le ge| munijI mahArAja bhI unake sAtha vahA~ gae / vi. saM. 1657 bhAdoM mAsa meM yati devIhaMsajI kA svargavAsa ho gyaa| durbhAgyavaza isI varSa munijI mahArAja ke Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ choTe bhAI zrI bAdalasiMha kA rUpAhelI meM dehAvasAna ho gayA / vi. saM. 1658 meM aThAnA gA~va ke nikaTa munijI kA paricaya zaivayogI mahaMta khAkhI bAbA se huA / ye yogI sukhAnaMda mahAdeva nAmaka tIrtha sthAna meM prAye the / vidyAdhyayana kI jijJAsAvaza munijI mahArAja ina khAkhI bAbA ke ziSya bana gae / koI 6-8 mahIne ke bAda hI munijI ne inakA sAtha aneka kAraNoM se chor3a diyA / jIvana meM phira mor3a AyA / saM. 1656 meM kucha eka yatiyoM ke sAtha munijI mevAr3a aura mAlave meM bhramaNa hetu nikala pdd'e| dhAra riyAsata ke digaThAr3a gA~va phuNce| vahA~ sthAnakavAsI jaina saMpradAya ke eka tapasvI sAdhu se paricaya huA aura usI varSa usa saMpradAya meM dIkSita hue / dUsarA varSa AyA / saM. 1960 meM dhAra meM cAturmAsa kiyA aura rAjA bhoja ke sarasvatI maMdira kA darzana kiyA aura vahA~ ke zilAlekhoM kA avalokana karanA prArambha kiyA / prasiddha vidvAna pro0 zrIdhara bhaMDArakara se paricaya huA / saM. 1661 meM ujjaina gae aura vahA~ cAturmAsa kiyA / isa prasaMga meM prasiddha mahAkAlezvara aura cauMsaTha yoginI grAdi sthAnoM ko dekhane kA suavasara milA / devAsa, indaura Adi sthAnoM meM bhramaNa kiyA / agalA cAturmAsa khAnadeza ke cAlIsa gA~va tAluke ke vAghalI nAmaka gA~va meM huA / dakSiNa pradeza ke auraMgAbAda, daulatAbAda aura elorA kI guphAoM ko bhI dekhA / 2 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saM. 1963 meM ahamadanagara jile ke vArI gA~va meM cAturmAsa kiyA / vahA~ se evalA, nAsika Adi sthAnoM meM ghUme aura puna: saM. 1964 kA cAturmAsa vAghalI gA~va meM kiyaa| eka bAra phira mAlave kI tarapha nikale aura burahAnapura, asIragar3ha, maU hote hue ratalAma meM hone vAle sAdhu-sammelana meM bhAga lene pahu~ce / vahA~ se paidala bhramaNa karate-karate saM. 1965 meM ujjaina pahu~ce, cAturmAsa kiyaa| isI caumAse meM zrImunijI mahArAja ne sthAnakavAsI saMpradAya ke bheSa ko tyAga diyA aura vidyAdhyayana kI dRSTi se khAcaroda, ratalAma pAlanapura, ahamadAbAda aura pAlI mAravAr3a gae / pAlI mAravAr3a meM jaina zvetAMbara saMpradAya ke mUttipUjaka sAdhuoM se paricaya huA / saMyoga se unameM vidyAvyasanI eka paMDita bhI the| mUrtipUjaka saMvegI-saMpradAya kA sAdhu-veSa apanA liyaa| phira paMjAba jAne kA bhI kAryakrama banA thA aura ye sojata Adi mAravAr3a ke nagaroM kA bhramaNa karate hue, saM. 1666 kA cAturmAsa byAvara meM rahe / byAvara meM isa saMpradAya ke bar3e AcArya kA pAnA huA aura unake aneka ziSyoM ke sAtha adhyayana saMbaMdhI aneka carcAeM hotI rhiiN| isake bAda gujarAta kI tarapha jAnA huaa| vahA~ rAdhanapura nivAsI eka dhanika seTha ne zatrujaya mahAtIrtha kI yAtrA ke lie eka saMgha nikAlA jisake mukhya adhiSThAtA byAvara vAle cAturmAsa meM mile jainAcArya hI the| zatrujaya yAtrA ke bAda unhIM prAcArya mahodaya va unake ziSya samudAya ke sAtha zrI munijI ne bhAvanagara, khambhAta hote hue saM. 1667 kA Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAturmAsa bar3audA meM kiyA / idhara bar3audA ke eka dhanika gRhastha ne khambhAta kI khAr3I ke muhAne para prAcIna jaina tIrtha sthAna, kAvI aura gaMdhAra nAmaka grAmoM kI yAtrA ke lie eka saMgha nikAlA / zrImunijI usameM bhI sammilita hue / isake bAda bhar3auca Adi hote hue sUrata prAe / yahA~ para inhoMne vayovRddha jainamuni zrI kAMtivijayajI mahArAja ke darzana kie aura saM. 1968 kA cAturmAsa unhIM ke sAtha sUrata meM kiyA / saM. 1666 kA cAturmAsa DabhUI (gujarAta) meM huA / agalA cAturmAsa pATana meM huA / pATana ke eka dhanika seTha ne mevAr3a ke RSabhadeva ( kesariyAjI) kI yAtrA ke lie saMgha nikAlA jisameM zrImunijI bhI sammilita hue / kesariyAjI kI yAtrA karake vApasa gujarAta prA gae aura saM. 1671 kA cAturmAsa mehasAnA meM kiyA / phira pAlanapura gae aura saM. 1672 ke cAturmAsa hetu pATana gae jahA~ inhoMne pATana ke bhaMDAroM kA nirIkSaNa prArambha kiyA aura prayAga kI suprasiddha patrikA sarasvatI ke lie lekha taiyAra kiyA jo janavarI 1916 ke aMka meM prakAzita huA / zAkaTAyana para zrImunijI ke jIvana kA prathama lekha isI sarasvatI meM chapA thA / jIvana kI pahalI pustaka thI - gujarAtI mUla "jaina tattva sAra" kA hiMdI anuvAda | sabase pahalA prAstAvika kathana Apane Agare vAle lAlA kannomala jaja kI pustikA meM likhA thA / likhane kA krama bar3hatA gayA / pATana ke graMtha-bhaMDAroM se prApta eka aprakAzita prAcIna gujarAtI bhASA ke graMtha Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "neminAtha rAjamatI bArAmAsA'' para eka lekha taiyAra kara "jaina zvetAmbara kAMphreMsa hairelDa'meM prakAzita kiyA / pATana se phira, munijI ne RSabhadeva kI yAtrA kI aura kapar3avaMja Adi sthAnoM kA bhramaNa karate hue bar3audA meM hone vAle sAdhu sammelana meM sammilita hue / saM. 1673 kA cAturmAsa bhI yahIM bar3audA meM kiyaa| isa daurAna pravartaka kAMtivijayajI ke nAma se "jaina aitihAsika graMtha mAlA'' kA prArambha kiyA, jisake lie Apane "kRpA rasa koza'', 'zatrujaya tIrthoddhAra prabaMdha", "jaina zilAlekha saMgraha' bhAga prathama "jaina aitihAsika gurjara kAvya'', 'dropadI svayaMvara nATaka' Adi graMthoM kA saMpAdana kiyaa| isI varSa "gAyakavAr3a oriyaNTala sirIz2a" bar3audA ke lie 'kumArapAla pratibodha'' nAmaka prAkRta bhASA ke vizAla graMtha kA saMpAdana kArya bhI hAtha meM liyA / bar3audA se paidala bhramaNa karate hue bhar3auMca, sUrata hote hue bambaI jA pahu~ce / saM 16.74 kA cAturmAsa yahIM bambaI meM kiyaa| yahA~ inhIM dinoM "bhaNDArakara oriyaNTala risarca iMsTITyUTa'' pUnA kA DepuTezana aayaa| jisane zrImunijI se vicAra-vimarza kara pUnA pAne kA prastAva rkhaa| paidala bhramaNa karate-karate saM. 1675 kA cAturmAsa pUnA meM kiyA / "bhaNDArakara iMsTITyUTa'' ke kArya meM sahayoga dene kI icchA se zrImunijI ne kucha samaya pUnA meM hI rahane kA vicAra kiyaa| isa saMsthA ke bhavana banavAne ke nimitta jaina saMgha kI ora se 50,000 rupaye kI vyavasthA karavAI aura isa saMsthA ke nikaTa hI zrImunijI ne 'bhArata jaina vidyAlaya' nAmaka saMsthA kI sthApanA kii| isI bIca bhArata kI prathama prAcyavidyA sammelana kA Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhivezana pUnA meM hI huaa| isameM zrImunijI ne aneka prakAra se sakriya sahayoga diyA aura adhivezana meM "haribhadrAcArya sUri ke samaya' para saMskRta meM eka nibandha par3hA / itanA hI nahIM sva0 zrI satIzacandra vidyAbhUSaNa Adi aneka vidvAnoM ke sAtha prakAzanoM kI yojanAe~ bnaaiiN| "jaina sAhitya saMzodhaka samiti'' kI sthApanA kI aura eka praimAsika patra tathA graMthamAlA ke prakAzana kI yojanA banAI / pUnA meM rahate hue lokamAnya tilaka se saMparka huA aura ve svayaM zAstrIya carcAoM ke uddezya se zrImunijI ke pAsa kabhI-kabhI Ate rahate the / pUnA vidvAnoM kA acchA khAsA kendra banA huA thA / pharagyUsana kaoNleja ke vidvAnoM se bhI munijI kA paricaya huaa| pro. guNe, pro. rAnADe, pro. DI. ke. karve Adi prasiddha vidvAnoM se munijI kA nikaTa kA saMbaMdha sthApita huaa| saM. 1976 ke cAturmAsa ke aMta meM zrImunijI ko iMphlUeMjA jvara kA tIvra AkramaNa huaa| kaI mahIne taka zrImunijI nirjIva se par3e rhe| isI varSa 'sarveNTsa oNpha iNDiyA sosAiTI' pUnA ke kAryAlaya meM unakI mahAtmA gAMdhI se bheMTa huI aura apane jIvana ke bAre meM unase kucha vicAravinimaya kiyaa| san 1920 meM mahAtmAjI ne asahayoga AMdolana kI ghoSaNA kii| zrImunijI ne isa rASTrIya AMdolana meM utarane kA saMkalpa kiyaa| rela meM baiThakara mahAtmAjI ke pAsa bambaI pahu~ce / vahA~ se unhIM ke sAtha ahamadAbAda gae / vahA~ mahAtmAjI ke pAsa cAra-pA~ca dina satyAgraha Azrama meM rhe| Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unake sAtha vividha prakAra kA vicAra-vinimaya karate rahate the / yaha nizcaya huA ki mahAtmAjI dvArA saMsthApita "gujarAta vidyApITha" meM eka rASTrIya sevaka ke nAte munijI sahayoga dete raheMge / jIvanakrama aura dinacaryA meM parivartana anivArya ho gayA / kucha dinoM bAda isI vidyApITha meM "gujarAta purAtattva maMdira" kI yojanA banAI aura usake prAcArya pada para mahAtmAjI ne munijI kI niyukti kI / yahA~ se munijI ne "purAtattva" nAmaka saMzodhanAtmaka traimAsika patrikA evaM saMskRta - prAkRta prAcIna gujarAtI Adi ke graMthoM ke prakAzana- nimitta "purAtattva maMdira graMthAvalI" mAlA ke prakAzana kI yojanA banAI aura tadanusAra kAryArambha kara diyA / disambara san 1921 meM kAMgresa kA adhivezana nAgapura meM huA / zrImunijI bhI mahAtmAjI ke sAtha vahA~ gae / inhIM dinoM nAgapura meM Ayojita "jaina pauliTikala kAMphreMsa" kI adhyakSatA kI / pUnA nivAsI jainiyoM ne sammeta zikhara kI yAtrA ke lie vizeSa rela kA prabaMdha kiyA jisameM tIrthabhramaraNa hetu zrI munijI bhI sAtha gae / isI prasaMga meM ve kalakattA pahu~ce jahA~ jaina saMgha ne unake sammAna meM mAnapatra Adi bheMTa kie / dakSiNa ke nepAnI gA~va meM zvetAmbara jainiyoM kA prathama sammelana huA jisakI adhyakSatA munijI mahArAja ne kI / thor3e samaya bAda digambara sampradAya kA adhivezana dhAravAr3a meM huA / usakI adhyakSatA bhI zrImunijI ne kI / 7 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1922-23 I. ke lagabhaga pUnA meM jaina zikSaNa saMgha nAmaka saMsthA kI sthApanA kI aura usake dvArA kumAra vidyAlaya calAnA zurU kiyA / pUnA se prakAzita 'jaina jAgRti' patra kA hiMdI va gujarAtI meM saMpAdana kiyA / 'mahAvIra' nAma se eka mudraNAlaya kholane kA bhI zrImunijI ne Ayojana kiyA / 1924-25 I. meM zrImunijI ne apanA mukhya kendra ahamadAbAda banA liyA / "jaina sAhitya saMzodhaka" kI prakAzana-vyavasthA grahamadAbAda meM kara lI / 1625-26 I. ke madhya jarmanI ke suprasiddha vidvAn pro. lyUrDas aura pro. zUviMga Adi "gujarAta purAtattva maMdira" kI sAhityika gatividhiyoM kA paricaya prApta karane grahamadAbAda Ae / ina vidvAnoM se nikaTa kA samparka ho jAne se munijI ke mana meM jarmanI jAne kI icchA utpanna huI / mahAtmAjI se anumati mA~gI gaI aura unhoMne apane yuropiyana mitroM ke nAma paricayAtmaka patra bhI likha kara zrImunijI ko apanI svIkRti pradAna kara dI / 1 maI 1928 I. meM zrImunijI ne bambaI se jarmanI ke liye prasthAna kiyA / jahAz2a nikala par3A aura perisa hote hue unhoMne laMdana meM apanA pahalA grAvAsa kiyA / koI cAra mahIne vahA~ rahe aura "briTiza myUz2iyama " ko dekhA / laMdana se prasthAna kara beljiyama, brUselsa Adi hote hue jarmanI ke haimbarga nAmaka sthAna para pahu~ce / yahA~ DaoN. yAkobI, pro. glesanaipa aura pro. zUbiMga se milanA huaa| pro. zUbiMga ke Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtha haimbarga yUnivarsiTI meM lekhana-vAcana kA kArya kiyA / navambara meM balina gae / vahA~ balina vizvavidyAlaya ke suprasiddha prophesara lyUDas ke sAtha dhaniSTha sambandha huA / yahI nahIM, balina meM rahane vAle aneka bhAratIyagaNa, bhinna-bhinna rAjanItika pravRttiyoM ke saMbaMdha meM zrImunijI ke pAsa AtejAte rahate the| yahA~ zrImunijI ne "hindustAna hAusa' kI sthApanA kI aura isa prakAra bhAratIya saMskRti evaM rAjanItika pravRttiyoM ko saMgaThita karane ke prayAsa kie / 'iNDojarmana kendra'' nAmaka eka saMsthA ko janma diyaa| laMdana aura bambaI ke bar3e-bar3e samAcAra patroM meM isa 'hAusa' kI khabareM chapatI rahatI thiiN| bhArata meM rAjanItika halacaleM z2ora pakar3a rahI thiiN| isakI pratikriyA videzoM meM bhI honI svAbhAvika thii| mahAtmAjI se isa bAre meM vicAra-vimarza ke lie zrImunijI ne bhArata AnA Avazyaka samajhA / navambara 16.26 I. ke aMta meM ve balina ke sarvaprasiddha dainika patra ke vizeSa pratinidhi zrI. phaoNnamolo ko sAtha lekara bhArata ravAnA hue| kolambo, madrAsa, bambaI hote hue ahamadAbAda pahu~ce / mahAtmAjI ko jarmanI kI sArI bAtoM se avagata kraayaa| sva. vallabha bhAI paTela ko bhI vahA~ kI gatividhiyoM se paricita kraayaa| isake turanta bAda sva0 mahAdeva bhAI desAI kI preraNA se mahAtmAjI ke sAtha zrI munijI ne lAhaura ke kAMgresa adhivezana meM bhAga liyaa| pharavarI-mArca meM kalakatte ke sva. bahAdurasiMhajI siMghI kA AgrahapUrNa nimaMtraNa milA / zrImunijI Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vahA~ ge| gurudeva ravIndranAtha Taigora kI prabala icchA thI ki unake vizvavikhyAta zAntiniketana ke vizva-bhAratIkendra meM jaina zikSA pITha kI sthApanA kI jAya / siMghIjI ne gurudeva se milane kA prabandha kiyaa| tadanusAra zAntiniketana meM jaina zikSA pITha kI yojanA banI aura usakA saMcAlana karanA munijI ne svIkAra kiyaa| idhara mahAtmAjI ne namaka satyAgraha AMdolana kA kAryakrama taiyAra kiyA aura ahamadAbAda ke satyAgraha Azrama se DA~DI kUca kI yAtrA prArambha kii| mahAtmAjI kI icchAnusAra zrImunijI bhI maI meM 75 svayaMsevakoM ke sAtha isa kUca ko cala pdd'e| ahamadAbAda se do tIna sTezana Age nikale hI the ki inheM giraphtAra kara liyA gayA aura sajA sunAkara bambaI ke voralI kArAvAsa meM bheja diyA gyaa| vahA~ se kucha dina bAda nAsika jela bheja diyA gayA / yahA~ deza ke anya prasiddha deza sevakoM se milane kA suavasara milaa| inameM sva0 jamanAlAla bajAja, zrI ke0 narImAna, Adi ke nAma vizeSa rUpa se ullekhanIya haiN| vahIM para kucha dinoM bAda sva0 kanhaiyAlAla mANikalAla muMzI bhI A pahu~ce / jela-nivAsa meM likhane-par3hane kA acchA avasara prApta huA / sajA kI avadhi pUrI hone para akTUbara meM jela se bAhara Ae aura zrI muMzI ke sAtha sIdhe bambaI pahu~ce / bambaI pahu~cane para zrImunijI va muMzIjI kA bhavya svAgata huaa| jela meM rahate samaya zrImuMzIjI ke sAtha bhAvI sAhityika pravRttiyoM para aneka carcAe~ hotI rahatI thiiN| phalasvarUpa a~dherI Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM bhAratIya vidyA bhavana kA kArya zurU karane kA saMkalpa kiyA gyaa| - kalakatte ke zrI bAbU bahAdurasiMha jI siMghavI ne gurudeva kI icchA ko punaH duharAyA aura zrImatI motIbena va. anya 8-10 bAlakoM ko lekara zrImunijI zAMti-niketana pahu~ce / gurudeva bar3e prasanna hue aura vidyA-bhavana ke pradhAnAcArya mahAmahopAdhyAya zrI vidhuzekhara zAstrI se kahakara zrImunijI ke nivAsa Adi kA bar3A uttama prabandha krvaayaa| siMghIjI ke pitA zrI DAlacandajI siMghI ke nAma se vahA~ para jaina chAtrAlaya kI sthApanA karavAI / vidyA-bhavana meM 'jaina ceyara' sthApita kara usakA saMcAlana zrImunijI ne kiyaa| kucha dinoM bAda jaina chAtrAlaya aura 'ceyara' nimitta eka svataMtra makAna bhI zAnti-niketana meM banavAne kA nizcaya kiyaa| jisakA zilAnyAsa svayaM gurudeva ke hAthoM sampanna huA / yahA~ se suprasiddha vizvavikhyAta "siMghI jaina grantha mAlA' kA kArya zrImunijI ne prArambha kiyA / isa jaina chAtrAlaya meM kalakatte ke bhI aneka jaina chAtra va vidvAn praviSTha hue| "siMghI jaina graMthamAlA'' kA mudraNa kArya bambaI ke suprasiddha "nirNaya-sAgara presa' se karavAyA jAtA thaa| kalakatte Adi meM aise yogya presa kA abhAva thaa| mAlA ke lie acche-acche hastalikhita graMthoM ke cayana ke lie zrImunijI pATaNa ke bhaMDAroM kA nirIkSaNa karate rahe / pUnA ke bhAMDArakara prAcya zodha saMsthAna ke prAcIna sAhitya kA bhI avalokana karane jAnA par3atA thaa| prAyaH 4 varSa zAnti-niketana meM rahane ke kAraNa, itanA adhika Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhramaNa karanA par3A ki zrImunijI ke svAsthya meM durbalatA A gaI / kabhI bambaI, kabhI pUnA, kabhI pATana / zAMti-niketana kI jalavAyu meM maleriyA kA jaba taba AkramaNa hotA rahA / ataH siMghIjI ke parAmarza se ahamadAbAda vApasa A ge| isI bIca san 35-36 ke lagabhaga rAjasthAna ke prasiddha jaina tIrtha RSabhadevajI (kesariyAjI) ke viSaya meM udayapura rAjya meM eka Ayoga biThAyA gayA jisameM kesariyAjI ke svAmitva ke adhikAroM kA vivAda nipaTAnA thA / jaina zvetAmbara kAnphrensa ke netAoM ke Agraha ke kAraNa munijI ne isa vivAda ke aitihAsika pahaluoM ko sulajhAne ke liye pramukha bhAga liyaa| isa vivAda meM eka pakSa kI ora se sva0 sara cimanalAla setalavAr3a tathA unake suputra bhArata ke viziSTha vidhivettA zrI motIlAla setalavAr3a jaise mahArathI bhAga le rahe the / dUsare pakSa kI ora se sva0 kAyade Ajama mi0 jinnA tathA sva0 ke0 ema0 muMzI jaise coTI ke nyAyavettA the| munijI ne isa vivAda meM koI tIna mahIne udayapura meM raha kara apane aitihAsika jJAna kA paricaya kraayaa| jisase donoM pakSoM ke mahArathI vismita hue| san 1938-36 meM zrI muMzIjI ne bhAratIya vidyA bhavana kI yojanA ke lie zrImunijI ko sAgraha AmaMtrita kiyA / usa samaya zrImuMzI bambaI rAjya ke gRhamaMtrI the| yojanA bana gaI aura 1636I. meM isakI sthApanA huii| isI varSa udayapura meM sarvaprathama rAjasthAna hindI sAhitya sammelana huA jisakI 12 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyakSatA zrImunijI ne kii| bambaI meM rahate hue "sindhI jaina graMthamAlA'' va "bhAratIya vidyA bhavana', donoM kA hI kArya bar3e vega se calAte rahe / sarasvatI kI kRpA thii| san 1642 meM jaisalamera ke prAcIna graMtha bhaNDAroM kA inhoMne nirIkSaNa kiyaa| apane sAtha ve 10-15 vidvAn mitroM ko le gae the| 4-5 mahIne jama kara vahA~ ke prati durlabha evaM prAcIna graMthoM kI pratilipiyA~ taiyAra krvaaii| phira vApasa bambaI A gae / zrIbahAdura siMhajI sindhI bhI kAryavaza bambaI Ae hue the| bhAratIya vidyA bhavana kI vizeSa suvyavasthA kI dRSTi se aura zrImuzIjI ke Agraha se zrImunijI ne bhavana ke 'graoNnarerI DAyarekTara'' kA pada svIkAra kiyaa| zrI sindhI jI ke parAmarza se "sindhI jaina grantha mAlA" kA prakAzana kArya bhI bhavana ke antargata kara diyA gyaa| san 1944-45 meM udayapura ke akhila bhAratIya hindI sAhitya sammelana huaa| zrImunijI isake svAgatAdhyakSa the| rAjarSi puruSottamadAsa TaMDana ko parAmarza dekara zrImuzI ko isakA mukhyAdhyakSa bnvaayaa| san 1946-47 meM zrImazI kI niyukti udayapura rAjya ke salAhakAra ke pada para huI / isa prasaMga se munijI kA bhI rAjakIya varga se paricaya huyA aura unhoMne udayapura meM , "pratApa vizvavidyAlaya'' kI sthApanA kI yojanA rkhii| isa zubha kArya ke lie sva0 mahArANA zrI bhUpAlasiMhajI ne eka karor3a rupaye dene kI ghoSaNA kI aura zrImunijI ko saMyojaka ke rUpa meM niyukta kiyA / eka ke bAda eka rAja Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nItika ghaTanAcakroM ke kAraNa vizvavidyAlaya na bana sakA aura zrImuzI bhI mukta hokara cale ge| zrImunijI bhI dillI kI kaoNnsTITyUTa asembalI kI ora se bhASA viSayaka samiti se sadasya ho gae jisake kAraNa unakA dillI prAnA jAnA banA rhaa| jIvana ke aneka varSa athaka parizrama meM bIta cuke the| zrImunijI kA vicAra huaA ki rASTrIya tIrtha cittaur3agar3ha ke nikaTa kahIM pAzrama banAyA jAye / ataH maI 1650 meM canderiyA meM sarvodaya sAdhanA pAzrama kI sthApanA kii| aise mahAmAnava aura karmaTha tapasvI ko rASTra khAlI kaba baiThane detA / pariNAmasvarUpa rAjasthAna sarakAra ne unake tattvAvadhAna meM "rAjasthAna purAtana maMdira'' (aba rAjasthAna prAcya vidyA pratiSThAna) kI sthApanA kii| Aja isakA mukhya kAryAlaya jodhapura meM hai| yahA~ se zrImunijI ke nirdezana meM 'rAjasthAna purAtana graMtha-mAlA'' ke antargata bahuta se alpajJAta evaM prAcIna graMthoM kA prakAzana huaa| isameM koI sandeha nahIM ki "sindhI . jaina graMthamAlA' evaM 'rAjasthAna purAtana graMthamAlA'' ke mAdhyama se zrImunijI ne rASTra kI vaha sevA kI hai ki Aja se sau varSa bAda unake nAma kI pUjA taka ho sakatI hai| san 1952 meM vizvavikhyAta "jarmana oriyaNTala sosAyaTI'' ne unheM sammAnya sadasya (oNnarerI membara) banAkara sarvocca sammAna diyA / zrImunijI bhArata meM dUsare vyakti haiM jinheM yaha durlabha sammAna prApta huA hai / san 1962 meM 14 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rASTrapati bAbU rAjendraprasAdajI ne zrImunijI ko "padmazrI' pradAna kara inakA sammAna kiyaa| san 1963 meM 'bhAratIya vidyA bhavana'' bambaI ne Apako sammAnita sadasya niyukta kara ApakI sevAoM ke prati viziSTha sammAna pradarzita kiyaa| isa saMkSipta jIvanI meM saikar3oM aise pahalU haiM jinakA varNana sthAnAbhAva ke kAraNa nahIM ho sakA hai| ho bhI kaise, sAdhaka hara kSaNa jIvana se jUjhatA hai / usakA hara kSaNa bhAvI pIr3hI ke lie preraNA kA srota banakara ananta meM vilIna ho jAtA hai / zrImunijI kI sAdhanA aura lambI tapasyA se hameM yahI sabaka milatA hai / yoM to duniyA eka sarAya hai-eka AtA hai, eka jAtA hai para apane pratyakSa anubhava se kaha sakatA hU~ ki zrImunijI ne isa saMsAra meM rahakara sabhI kI bhalAI kI hai / maiM dillI vizvavidyAlaya meM thA / vahA~ aneka profesaroM se nikaTa kA saMbaMdha rahA / jaba-jaba maiMne unheM batAyA ki jayapura, jodhapura meM zrImunijI ke darzanoM kA avasara milA, ve turanta natamastaka hokara mere isa saubhAgya se IrSyA karane lagate the| maiM sukha kA anubhava karatA thaa| kaI bAra rASTrakavi zrI maithilIzaraNajI gupta, paM0 banArasIdAsajI caturvedI, zrI dinakara Adi zrImunijI mahArAja kI carcA karate rahate the| guptajI bar3e sahaja meM kahA karate the ki hamAre bIca zrImunijI aise tapara bI vyakti kA lauTanA asambhava hai| bar3I prasannatA kI bAta hai ki zrImunijI mahArAja abhI Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hamAre bIca haiN| caMderiyA Azrama meM ekAntavAsI yogI kI bhA~ti hameM preraNA de rahe haiN| eka dina sabhI ko jAnA hai-- para caMderiyA kA unakA Azrama va maMdira, cittaur3agar3ha kA haribhadrasUri smAraka, aise sthala haiM jahA~ nizcaya hI "juTeMge hara barasa mele / ' Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN0 padamadhara pAThaka em. e. pI.eca. DI. purAtattvAcArya padmazrI muni jina-vijayajI kI preraNA evaM prayatna se, rAjasthAna sarakAra dvArA prasthApita "rAjasthAna prAcya vidyA pratiSThAna" (rAja. aoriyanTala risarca insTITyUTa) jisakA mukhya kAryAlaya jodhapura meM hai tathA jayapura, udayapura, citaur3agar3ha, koTA, ToMka, alavara aura bIkAnera meM jisake zAkhA kAryAlaya sthApita haiM-~-munijI isa saMsthAna ke saMsthApaka evaM 17 varSa prayanta sammAnya nidezaka (oNnareri DAyarekTara) munijI ke pAsa pratiSThAna meM adhyayana, saMzodhana, saMpAdana Adi kArya karane nimitta zodha sahAyaka ke rUpa meM jo katipaya adhyayanecchu praviSTha huye, unameM DaoN. padmadhara pAThaka eka viziSTha pratibhA sampanna, parizramazIla, adhyayanapriya aura vidyAvilAsI vidvAn haiM / prAcya vidyA pratiSThAna meM praviSTha hone se pahale, ye dillI vizvavidyAlaya ke zodha kArya ke utsAhI aura adhyayanazIla chAtra rahe haiM / rAjasthAna ke prAcIna itihAsa kI sAmagrI kA anveSaNa karane nimitta, inako viziSTha chAtravRtti milI thii| tIna cAra varSa taka inhoMne rAjasthAna ke aneka sthAnoM meM rahakara, apanA gaharA gaveSaNA kArya saMpanna kiyaa| bAda meM ukta pratiSThAna meM praviSTha hokara pratiSThAna ke bahuvidha saMzodhana kAryoM meM yoga dete huye inhoMne, graMthoM ke saMpAdana kArya meM bhI nipuNatA prApta kii| "buddhivilAsa'' Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmaka eka prAcIna rAjasthAnI graMtha kA uttama saMpAdana kiyaa| kaI saMzodhanAtmaka lekha aura nibandha prakAzita kiye| abhI hAla hI meM inakI likhI huI, hindI bhASA ke eka param hitaiSI, aMgreja vidvAn phreDarika pikauMTa ke vyaktitva aura kartRtva viSayaka, viziSTha mahatva kI zodha pustaka, kAzI kI suprasiddha "nAgarI pracAriNI sabhA" dvArA prakAzita huI hai, jo hiMdI bhASA ke prArambhika yuga ke bAre meM abhinava prakAza DAlane vAlI hai| DaoN0 padmadhara pAThaka ne apanI pIeca. DI. kI DigrI ke liye jo mahAnibandha likhA hai vaha bhI apane viSaya kA eka viziSTha zodha graMtha hai| isa graMtha kA viSaya hai "mugala kAlIna khAdya saamgrii|" suprasiddha parIkSaka vidvAnoM ne isa graMtha ko eka mUlyavAn sAmagrI pradAna karane vAlA batAyA hai| DaoN0 padmadhara pAThaka, hiMdI ke mahA-manISI, unnAyaka, aura amaranAma prApta karane vAle svargIya zrI zrIdharajI pAThaka ke pautra haiN|