Jain Dharm Prakash 1952 Pustak 068 Ank 07

Author(s): Jain Dharm Prasarak Sabha
Publisher: Jain Dharm Prasarak Sabha
Catalog link: https://jainqq.org/explore/533813/1

Page #1

- -
-
-
૭
-
૧
૮૦ x
૪
मोक्षार्थिना प्रत्यहं ज्ञानवृद्धिः कार्या ।
શ્રી જૈન ધર્મ પ્રકાશ
છે
પ્ત
श्री जैनधर्म प्रसारक सभा.
આ પુસ્તક ૬૮ મું]
[ અંક ૭ મો છે.
વૈશાખ
|
ઈ. સ. ૧૯૫૨
૨૫ મી એપ્રીલ
વીર સં. ૨૪૭૮
વિ. સં. ૨૦૦૮
પ્રગટકર્તાશ્રી જૈન ધર્મ પ્રસારક સભા
ભાવનગર

Page #2

શ્રી જૈન ધર્મ પ્રકાશ.
બહારગામ માટે બાર અંક ને પોસ્ટેજ સાથે વાર્ષિક લવાજમ રૂા. ૩-૪-૦ પુસ્તક ૬૮ મું
વીર સં'. ૨૪૭૮ અંક ૭ માં
વિ સં. ૨૦૦૮ - अनुक्रमणिका ૧ સંયમ :
. . (મુનિરાજ શ્રી ભાસ્કરવિજયજી ) ૧૩૧ ૨ ભે લક્ષમી ! . ...(શ્રી બાલચંદ હીરાચંદ " સાહિત્યચંદ્ર”) ૧૩ ૩ પ્રભાવના અને ભાવના ... (સં૫. હેમચંદ્ર ન્યાલચંદ વોરા ) ૧૩ ૪ અગવ્યવહે છેદકાત્રિશિકા પદ્યાનુવાદ (પં. શ્રી ધુરધરવિજયજી ગણિ) ૧૩૪ ૫ આનંદી વૃત્તિ . ( શ્રી બાલચંદ હીરાચંદ “સાહિત્યચંદ્ર”) ૧૩૭ ૬ માછીને નિયમ : ૨... ... (શ્રી મેહનલાલ દીપચંદ ચેકસી ) ૧૪૦ ૭ વાર્ષિક તપશ્ચર્યા :: અક્ષય તૃતીયા (શ્રી મગનલાલ મોતીચંદ ‘સાહિત્યપ્રેમી”) ૧૪૪ ૮ ગુજરાતી પદ્યાત્મકદાર્શનિક કૃતિઓ (હીરાલાલ રસિકલાલ કાપડિયા M A.) ૧૪૭ ૯ પ્રકીર્ણ... ... ... ... ... ... ... ... ૧૫૩
* નવા સભાસદ ૧ શેઠ નાનજી લાધાભાઈ જ્ઞાનભંડાર લાઇફ મેમ્બર કછ-નાની ખાખર XXXXXXXXXXXXXXX
જ્ઞાનસાર ( બીજી આવૃત્તિ ) દે ન્યાયવિશારદ વાયાચાર્ય શ્રીમદ્દ યશોવિજયજી ઉપાધ્યાયવિરચિત આ છે
અપૂર્વ ગ્રંથ ઘણા વખતથી અપ્રાપ્ય હતા, તે તાજેતરમાં નવીન આવૃત્તિરૂપે તે પ્રગટ કરવામાં આવેલ છે. ગ્રંથ નામ પ્રમાણે જ્ઞાનામૃતના સારરૂપ છે. ત્ર ઉપાધ્યાયજીએ પિતાની જ્ઞાનશક્તિના નીચેડરૂપ આ ગ્રંથ રમે છે અને આ
તેથી જ તે સર્વ કેઈની પ્રશંસાને પાત્ર બન્યો છે. અઢી સે લગભગ પૃષ્ઠ મિ હોવા છતાં મૂલ્ય માત્ર રૂપિયા બે, રિટેજ અલગ.
લખ–શ્રી જૈન ધર્મ પ્રસારક સભા- ભાવનગર
અવશ્ય વાંચવા લાયક
સમજીને જીવનમાં ઉતારવા લાયક સાદી ને સરલ ભાષામાં લખાયેલા
પાંચ ટેક્ટ ૧ ધર્મામૃત (સુધર્મ) ૦-૧૦૦ ૩ જ્ઞાને પાસના (જ્ઞાન) ૦-૧૦૦ છે શ્રદ્ધા અને શક્તિ (દશન).૧૦ ૦ ૪ ચારિત્રવિચાર (ચારિત્ર ૦.૧૦૦૦
૫ દેતાં શિખો (દાન ) ૦-૧૦૦૦
લખ–શ્રી જૈન ધર્મ પ્રસારક સભા-ભાવનગર,

Page #3

fજેન ધર્મ પ્રકાશ
પુસ્તક ૬૮ મુ.
અંક ૭ મે
: વૈશાખ :
વીર સં ૨૪૭૮ વિ. સં. ૨૦૦૮
- સંયમ.
(નારણી તુજથી નથી રે જી–એ રાગ. ) સંયમ લેના હો સુખકારી, ત્રિવિધતો ભવભય નીવારે. સંયમ. ૧ સંયમથી તબશિવગતિ સાધે, અરિહંતતણું જ ધ્યાન આરાધે. સંયમ.
ભવ ચોરાશી ફેરા ફરી, ત્યાગ બીન નવ પાર ઉતરી. સંયમ. છે. મનુષ્યદેહ મહાપુને મળીયે, જૈન ધર્મ કલ્પતરુ ફળીયા, સંયમ. ' છે નર્ક નિગોદનાં દુઃખ બહુ દીઠાં, પણ અજ્ઞાને લાગ્યાં મીઠાં. સંયમ. છે આ ભવમાં ગુરુવાણી ચાખે, ભવભય ભ્રમણ દૂરે નાખે. સંયમ. કે બુદ્ધિ વૃદ્ધિથી ધર્મ કરશે, ભક્તિથકી કંચન ભવ તરશે. સંયમ. કે કવિ અજ્ઞાન તિમિર દૂર હઠાવે, જ્ઞાનતણે ભાસ્કર પ્રગટાવે. સંયમ.
મુનિરાજશ્રી ભાસ્કરવિજય”. A

Page #4

ભે લક્ષ્મી !
( કવિઃ-સાહિત્યચંદ્ર ભાલચ' હીરાચંદ, માલેગામ )
લા! કમલનયના ક્રમલસદના કમલથી તુજ પૂજવા, સહુ દેવથી પણ અધિક માની રૂપ તારા નવનવા; તરસે સહુ તારી કૃપાની ચિત્તમાં બહુ ઝંખના, લક્ષ્મી ! તને સહુ ભક્તિભાવે પૂજતા ચંદ્રાનના ! ૧
તારી જ જગમાં જય ભણે સહુ બાલબાલા તાહરી, સહુ ભજન પૂજન દેવના પણ ચિત્ત લક્ષ્મી છે ધરી; લક્ષ્મી ! તને ચંચલ કહે પણ ધરે તુજ મન સેવના, છે સત્ય તા તારી જ પૂજા ભલે મુખ પ્રભુ-વંદના. ૨
તારા પ્રતાપે સકલ જગ આનંદ માને મન વિષે, નિજ ચિત્તમાં મલકાય તારી ઝ ંખના રાખે દિસે; તારી કૃપાથી કુરૂપ કાળા મનુજ સુંદર ભાસતા, નિજ સગી આંખે મદનના અવતાર સહુને દીસતા. ૩ કાણેા છતાં જે નેત્રના કુબડા અહા ! વડભાગિયા, તે રૂપના અંબાર સહુને તવ કૃપાથી ભાસિયા; નકટા અને યુક્ત મુખના કુરૂપ માનવ ણિયા, તારી કૃપાથી કુરૂપતા ઢંકાય છે જગ માનિયે. ૪ જે છે નિરક્ષર મૂર્ખ ના સરદારજગમાંહે રહ્યો, લક્ષ્મીતા સહવાસથી પૉંડિત સહુ લેકે કહ્યો; લક્ષ્મી ! અહેા ! તુજ કુટિલ નીતિ સરલતા તુજ નહીં ગમે, જે સુજન જન વિદ્યાવિલાસી ચિત્તમાં તુજ નહીં રમે. પ પ્રભુ ભક્ત તારી કુટિલતાને ચિત્તમાંહે જાણુતા, સહવાસ તારા શીખવે છે પાપકર્મો માનતા; તારાથકી જે દૂર નાસે ટાળતા તુજ માહિની, દાખે સુખા પણ દુ.ખભાગી નીતિની સ`હારિણી. ૬
-------- -------=
૧૩૨ ૯૯૨

Page #5

કાન કાન,
જે સંત યેગી મુક્તિરાગી તુછ તુજને માનતા, છોડી તને અણગાર પદવી પામતા સુખ જાણતા; અતિ અલ્પ પણ સહવાસ તારો દુઃખદાચક તે ગણે, ભવસંતતીને તું વધારે ધારતા એ નિજ મને. ૭ એવા મુનિજન ચરણકમલે નિત્ય અમ વંદન થજે, સંસારસાગર પાર કરવા ગુરુકૃપા અમ પર હો; શુચિ રટણ અમ મનમાં નિરંતર ગુરુગુણેના સંચર, શુભ ઉદય મુનિ પદને અમને થજે સદબુદ્ધિ વ. ૮ પાળી મહાવત પંચ રાધે ઇંદ્રિયને જે સદા. થઈ કિંકરી નિજ આત્મલક્ષમી અપંતી નિજ સંપદા; નહીં સ્થલ લક્ષમી અમ ગમે નિજ આત્મલક્ષમી સર્વને, બાલેન્દુ વાંછે સર્વને કલ્યાણ સહુ શુભ પર્વને. ૯
ના
નન -૫
મ
-
: પ્રભાવના અને ભાવના : प्रकारेणाधिकां मन्ये, भावनाता प्रमावनाम् । भावना स्वस्य लाभाय, स्वान्ययोस्तु प्रभावना ।
વાજિળ એક “ પ્ર” અક્ષરે વિશેષ કરીને ભાવના થકી પ્રભાવનાને હું અધિક માનું છું કેમકે, ભાવના પિતાને જ લાભદાયક છે અને પ્રભાવના તો પોતાને અને બીજાને પણ લાભદાયક છે.
भावना मोक्षदा स्वस्य, स्वान्ययोस्तु प्रभावना । प्रकारेणाधिका युक्तं, भावनातः प्रभावना ।
श्राद्धविधि। ભાવના શબ્દ કરતાં પ્રભાવના શબ્દમાં “” વધારે છે; તેથી, ભાવનાથી પોતાની જ મુક્તિ થાય છે અને પ્રભાવનાથી પોતાની અને બીજાની પણ મુક્તિ થાય છે, એ વાત સાચી છે.
સં. વેરા હેમચંદ્ર ન્યાલચંદ,
STD ST
ક
- માની અને
અનિનન
નન
ન

Page #6

રિસર્વજ્ઞ શ્રી વાવાનિર્મિતા
अयोगव्यवच्छेदद्वात्रिंशिका । ઉપાણESASAS પદ્યાનુવાદ-સભાવાર્થ ]BHASHA અનુવાદક–પયાસશ્રી ધુરંધરવિજ્યજી ગણિ
(ગતાંક પૃ૪ ૮૮ થી શરૂ ) मदेन मानेन भनोभवेन, क्रोधेन लोभेन च सम्मदेन । पराजितानां प्रसमं सुराणां, वृथैव साम्राज्यरुजा परेषाम् ॥ २५ ॥ દુષ્કામ ક્રોધ મદ માન પ્રલોભનાદિ, ઉદ્દંડ ચંડતર આંતર શત્રુઓથી; પામ્યા પરાજય અતિશય જે સદાના,
સામ્રાજ્ય રોગથી સર્યું પર દેવતાના. એ ૨૫ છે
મદ-માન-મદન-ક્રોધ-લોભ અને હર્ષથી પરાભવ પામેલા અન્ય દેવના સામાન્ય એ રોગો છે, તે તદ્દન નકામા છે. ૨૫. "
स्वकण्ठपीठे कठिनं कुठारं, परे किरन्तः प्रलपन्तु किश्चित् । मनीषिणां तु त्वयि वीतराग !, न रागमात्रेण मनोऽनुरक्तम् ॥२६ ॥ ફેકે કુઠાર અતિ તીણું સ્વકીય કઠે, જે આ પ્રલાપ પરવાદિ કરે ગમે તે વિદ્વજનનું મન કેવળ દૃષ્ટિરાગે,
વૈરાગ ! રાગી તુમમાં નહિં યુક્તિવાદે. એ ર૬ છે પિતાના જ કઠપીઠ ઉપર કઠિન કહાડાનો પ્રહાર કરતા અન્ય ગમે તે બેલે. હે વીતરાગ ! આપને વિષે વિદ્વાનોનું મન રાગમાત્રથી આસક્ત નથી. ૨૬.
सुनिश्चितं मत्सरिणो जनस्य, न नाथ ! मुद्रामतिशेरते ते । माध्यस्थ्यमास्थाय परीक्षका ये, मणौ च काचे च समानुबन्धाः ॥ २७ ॥
માત્સર્ય યુક્ત જનથી નથી કે વિશેષ, તારી પ્રસન્ન પરમાકૃતિમાં જિનેશ !; માધ્યÀધારક પરીક્ષક એ ગમાર,
જાણે ન ભેદ મણિ-કાચ વિષે લગાર. ૨૭ છે
હે નાથ ! ખરેખર વિદેશી માણસે કરતાં તેઓ વધતા નથી કે જે પરીક્ષકો મધ્યસ્થતા ધારણ કરીને મણિ અને કાચને વિષે સરખાઈ જણાવે છે, ૨૭.
( ૧૩૪ )

Page #7

-
--
૧૩૫
અંક ૭મે ]
અયોગવ્યવહેદદાવિંશિકા. इमां समक्षं प्रतिपक्ष साक्षिणा-मुदारघोषामवघोषणां बुवे । न वीतरागात् परमस्ति देवतं, न याप्यनेकान्तमृते नयस्थितिः ।। २८ ।।
સર્વે વિપક્ષ વર સાક્ષિ સમક્ષ ચંડ, ઉદ્ઘોષણા કરું ઉદાત્ત સ્વરે અખંડ, શ્રી વીતરાગ વિણ દેવ ન કોઈ બીજા,
સ્યાદ્વાદ વિણ નહિં અન્ય નય વ્યવસ્થા. ૨૮ ! સામા પક્ષના સાક્ષિઓની સમક્ષ હું ઊંચે સ્વરે ઉષણા કરું છું કે–વીતરાગથી બીજું કોઈ દૈવત નથી અને અનેકાન્ત સિવાય નય વ્યવસ્થા નથી. ૨૮.
न श्रद्धयैव त्वयि पक्षपातो, न द्वेषमात्रादरुचिः परेषु । यथावदाप्सत्वपरीक्षया तु, त्वामेव वीर ! प्रभुमाश्रिताः स्म ॥ २९ ॥
શ્રદ્ધાવડે જ નથી નાથ ! તું પક્ષપાત, અન્ય વિષે અરુચિમાં નથી ષ માત્ર આતત્વની કરી યથાર્થ પણે પરીક્ષા,
શ્રીવીર લીધી તુજ શાસનની સુ-દીક્ષા. ! ૨૯ છે આપના પ્રત્યે શ્રદ્ધાથી જ પક્ષપાત નથી અને બીજાઓમાં દેષથી જ અરુચિ નથી, પણ યથાર્થ પણે આંતપણાની પરીક્ષા કરીને જ હે વીર પરમાત્મન ! અમે આપને આશ્રયીને રહ્યા છીએ. ૨૯.
तमःस्पृशामप्रतिभासमाजम् , भवन्तमप्याशु विविन्दते याः। महेम चन्द्रांशुदृशावदाता-स्तास्तर्कपुण्या जगदीश ! वाचः ॥३०॥
અજ્ઞાનિ–અંધ ન વિલેકી શકે કદીએ, તેવા તને પણ પ્રજો!, ઝટ જે સ્તવે તે અહેમ-ચંદ્ર સમ સ્વછ સુતર્ક પુણ્ય, વાણીતી કરી પૂજા બનું ધન્ય ધન્ય. | ૩૦ |
અજ્ઞાન-અંધારામાં સાએલા જેને જોઈ શકતા નથી, એવા આપને ૫ણુ જે શીધ્ર પામે છે-સ્તવે છે તે ચંદ્ર કિરણીવલ તપુશ્ય વાણીને હે જગદીશ ! અમે પૂછએ છીએ. ૭૦ यत्र तत्र समये यथा तथा, योऽसि सोऽस्यभिधया यया तया । वीतदोषकलुपः सचेद्भवा-नेक एव भगवन् ! नमोऽस्तु ते ॥३१ ।।
જે તે મતે વળી પ્રકારથીએ ગમે તે, જે તે રહે જગતમાં અભિધાન જે તે; . તે આપ એક જ પ્રત્યે ગતરાગદ્વેષ, હાકોટિ કોટિ નમન તમને જિનેશ! | ૩૧ છે

Page #8

૧૩૬.
છો
ન ધર્મ પ્રકાશ
[ વૈશાખ
જે કોઈ દર્શનમાં જે કોઈ પ્રકારે જે કોઈ નામે જે કઈ છે પણ જે રાગદ્વેષના મેલ વગરના આપ એક જ છો તે હે ભગવન્! આપને નમસ્કાર હો. ૧૧.
इंदं श्रद्धामात्रं तदथ परनिन्दा मृदुधियो, विगाहन्तां हन्त ! प्रकृतिपरवादव्यसनिनः । अरक्तद्विष्टानां जिनवर ! परीक्षाक्षमधिया, मयं तत्वालोकः स्तुतिमयमुपाधि विधृतवान् ॥ ३२ ॥
(શાર્દૂલવિક્રીડિત.) હા બીજા પરનિંદના સમજીઆ, શ્રદ્ધા સ્વરૂપે લહે, જેને ટેવ પરમવાદની પડી, તે ક્યાંથી સારું કહેશે, રાગદ્વેષ વિના પરીક્ષણ કરે, હે નાથ ! જે સજજને,
તે આ તત્વ પ્રકાશ સત્ય સમજે, સધર્મધ્યાને તળે. ૩૨ છે ભેળા માણસ આ કેવળ શ્રદ્ધાથી કહેલું છે એમ કહે, સ્વભાવે જ પારકી નિંદા કરવામાં રસીયા અને પરનિંદા કહે પણ હે જિનવર ! પરીક્ષા કરવામાં સમર્થ બુદ્ધિવાળા રાગદેષરહિત લોકોને તે આ તવાલેક સ્તુતિમય ઉપાધિને ધારણ કરે છે. ૩ર.
નોટઃ-જગત પ્રસિદ્ધ શ્રી સિદ્ધસેન દિવાકરરચિત બત્રીશ બત્રીશિકાને અનુસરીને બે બત્રીશ બત્રીશિકા, કલિકાલસર્વજ્ઞ શ્રી હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજીએ શ્રી વધ માનજિનસ્તુતિઃ૫અયોગ વચ્છેદિકા અને અન્યયોગગ્યવચ્છેદિકા નામની દાવિંશિકાઓ બનાવેલ છે. બંનેમાં શ્રી વીર ભગવાનની રતુતિ છે, અને સાથેસાથે જૈનતત્વનું ન્યાયની પદ્ધતિએ ખંડનમંતન કરેલ છે. અયોગગ્યવચ્છેદિકા એટલે બત્રીશ કલેકે જેમાં જેનદર્શન ખોટું છે, યથાર્થ નથી એવા અન્ય દર્શનકારોના અભિપ્રાયનું ખંડન અને અન્ય વ્યવહેદિકા એટલે કે બત્રીશીમાં બીજા દર્શનકારો પોતાના મતને ખરો બતાવે છે તે ખરે નથી, પણ જૈન દર્શનકારાનો મત ખરો છે એવું પૂરવાર કરનાર જવાબ, અન્યયોગવવચ્છેદિકા બત્રીશી ઉપર શ્રી મહિલસરિરચિત પ્રસિદ્ધ “સ્યાદ્વાદમંજરી” નામની ટીકા છે. જૈન તત્વજ્ઞાન અને અન્ય દર્શનના તત્વજ્ઞાનનું સક્ષમ રીતે ન્યાયની પદ્ધતિએ નિરૂપણ કરેલ છે. આ મંથ ઉચ્ચ અભ્યાસક્રમમાં પાઠ્યપુસ્તક તરીકે સ્વીકારવામાં આવેલ છે. સ્યાદ્વાદમંજરી ઉપર આનંદશંકર બાપુભાઈ ધ્રુવે વિદત્તાભરેલી ઈંગ્લીશ ભાષામાં નટ્સ લખેલ છે.
અયોગવ્યવચ્છેદિકા રહેલાઈથી ગ્રહણ કરી શકાય તેવી હોવાથી તેના ઉપર વિતાભરેલી ટીકા કેઈ આચાર્યો લખેલ નથી. પંન્યાસ શ્રી ધુરંધરવિજયજીએ આ બત્રીશી ઉપર પવાનુવાદ કરેલ છે અને શબ્દાર્થ કરેલ છે, જે આ માસિકનાં જુદા જુદા અકામાં છપાયેલ છે. પંન્યાસ શ્રી ધુરંધરવિજયજી એક પ્રખર વિદ્વાન અને ન્યાયના નિષ્ણુત છે. તેઓશ્રીની વિદ્વત્તાનો લાભ વખતોવખત આ માસિકને મળે છે. જીવરાજ એ, દેશી

Page #9

િઆનંદી વૃત્તિ શિ
(લેખક-સાહિત્યચંદ્ર બાલચંદ હીરાચંદ-માલેગામ) જ્ઞાન એ જીવમાત્રનો વિશિષ્ટ ગુણ છે. અને જ્ઞાનને લીધે જ સુખની લાલસા તેનામાં જાગૃત થાય છે. એ સુખના પરિણામરૂપે જ આનંદનો આવિષ્કાર જોવામાં આવે છે અને એટલા માટે જ જીવમાત્ર સુખની ઝંખના કરે છે. રાતદિવસ સુખથી થતા આનંદ માટે આતુર હોય છે અને સુખની પ્રાપ્તિના સાધને પાછળ દોડયા કરે છે. એ સાધને ઘણું ભાગે ભૂલના હોય છે. સુખનાં સાધનોની ક૯૫ના દરેક પિતાની બુદ્ધિથી નક્કી કરે છે અને એ બુદ્ધિ મર્યાદિત હોવાને લીધે એ સુખને બદલે દુઃખ જ કહેરી લે છે. અને આનંદનો અનુભવ એને થતું જ નથી. કદાચિત સુખની સંવેદના થાય છે તે પણ તે ક્ષશુછવી જ નિવડે છે. રાજકીય હેતુના કારણે કેટલાએક ખૂન થાય છે. ખૂની એમ સમજે છે કેઅમુક મનુષ્યને હું જગતમાંથી ભૂંસી નાખું તો મને સાચા આનંદને અનુભવ મળશે અગર હું ઘણાએને સુખ આપનારો નિવડીશ. એમાં કેટલી મૂર્ખાઈ છે એની એને કરપના સરખી પણ હોતી નથી. પોતે અનંત ભાવના દુઃખોના નિર્માસુકર્તા થાય છે અને જેમના સુખની અપેક્ષા તે રાખે છે તેમને તે તે ઉલટી રીતે દુ:ખની ખાઈમાં જ ધકેલી દે છે, માટે સાચા સુખને અર્થાત આનંદને માગ કર્યો છે તે માટે આપણે વિચાર કરવો જોઈએ.
વ્યસન સેવન કરનારો દુર્વ્યસની પોતાના માની લીધેલા વ્યસનની ધૂનમ પિતાનું સ્વત્વ પણ ગેઈ બેસે છે. આગળ જતા એ વ્યસનને ભોગ થતા વ્યસનના દુષ્પરિણામે જેવા અને અનુભવવા પડતા તે વ્યસન છેડી શકતા નથી; એટલે સુખ અને આનંદ મેળવવાની ધુનમાં એ પોતાનું સર્વસ્વ ગુમાવી બેસે છે, અને જગતમાં નિરુપયોગી પ્રાણી તરીકે છવી પોતે નરકાદિક ગતિઓમાં રખડે છે; એટલે આનંદ મેળવવા જતાં અનંત દુઃખાને આમંત્રી બેસે છે. - આનંદનો વિરોધી એક બીજો ગુણ ઉદાસીનતા છે. કેટલાકએક લોકેનો સ્વભાવ જ આનંદમય થઈ જાય છે. અને ગમે તેવા પ્રસંગમાં તે આનંદને જ અનુભવ કરી ઉદાસીનતાને દૂર જ હડસેલી મૂકે છે. એવા માણસે જ્યાં જાય ત્યાં સવારમાં પિતાના વિવેદી હાવભાવ અને ચતુર વિનાદથી પોતાની આસપાસ હર્ષમય વાતાવરણ નિર્માણ કરી મૂકે છે. ઉદાસ અને નિઃસ્તબ્ધ બેઠેલા લેકમાં એવી એકાદ કપના મૂકી દે છે કે તરતજ બધાએના મુખે ઉલ્લાસિત થઈ જાય છે. ફીક્કા ચહેરા ઉપર ગુલાબી રંગ ખીલે છે. નિસ્તેજ અને અપૂર્વ તેજથી ચળકવા લાગે છે. કર્તા વન્ય થઈ બેઠેલાઓને સ્વમાન જાગૃત થાય છે અને તેઓ આનંદનો અનુભવ કરવા લાગે છે. દરેકના આયુષ્યમાં સંકટ તે આવે છે જ, પપાજિત કર્મો કયાં જવાના હતા? એવા સંકટ પ્રસંગે ઉદાસીન થવું, હતપ્રભ થવું અને હાથ પગ વાળી નિવાં થઈ બેસી રહેવાથી તે ઉદાસીનતા તે વધતી જ જવાની અને આનંદ તે દૂર ને દૂર દેડિત જવાનો. એવે વખતે આનંદી વૃત્તિ આવી
( ૧૩૭ )

Page #10

૧૩૮
શ્રી જૈન ધમ પ્રકાશ.
( વૈશાખ જાય તે। દુઃખની અને ઉદાસીનતાની માત્રા એકદમ ઓછી થઇ સાચા માર્ગ સૂઝી આવે. સંત મહાત્માઓ ઉપર સટા કર્યાં ઓછા આવે છે! પણ એવે વખતે તેઓ પેાતાનું સમતાલપણુ જરાએ નહીં ગુમાવતાં આનંદી વૃત્તિ ધારણ કરે છે અને એમ કરી દુ:ખતે આવેશ નષ્ટ કરી નાંખે છે. કાષ્ઠ એક મનુષ્ય “ત્રુભાવ ધારણ કરી આપણા ઉપર હુમલે કરવા આવતા હોય ત્યારે ગભરાઇ જઇ આમતેમ દેડવા માંડીએ અગર રડતા રહીએ તે સામા માણસનું જોર વધતું જાય છે. જાણે આપણે તેને ઉત્તેજન જ આપતા હોઇએ છીએ પણ એને પ્રસંગે આપણે સરળતા, નમ્રતા અને અડગપણું ધારણ કરીએ તેા સામાનુ બળ તરતજ ઓછું થઇ જાય છે. અળ કેવી રીતે વાપરવુ' એની પણ એને સમજ પડતી નથી. સત્યાગ્રહના આંદેાલન વખતે તેને પુરેપૂરા અનુભવ આપણને થયેા છે.
ક્રોધ આવે છે ત્યારે પ્રથમ આનંદ નષ્ટ થઇ જાય છે, આખુ શરીર ધ્રુજવા મડે છે, મુખ લાલચેાળ થઇ જાય છે, શ્વાસ વેગવાન બને છે, નસે ઝુલાઇ જાય છે, પરિણામને વિચાર કર્યા વગર માણુસ યહ્રાદ્ના ખેલવા માંડે છે. કદાચિત પેાતાનુ' સમતોલપણુ' ગુમાવી તે મારામારીમાં ઉતરી પડે અગર પટકાઇ પડે છે. શરીરમાં દાહ વગેરે વિકારા ઉત્પન્ન થતાં કાઇ જાતના રોગોનું બીજારે પણ થઇ જાય છે. એવા પ્રસગે ક્રોધને આવેગ દબાવવામાં આવે અને વિચાર કરવા માટે જરા થાલી જવામાં આવે તે આગળના ધ]ા પરિણામે અટકાવી શકાય. એટલા માટે જ હમેશ આનદીત્તિ રાખવામાં આવે તે આવા કુટુ પ્રસ'ગાથી આપણે બચી શકીએ; માટે જ ક્રોધને પ્રસંગ ઉપસ્થિત થવાની સભાવના જણાતા આપણે આનદીત્તિને આવાહન કરીએ; કુશલ માજીસ ક્રોધના વિષયને વિક્રમાં ફેરવી નાંખે છે. અને જ્યાં બાયબાય થવાનો સંભવ હાય છે ત્યાં હાસ્યના ફુવારા
ઊડવા માંડે છે.
ધર્મ સાધનામાં આનંદી વૃત્તિ ધણું મોટું કાર્ય સાધી શકે છે, હું દીન હીન પામર પ્રાણી છું. મારાથી કાંઇ થવાનું નથી. હું જમીનને ભારભૂત છું. હું નિર્ભાગ્ય છું. મારી પાસે દ્રવ્ય નથી. જ્ઞાન નથી. મને આવડત નથી. મારાથી કાંઇ થઇ શકે તેમ નથી, આવા ઉદાસીન વિચાર। રાખનારા મનુષ્ય પોતાની અનત શકિતથી તદ્દન અજ્ઞાન હૈાય છે. આવે મનુષ્ય હમેશ ઉદાસ, હતાશ અને ડરપોક થઇ બેસી રહે છે. તે ચહેરા ફીક્કો પડી જાય છે અને અપચન જેવા રાગે એના શરીરમાં ઘર કરી બેસે છેં. પરિણામે એના હાથે ધનું તેા શું પણુ પાતાની ઉદરપૂત્તિનું કાર્ય પણુ થઇ શકતું નથી. અને ધીમે ધીમે એ જગત માટે તા શું પણુ પેતાને માટે પણ નિરુપયોગી થઈ પડે છે. ખીજાએ જયારે આનંદથી ચર્ચા કરતા હોય અગર શાસ્ત્રવિનાદ કરતા ડ્રાય ત્યારે પેલા માણસ એકાંતમાં નિસાસા મૂકતા હ્રાય છે. એને કાઇ ત, અનુષ્ઠાન કે ધર્મક્રિયામાં પણ આનંદ આવત નથી. બીજાઓને સહકાર આપી આનંદમાં સહભાગી થવાને બદલે તે બીજાને ભારભૂત નિવડી કંટાળા આપનારા થઈ જાય છે. એની સાથે ખેલવાની પણ ક્રાપ્તને ચ્છિા થતી નથી; માટે જ આપણે આનંદી વૃત્તિ કેળવવાની અત્યંત જરૂર છે,

Page #11

અંક ૭ મો ]
આનંદી વૃત્તિ.
૧૩૯
આનંદી માણસ રોગ-આતંક આવે ગભરાઈ જતું નથી. મનને આનંદિત રાખવાથી રોગનું જોર પણ ધટે છે. કુશલ વૈદ્ય દર્દીને ઉત્સાહી રાખી તેના મનમાં જામેલી નિરાશાની વૃત્તિ કાઢી નાખે છે. અને તું હમણા સાજો થઈ જઈશ, તને કાંઇ વિશેષ થયું નથી, વિગેરે બોલી દરદીને રાગ સહન કરવાને તૈયાર કરે છે. અને એને લીધે જ વવના ઓસડને ખૂબ મદદ થાય છે. એટલે એસડ કરતાં આત્મવિશ્વાસ, ધૈર્ય અને આનંદી વૃત્તિ વધારે કારગત નિવડે છે. અનેક મોટી તપસ્યાઓ પણ આવા મનોબળ અને આત્મવિશ્વાસના જેર સફળ થાય છે. આ બધામાં આનંદની વૃત્તિ જ ઘણું મોટું કાર્ય કરે છે. નિરાશ કરતા આશાવાદી મનુષ્ય વધુ કાર્યક્ષમ નિવડે છે, ઐહિક સ્વાર્થ વખતે અગર પારમાર્થિક આત્મતિ પ્રસંગે મનુષ્ય માં આત્મવિશ્વાસ અને ખેલદિલી વૃત્તિ હોય તો તેને યશ મળવામાં હરકત આવતી નથી.
જે કાર્ય કરતાં આપણી આનંદી વૃત્તિ જાગૃત થાય છે. આપણું મન પ્રફુલ્લિત થાય છે, આપણી રામરાજી વિકસ્વર થાય છે, સુખ અને આનંદનો આપણને અનુભવ થાય છે તે કાર્ય આપણને ઘણુ વખત સુધી સ્મરણમાં રહે છે. ત્યારે આપણે પોતાના મનથી એકાંતમાં વિચાર કરીએ કે પૂજામાં, ચિત્યવંદનમાં, પ્રતિક્રમણ કરતાં આપણને એ અનુભવ થાય છે કે? આપણુ રોમરોમમાં આનંદ ઉભરાય છે કે? ક્રિયાનુષ્ઠાન કરતાં આપણા અન્ય બધા વિચારો ભૂલી શકીએ છીએ કે ? એને જે ઉત્તર મળે તેની ઉપરથી આપણી પિતાની કીંમત આંકવાની હોય છે. હમેશ આનંદની વૃત્તિ રાખતા હોઈએ તે થોડા પ્રયને કદાચિત એવી આનંદી વૃત્તિ જાગે, પણ યંત્રવત્ ક્રિયા ચાલી હોય ત્યારે એવા અલૌકિક આનંદની વાત કયાંથી કરાય? પ્રભુ ભજનમાં તે પિતાને પણ ભૂલી જવાય, જગતને પણ ભૂલી જવાય, અત્મા નાચી ઉઠે, અમૃતયિાની કુરણું થાય, લેકલજજા મૂકી શરીર નાચવા માંડે, આનંદ સિવાયના બધા વિચારો અને વિકારો ખંભિત થઈ જાય. પ્રભુ અને પોતે એકરૂપ થઈ જવાય, આવી વૃત્તિ કયારે જાગે? જયારે આપણે દરેક ક્રિયામાં અને હીલચાલમાં, વિચારોમાં અને સંવેદનામાં આનંદી વૃત્તિને જ પ્રાધાન્ય આપીએ અને ઉદાસી જેવા વિચારોને ખંખેરી નાખીએ ત્યારે એવા સુખ અને આનંદને આપણે અનુભવી શકીએ. આપણામાં એવી કાર્યસાધક અને સુખાનુવર્તી આનંદની વૃત્તિ જાગી આમાનંદ જેવા લકિક આનંદને આપણે પાત્ર નિવડીએ એવી ઈચ્છા અને ભાવના પ્રગટ કરી વિરમું છું
ન ખરીધું હોય તે આજે જ મંગાવી લ્યો! શ્રી સીમંધર શોભાતરંગ (સચિત્ર), કામગજેન્દ્રની અદ્દભુત કથા, પ્રાચીન સુંદર રાસ વિગેરે સામગ્રીયુક્ત પ્ર૪ ૩૨૦, સુંદર પાકું બાઈડીંગ, મૂલ્ય રૂપિયા છે.
લખે-શ્રી જૈન ધર્મ પ્રસારક સભા-ભાવનગર,

Page #12

SSUEUE PEERVE REF
Le
U2
Je
માછીના નિયમ
URES ( ૨ ) EURRE લેખકઃ—શ્રી મેહનલાલ દીપચંદ ચાકસી ( ગતકિ પૃષ્ઠ ૯૩ થી શરૂ )
નશીના ચમકાર્
કુંવરી, જુવે પેલુ સામે દેખાય છે એ આપણા નગરની ભાગાળે આવેલ શંકર ભગવાનનું હેરું. શહેરમાં અવર-જવર માટેના ધારી માગ' બીજી ખાજી હેાવાથી આ પ્રદેશ લગભગ અત્યારના નિન સમ બની જાય છે ! ખુદ મંદિરમાં પણ રાત્રિના ક્રાઇ રહેતુ નથી !
ચંદ્રા, મેં જે વાત કહી છે તે બધી ધ્યાનમાં છે ને ? તારી જોડેને મારા વર્તાવ એકાદી દાસી જેવા નથી, પણ અંતરની સખી તુય છે, એ વાત રખે ભૂલતી. હુ પાકે પાયે સ્થિર થતાં જ તને મારી પાસે ખેાલાવી લઇશ. પ્રથકુળમાં ઉત્પન્ન થયેલ મારા એ સ્નેહીએ અહીં કેટલા વાગે આવવાનું કહ્યું હતું ?
કુવરીબા, મેં એ વાત તમેને એક કરતાં વધુ વાર અત્યાર પૂર્વે હાવા છતાં આટલી અધીરાઈ શાને કરેા છે ?
કહી સંભળાવી
વૈશ્ય-સંતાનને રાજકુવરીના સ્નેહની ભિક્ષા પ્રાપ્ત થતી હોય એવા પ્રસંગ તો કાઈ મૂરખ જ હાથમાંથી જંતા કરે !
અધીરાઇ તા એટલી જ કે તે વચન ન સાચવે તે મારી શી દશા થાય! નીરાત્ તીરાત્ ભ્રષ્ટ થનાર હાથી જેવી જ ને! મારી સાથે તે મેળાપ કરાવી આપ્યા ત્યારે તેના ઢાંટીઆ ધ્રુજતાં હતાં. રાજમાર્ગે જતાં એને જોઇ હુ મેડાઇ છું એવા ખુલાસેા કરી, મેં એને બધી વાત સમજાવી, અને ગંધ લગ્ન કરી સંસારી જીવન આદરવા સારુ કંચનપુરનુ` સ્થળ માફ્ક નથી, માટે થેડે સમય અહીંથી દૂર દેશ જઇ રહેવુ, અને પછી વાત જૂતી બની જાય એટલે પાછા ફરવુ એ યેાજના રજૂ કરી ત્યારે પણ એ મહાશય માન રહ્યા હતા. અંતમાં મેં કહ્યું−ઇપ્સિત કાર્યની સિદ્ધિ અર્થે આજ રાતના જ અહીંથી ભાગી નીકળવું લાભદાયી છે. આજના દિવસ અતિ શુકનવતા છે. ગધ વિધિથી લગ્ન કરી, મહેશના આશીર્વાદ સાથે આપણે ઉભયે પલાયન થવાનું. આ સાંભળતાં એ ખેલી ઉઠ્યો—
રાજકુંવરી ! આવુ' સાઠુસ અને તે પણ આજે જ ?
રિબળ નામ હેવા છતાં, વણિક જેવા બુદ્ધિશાળી વંશમાં જન્મ્યા છતાં, આટલે ગભરાય છે શા હૈ? મેં હિંમત આપતાં કહ્યું. મારા હાથ મેળવવા ફાં મારનાર કેટલા ક્ષત્રિયપુત્રાને નકારી, હું તારા રૂપમાં મેઢા, અરે ! એ સારુ માતપતાના સંબંધને અવગણી માત્ર રાજમહેલના સુખેાને જ નહીં પણ સાથેાસાથ પ્યારા વતનને પણ ખેાડવા તત્પર બની ત્યારે તું તે ‘જો ’ ‘તે' ના આંક મૂકે છે!
રાજકન્યાની પ્રાપ્તિ ગળી લાગે તેવી લેખાય, પણુ જો રાજ્વીના કાને વાત પહોંચે આ રિબળ ઇજ્યના શા હાલ થાય ! નીતિકારા કહે છે કે— બિલાડી દૂધને જીવે
તે,

Page #13

અંક ૭ મો ]
માછીને નિયમ.
૧૪
છે, પણ પાછળ ઊભી કરેલ ડાંગને જોતી નથી” એના જેવી જ મૂર્ખાઈ ગણાય. વણિક તો સો ગળણે ગળી પાણી પીવું જોઈએ. એ બધી વાણીયાશાહી વાત જવા દઈ, મારી સલાહથી સાહસ ખેડ અને મધરાતે પૂર્વે મને શંકરના દેહેરે મળો. બીજે સર્વ પ્રબંધ હું કરી લઈશ. લક્ષ્મી ચાંલ્લો કરવા આવી છે તે મ જોવા જવાની વાત કરતા નહીં.
સખી, “લારૂ’ એટલા શબ્દો ઉચ્ચારી તે પસાર થઈ ગયા. એક રહી પ્રીતમને છાજે એ પ્રેમને ઉમર મને એનામાં દેખાય નહીં. મારે આ મુદ્દત જવા દેવું નથી એટલે બધી ગોઠવણુ છુપી રીતે કરી, હું તે આ સાહસે નીકળી પડી છું; છતાં મનમાં એના આગમનની શંકા રહે છે.
કંવરીબા, મંછા ભૂત ને શંકા ડાકણ” એવી જનવાયકા છે. આવા સુઅવસર જવા દો એ વાત. જુઓ પેલે મેરૂભા સાંઢણી સાથે આવી રહ્યો જણાય છે. એને પેલા વાના ઝાડ હેઠળ થવાની સૂચના મેં આપી છે.
મનમાંથી શંકા દૂર કરી, ચઢવા માંડે–મહેશ મંદિરના પગથીઆ. ઉમાપતિ સા સારાં વાનાં કરશે. એમ બોલી જયાં ચંદ્રા કમાડ ઠેલે છે ત્યાં ઝટ ઉઘડી જાય છે. એની નજરે સૂતેલ આદમી જણાતાં જ, એ ઝટપટ પાછી ફરી કુંવરીને ઉદ્દેશી કહેવા લાગી,
સાહેલી, તે નકામા તરગો કર્યા. તારો પ્રિયતમ તે કયારનોયે આવી, તને ન જોતા મંદિરમાં નિદ્રાધીન થયેલો જણાય છે. હવે મારી અગત્ય રહેતી નથી એટલે હું પાછી જઉં છું.
જતાં જતાં તારું ઈસિત સધાવે એવા આશીર્વાદ આપું છું અને આ સ્થળને સાવર ત્યાગ કરવાની વિનંતી કરું છું.
- વાર્તા પ્રવાહ એવી રીતે વહે છે કે-જેથી એ પર વધુ પ્રકાશ ફેંકવાની જરૂર જણાતી નથી. કંચનપુરના રાજવી જિતારીની તનયા વસંતશ્રી એકાદ વેળા ઝરૂખે ઊભી રાજમાર્ગ પરને ગમનાગમન નિહાળી રહી હતી ત્યાં એની નજરે એક શેઠીને પુત્ર હરિબળ નામે ચહ્યો. એના સન્દર્યપૂર્ણ ચહેરાથી ધાવનના આંગણે ઝુલતી રાજકુંવરી તેના તરફ આકર્ષાઈ. સખી ચંદ્રા મારફત છુપી રીતે મહેલમાં બોલાવી મુલાકાત પણ કરી અને એની સાથે ગંધર્વ લગ્ન કરવા તૈયાર થઈ. જે ગોઠવણ કરી તે ઉપરના સંવાદમાં જોવાઈ ચૂકી.
વસંતશ્રી પણ ઉમંગભેર મંદિરમાં દાખલ થઈ. તેણીને પાકી ખાતરી થઈ ગઈ કે આખરે વહાલો વણિકસુત સાહસ ખેડીને આવ્યા તો ખરે. ચોતરફ અંધકાર વ્યાપેલે હેવાથી તેના મુખારવિંદ પ્રતિ દષ્ટિ નાંખ્યા વિના, કરથી સ્પર્શ કરી ઢઢળવા લાગી અને બોલી –
- હરિબળ, ઉઠે, નિદ્રા લેવાને સમય હમણાં નથી, હજુ તો આપણે ઘણી ધરતી વટાવવાની છે.
હરિબળ, વારંવાર ઢોળવાથી અને અવાજતા શ્રવણુથી જાગ્રત થયો. અંધારામાં પિતાને બોલાવનાર વ્યક્તિ કોણ છે? એ બરાબર કળી શકશે નહીં, છતાં હાથના અ૬

Page #14

૧૪૨
જા જન ધર્મ પ્રકાશ
(વૈશાખ
સ્પર્શથી એમ તે એને સમજાયું કે એ હસ્ત કઈ લલનાનો છે. તેણીના વચનની મિષ્ટતાથી એ એટલો બધો મુગ્ધ થયો કે કોઈપણ જાતના પ્રશ્ન કર્યા વિના અગર તે પિતાનું શું કામ પડયું છે એ જાણ્યા વગર મનપણે તેણીની પાછળ ચાલ્યા. ઉભય મંદિરના પગથી ઉતરી, પેલા વૃક્ષ સમિષ આવી પહોંચ્યા. સાંઢણી તો તૈયાર જ હતી એટલે એના પર બનેએ બેઠક લીધી અને તરત જ ભરવાડે સોઢણુને દોડાવી મૂકી. આમ હરિબળ વણિકને બદલે હરિબળ માછી રાજકુંવરી સહ વિદાય થયો. શું થાય છે એ મૌનપણે જોઈ રહ્યો.
લગભગ કંચનપુરની હદ ઓળંગી સાંઢણી વિશાલપુર નજીક આવી પહોંચી ત્યારે મધ્ય રાત્રિ વીતવા માંડી હતી, અને આકાશમાં ચંદ્રની પ્રભા વિસ્તરવાનું શરૂ થયું હતું. એના પ્રકાશમાં વસંતશ્રીની નજર પોતે જેને પ્રિયતમ બનાવવાનો નિશ્ચય કર્યો છે એવા હરિબળના ચહેરા પર પડતાં જ તેણી ધ્રુજી ઊઠી અને એકાએક તેણીનાથી બેલાઈ જવાયું.
- હાય, હાય, આ તે શેઠ પુત્રને બદલે બીજે જ કોઈ આદમી છે. કયાં મારા પ્રેમપાત્રને કમનીય સન્દર્યવાન ચહેરો અને કયાં આ આદમીને ભયપ્રેરક શ્યામવર્ણી દેખાવ ! આખરે એ ઇભ્યપુત્રે મને હાથતાળી આપી ! નીતિકારે કહ્યું છે કે –
स्त्रीजातौ दांभिकता, भीरुकता वणिगजातौ ।
रोषः क्षत्रियजातो, द्विजातिजातौ पुनर्लोमः ।। એ અક્ષરશઃ સાચું છે. વણિક એટલે બીકણ, ક્ષત્રિયના ક્રોધને વધતાં વાર ન લાગે અને બ્રાહ્મણમાં રવભાવથી જ લે ભવૃતિ હોય, નારીજાતિમાં દાંભિકતા સંભવે, મારા વર્તનમાં એને અંશ પણ ન છતાં હું તો ત્રિશંકુ જેવી દશામાં આવી પડી. ન રહી ઘરની કે ન રહી વાટની. મુહર્ત તે એવું મજાનું ચાલી રહ્યું છે પણ આ પાત્રની જોડે છેડા બાંધી જીવન કેમ વીતાવાય ? હે વિધાતા ! તેં મારી આશા-વેલ પર કુહાડો માર્યો! - હરિબળ કંવરીના વચનોથી કંઇક ખેદ પામી કહેવા લાગે કે-જાત સ્નેહ કરવામાં ઉતાવળી હોય છે. એને સાહસ કરતાં વાર લાગતી નથી, જે વિચાર કરી પગલું ભરે તે આ પશ્ચાત્તાપ કરવાનો વારો ન આવે.
હું સમજી શકું છું કે તારા પ્રિય પાત્રને નામની સરખાઈથી આ રીતે ગોટાળા થયા છે, હજી કંઇ બગડી ગયું નથી. તારી ઇચ્છા હોય તે, આ મામ-વર્ણ આદમી તને પુનઃ કંચનપુર શીઘ્રતાથી પહોંચાડી દેવા શકિતમાન છે. જમતમાં રૂપ કરતાં ગુણ જોવાની દૃષ્ટિ ખીલવવી જરૂરી છે.
એમ કહી હદયમાં પેલા વરદાનદાયી દેવનું સ્મરણ કર્યું. રૂપવાન બનવાનો વિચાર ઉદ્ભવતાં જ, દૈવી શક્તિને પ્રભાવ પથરાય. વસંતશ્રી પોતાના ને સામે પેલા શ્યામવર્ણી આદમીને બદલે, શ્રેષોસુતના સંદર્યને પણ ટક્કર મારે એવા નૂતન હરિબળને જોઈ અચંબામાં

Page #15

અંક છ
]
માછીને નિયમ.
૧૪૩
ગરકાવ બની, તેણીને એટલી ખાતરી તો થઈ ગઈ કે-પતે જે હરિબળને ખેંચી લાવી છે એ કાઈ દેવતાઈ સિહિધારી વ્યક્તિ છે.
વસંતશ્રી વિચાર-વમળમાંથી મુક્ત થાય તે પૂર્વે હરિબળ હુંકાર કરી છે કેરાજપુત્રી, સમય વીતી જાય એ પૂર્વે જ નિર્ણય કરી લે ઇષ્ટ છે.
હરિબળના ઉપરના શબ્દ રાજકુંવરીને ભૂખ્યાને ભોજન મળતાં જેમ આનંદ થાય તેવા થઈ પડ્યા. તરત જ એની મુદ્દત પરની શ્રદ્ધા પુનઃ જાગ્રત બની. એ રિમતવદને બેલી
વિધિએ જે હરિબળને મેળાપ કરાવ્યો એને કર ગ્રહણ કરવો જ જોઈએ. જે ભૂમિ ઓળંગી આવ્યા ત્યાં પાછા ફરવાની અગત્ય નથી જ. મેં પ્રથમ કરેલી વિચારણું અજ્ઞાનમૂલક હતી એમ મને સમજાય છે. “gori garદાનં ર = હિમ ન = વા” એ નાતિવેત્તાઓની વાણી અક્ષરશઃ સાચી છે. જે વ્યકિત દેવ સાનિધ્યથી ૨૫-પરિવર્તન કરી શકે છે એટલું જ નહીં પણ, સામે રાજકુંવરી હોવા છતાં, એનામાં ન હતાં, તેણીને વતનમાં પહોંચાડી દેવાને પરોપકાર કરવા પણ ઉઘક્ત છે એ કરતાં વધુ ગુણવાન વ્યક્તિ મને કયાંથી મળવાની છે? હવે તે આ જન્મ પર્યંતના સ્વામી અને શિરછત્ર તમે જ છે.
એમ બેલી વસંતશ્રીએ મેરુભાને સાંઢણીને, વિશાલપુરની ભાગોળે આવેલી માતાની દહેરીના ઓટલા આગળ થોભાવવાની આજ્ઞા કરી. ઝટપટ સાથેની સામગ્રી એ મંદિરમાં મંગાવી, શુભ શકુનને લાભ લીધે, અર્થાત માતા અને મેરુભાની સામે ઉભય લગ્નગ્રંથીથી જોડાયા. એ વેળા બહાર આકાશમાં ચંદ્ર પણ પૂર્ણ કળાએ ખીલી નીકળ્યો અને નવદંપતીને જાણે આશીર્વાદ આપવા માં આવ્યો હોય એમ એને પ્રકાશ નાનકડી દહેરીને અજવાળી રહ્યો.
આમ એક નાનકડાના નિયમને દ્રઢતાથી અમલી બનાવી એક સમયનો મચ્છીમાર હરિબળ રાજકુંવરીને પતિ અને વિશાલપુરમાં બીજે દિને એક સુંદર આવાસ રાખી, સંસારી જીવનના સુખ ભોગવવા લાગે.
વસંતશ્રીની સલાહથી અને દેવની સહાયથી થોડા સમયમાં એણે રાજદરબારમાં ઊંચું સ્થાન મેળવ્યું. એ પછી કેટલાક સાહસના પ્રસંગે ખડા થતાં એમાંથી હરિબળ દેવ સાનિધ્યના જોરે સત્ત્વશાળી તરીકે દીપી નિકળે છે. એ વૃત્તાન્ત હરિબળ મછીના રસમાં વર્ણવેલ છે. પ્રાંત-ભાગે ચંદ્રાદ્વારા વસંતશ્રી સંબંધી સન વૃત્તાન્ત જાણીને કંચનપુરનરેશે દિકરી જમાઈ માનપુરસ્સર તેડાવી, પિતાની ગાદી સોંપી. હરિબળ પણ સંતસમાગમથી ધાર્મિકવૃત્તિએ રાજયનું પાલન કરી રહ્યો. અડગ શ્રદ્ધા કેવું કામ કરી બતાવે છે એ કથાનક ઉપરથી સ્પષ્ટ થાય છે.

Page #16

વાર્ષિક તપશ્ચર્યા વા અક્ષય તૃતીયા આરાધન.
લેખક –શ્રી મગનલાલ મોતીચંદ શાહ, સાહિત્યપ્રેમી-સુરેન્દ્રનગર
જ્યાં જ્યાં ધર્મ જીવો છે ત્યાં ત્યાં ધર્મ પણ તેની સન્મુખ જ હોય છે. ધમી અને ધર્મને સંબંધ વ્યાપ્યથાપકભાવ જેવો છે, ધર્મી જીવાત્માઓ સ્વભાવથી જ ધર્મના આરાધનને માર્ગે વળેલા હોય છે. જે જીવાત્માએ છેલ્લા પુગળપરાવર્તામાં પ્રવેશેલા છે કે અપૂર્વ વીલાસે અર્ધ પુગલને વરેલા છે તે જો આરાધના સમુખ છે. આ આરાધનાના ઘણા પ્રકાર છે, જૈન દર્શનમાં ઉપાસના વિધિ જુદા જુદા પર્વોને અંગે જુદી જુદી રીતે બતાવવામાં આવી છે. તેની સાથે તેને મહિમા પણ કહેવામાં આવ્યો છે. જે જીવાત્માને શાસ્ત્રનાં વચન ઉપર શ્રદ્ધા છે એટલે કે “વિનાન્નરં ત જિનેશ્વર દેવે પ્રરૂપેલું જ તવ સત્ય છે એવી દ્રઢ પ્રતીતિ પ્રગટ થતાં જેઓ શાસ્ત્રોકત આરાધનાને માર્ગે વળેલા છે, તેમને એટલે ખરી રીતે છેલ્લા પુદ્ગલપરાવર્તનમાં આવેલા જીવને જ શાસ્ત્રની પ્રરૂપણ રૂચે, તીર્થંકરદેવનું વચન જ સર્વથા શ્રધેય લાગે. જે પ્રભુના વચન ઉપર વિશ્વાસ ન બેસે તો જીવ દીર્ઘ પથાનુગામી સમજ. મતલબ કે ચરમપુદગળની તેને હજુ પ્રાપ્તિ થઈ નથી. ચરમપુદ્ગલની પ્રાપ્તિ થતાં જ તે જીવ વિકાસને માર્ગે વળી જાય છે અને આરાધના કે ઉપાસનાના પ્રાપ્ત થયેલા સમયને ગુમાવતા નથી. ભવસાગર તરવાનું સાધન આરાધના છે. જે જીવાત્મા સહાર્મને જાણતા નથી, મનુષ્ય દેહની પ્રાપ્તિ છતાં માનવ ભવને સાર્થક કરી શકતા નથી. સંસારમાં રચ્યાપચ્યા રહે છે તે જીવને જ્ઞાની વિરાધક કહે છે. એવા જીવાત્માઓ ભવસાગરમાં ડૂબે છે. નીચેના લેકમાં પ્રભુને ઉદ્દેશીને ઠીક જ કહેવામાં આવ્યું છે.
अर्हन् । द्वयं विरुद्धं त्वं, किं भवाब्धौ करोषि नः १ ।
તારાં માન જૈવ, સત્યં વાત્રાર્દન રા આરા. ૨૮ હે અરિહંત પ્રભુ ! આ સંસારસમુદ્રમાં આપ અમારા પ્રત્યે બે પ્રકારના વિરુદ્ધ કાર્યો શા માટે કરે છે? તે શું આપને યોગ્ય છે? હા, ખરેખર યોગ્ય જ છે. પાત્રને તેથી પાત્રતાનું ફળ મળે છે, આપ તે રાગદ્વેષ રહિત છે એટલે તારક અને ડૂબાડનાર આપને કેમ કહીએ ? શું અમારી જ આ ભૂલ તે નથીને ? આરાધક જી સ્વભાવથી જ તરે છે અને વિરાધક જીવ સ્વભાવથી જ ડૂબે છે; માત્ર ઉપચારથી જ પ્રભુને ઉદ્દેશીને ઉપરના શબ્દો મૂકવામાં આવ્યા છે અને આરાધક જીવને આરાધનાને માર્ગે દોર્યો છે.
અક્ષય તૃતીયાનું આરાધન એ સર્વશ્રેષ્ઠ આરાધન છે. આરાધના ઘણા પ્રકારની છે. નિત્યારાધન, સાપ્તાહિકારાધન, પાક્ષિકારાધન, માસિક-આરાધન, ત્રિમાસિક–આરાધન, ચાતુસિક-આરાધન અને વાર્ષિક-આરાધન. આ આરાધનના દિવસેને પરાધન પણ કહે છે. વાર્ષિક આરાધનમાં અક્ષય તૃતીયાનું આરાધન સર્વશ્રેષ્ઠ ગણાય છે, કેમકે આ પર્વ તે એક દિવસના તપ-ત્યાગનું પર્વ નથી. પણ આખા વર્ષ સુધી સતત અત્રુટક પરમ પુનીત આરાધન છે, કે જે ભાગ્યશાળી ને જ પ્રાપ્ત થાય છે. એક દિવસના ઉપવાસ અને એક

Page #17

અંક ]
વાર્ષિક તપશ્ચર્યા–અક્ષય તૃતીયા આરાધન.
૧૪૫
દિવસ આહાર પાણી લેવા. એમ આખા વર્ષ સુધીનું પરમ તપ છે, જેને વાર્ષિક તપ પણ કહે છે. આ તપની શરૂઆત અક્ષય તૃતીયાથી થાય છે, જેથી તેને અક્ષય તૃતીયા આરાધન પણ કહે છે. '
જેનોના અનુકાનોમાં ત્યાગ અને તપની પરાકાષ્ઠા છે, જેન ધર્મનું મહત્વ આ ત્યાગ અને તપ ઉપર નિર્ભર છે. એક સુખી માણસ ઉમણ રતુમાં બે ચાર કલાક પાણી વિના રહી શકતો નથી ત્યારે જૈન મુમુક્ષુ જીવાત્માઓ, છઠ્ઠ, અઠ્ઠમના પિષધના ઉગ્ર તપ તપનાર પુણ્યવંત છવામાઓ ભગવંત વીરના શાસનમાં છે. તેમજ છઠ્ઠને પારણે છઠ્ઠ કરનારા વાર્ષિક તપના તપસ્વીઓનું તપનું માહાય આપણે શું વર્ણવી શકીએ?
વાર્ષિક તપની ઉત્પત્તિ, વિધિ અને કાળ. આ વાર્ષિક તપનું માહાય ભગવાન રૂપભદેવજીના નામની સાથે જોડાએલું છે. પ્રભુએ છઠ્ઠ તપશ્ચર્યાના પ્રત્યાખ્યાન કરી ફાગણ વદ ૮ ને રોજ દીક્ષા અંગીકાર કરી ત્યારથી ૧ વરસ ૧ માસ ને ૧૦ દિવસ સુધી પ્રભુને આહાર પાણી મળ્યાં નહીં. આટલે સમય વરસી તપનો ગણુય છે. પુણ્યવંત છવા ફોગણું વદ ૮ થી વરસી તપની શરૂઆત કરે છે.
અક્ષય તૃતીયા આરાધનમાં ઉનું પાણી પીવું, સાદે અને રુચિકર ખોરાક ખાવે, કામકાજ, હરવું ફરવું નિયમિત રાખવું, આચારમાં શુદ્ધિ રાખવી, સઝાય, ધ્યાન, એકાગ્રતા, આત્મશુદ્ધિકુલનું પઠન પાઠન, મરણ, મનન, સામાયિક, પ્રતિક્રમણ વગેરે સ્વાધ્યાયમાં આખું વર્ષ પસાર કરવાનું હોય છે. કર્મબંધ ન થાય એ હમેશાં વિચારવાનું હોય છે. મન સરલ અને દયાર્દ રાખી દાન, શીલ આદિ ધર્મના ધેરી રસ્તાને પકડી વાર્ષિક તપને પૂર્ણ કરવાનું હોય છે. વરસીતપ કરતાં કઈ વખતે છઠ્ઠ ક અટ્ટમની તપશ્ચર્યા પણ કરવી પડે છે. તે કઠણ તપશ્ચર્યા છે પરંતુ સૌથી વધારે કઠણ તપશ્ચર્યા તે તપ પૂર્ણ થતાં ચાર કે ત્રણ દિવસના ઉપવાસના પ્રત્યાખ્યાન કરવા પડે છે તે વધારામાં વધારે ઉગ્ર તપ છે. ત૫રવીના તપની આ ખરેખર કસોટી છે, કેમકે ચિત્ર અને વૈશાખના ઉમ તાપમાં જ આ તપતી - હતિ છે. આવા તાપમાં ત્રણ કે ચાર દિવસના ઉપવાસ એ કર્મનું જવલન કરનારા માર્ગો છે. આ તાપના દિવસે કેટલા અસહ્ય છે તેનો ઈતિહાસ એમ કહે છે કે, જંગલમાં જ્ઞાનધ્યાનનું આરાધન કરનારા ઋષિ-મુનિ જેઓ પોતાના આશ્રમની બહાર કઇ વખતે રહી ગયા હોય તો તાપના કારણે શેકાઇને ભડથ થઈ ગયા હોય એવા દાખલાઓ મળે છે. કહેવાનું તાત્પર્ય કે-ઉનાળાના તાપનું તપન આવું ઉમ છે.
હવે મૂળ વિષય પર આવીએ ભગવંત રૂષભદેવજીત દીક્ષા પછી આહાર-પાણી મળ્યાં નથી, આહાર માટે પ્રભુ સ્થળે સ્થળે ફરે છે પરંતુ કોઈને આહાર–પાણી વહરાવવાની પ્રવૃત્તિ થતી નથી કેમકે દાન દેવાની રીત લેકે સમજતા નથી. કલ્પવૃક્ષ સમ સુખ ભોગવી રહેલા લોકોને દાનને બંધ કોઈએ કરેલું નથી. એટલે પ્રભુને શું જોઈએ છીએ તેની તેમને સમજ પડતી નથી. ભગવંત ઉપર લકાની ભક્તિ ઘણી છે. સોનામહોરો ને હીરા માણેકના હાર લાવીને હાજર કરે છે, કોઈ રંગબેરંગી વસ્તુઓ લાવીને ઊભા છે, કોઈ

Page #18

१४६
શ્રી જૈનધર્મ પ્રકાશ.
( વિશાખ
હાથી, ધેડા, પાલખી વગેરે લાવીને સન્માન કરવા તૈયાર થયા છે, પરંતુ પ્રભુને જે જોઈએ છીએ તે મળતું નથી એટલે વસ્તીમાંથી પાછા ચાલ્યા જાય છે. જોકે ઘણુ નિરાશ થાય છે. બીજે દિવસે પ્રભુ આવે છે ત્યારે પણ આ જ પ્રમાણે બને છે. કોઈ દાનને દાતાર નીકળતા નથી. પ્રભુની સાથે દીક્ષા લીધેલા ૪૦૦૦ સાધુઓ લાંબા વખત સુધી આહાર-પાણીને વિયોગ સહન કરી શક્યા નહીં જેથી આ માર્ગ માંથી મુક્ત થઈ ફળ-ફૂલાદિ ખાઈ સંન્યાસી તરીકે જીવન વીતાવવા લાગ્યા. આમ સૈ છૂટા પડી ચાલતા થયા. હવે પ્રભુ એકલા રહ્યા અને એક ગામથી બીજે ગામ વિચારવા લાગ્યા.
ફરતા ફરતા પ્રભુ ગજપૂર નામના નગરને વિષે આવી ચડે છે. આ નગરના રાજપુત્ર શ્રી શ્રેયાંસકુમાર પ્રભુના પ્રપાત્ર છે. તેમના હાથથી પ્રભુને પારણું થવાનું છે એ નિમિત્ત અહીં આવી મળે છે. અને પ્રભુના પૂર્વ સંચિત નિકાચિત અંતરાય કર્મને વેગ પણ હવે પૂર્ણ થાય છે. પૂર્વભવમાં પ્રભુએ બળદના મુખે છીંકલી બાંધી આખી રાત એટલે બાર કલાક સુધી બળદના જીવને ઘાસ પાણીને અંતરાય પાડ્યો હતો. તે અંતરાયને ઉદય નિકાચિત યોગ ભગવ્યા સિવાય છૂટે તેમ ન હતું. ચાર પ્રકારના બંધ શાસ્ત્રકાર બતાવે છે, અને સેયના દષ્ટાંતે સમજાવે છે. (૧) બહકર્મ એટલે સેયને સમુદાય દોરીથી બાંધેલ હોય તેવાં કર્મ, (૨) સ્પષ્ટકર્મ-કાટને લીધે સોયો ચેટી ગઈ હોય તેવો બંધાએલે બંધ તે. (૩) નિધત્તકમ-સેયને હથેડાથી ટીપીને એક કરીએ તેવું બંધાયેલું કર્મ. (૪) નિકાચિત્તકર્મ–સેને ગાળીને એક ગાળારૂપે બનાવી હોય તેના જેવા અત્યંત ચીકણું કર્મને નિકાચિત કર્મ કહે છે, માટે જ કહ્યું છે કે
निकाचितं तु यत्कर्म, जीवैः सुदृढबंधनात् ।
उदयेनैव तत्प्रायो, वेद्यते नान्यथा पुनः ।। “ જીવવડે નિકાચિત કર્મ જેવા દઢ બંધનથી બંધાય છે તે ઉદય વખતે બરાબર તે જ પ્રકારે ભગવાય છે તે વિના તેમાંથી મુક્ત થવાતું નથી,અક્ષયતૃતીયા એ પ્રભુને બંધનમુકત કાળ છે, કાળલબ્ધિની પ્રાપ્તિએ આહારની ઈછાએ પ્રભુ વસ્તીમાં આવે છે. અહીં શ્રેયાંસકુમારજીને રાત્રિએ આવેલા સ્વપ્નથી અપૂર્વ વિલાસ પ્રાપ્ત થયેલ છે અને દાન દેવાની ભાવના પ્રગટી છે. મહલની અટારીએ શાંત વિચારણામાં બેઠા છે, એવામાં બહારથી કેળાહલ સંભળાય છે. પ્રભુની આસપાસ લેકોનું ટોળું જમા થઈ ગયું છે. સા અત્યંત ભક્તિ બતાવે છે, પરંતુ પ્રભુને શું જોઈએ છીએ તે કઈ સમજતું નથી. પ્રભુ ત્યાંથી આગળ વધે છે તે શ્રેયાંસકુમાર પ્રભુની પાસે આવી ચડે છે ને વંદન કરે છે. પ્રભુને જોતાં જ શ્રેયાંસકુમારને તિસ્મરણ જ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય છે અને પ્રભુ સાથેનો આઠ ભવને સંબંધ યાદ આવે છે. મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં પ્રભુને જીવે વજનાભ ચક્રવર્તી હતા અને પિતે તેના સારથી હતા. આ રમણ થતાં જ ભક્તિભાવ પ્રગટે છે અને દાનનું વિધિવિધાન સમજાય છે. બે હાથ જોડી વિનતિ કરે છે અને પિતાને આંગણે પધારી દાન લેવાની ભાવના બતાવે છે. પ્રભુ શ્રેયાંસનો શુદ્ધ આશય જોઈને તેને ત્યાં પધારે છે અને પિતાને

Page #19

છે ગુજરાતી પદ્યાત્મક દાર્શનિક કૃતિઓ. એ
(લેખકઃ–. હીરાલાલ રસિકદાસ કાપડિયા એમ. એ.) દર્શનશાસ્ત્રોનો ઉદભવ-આપણું આ દેશમાં પરાપૂર્વથી ઉત્તમ કેટિના તત્વચિંતક્રેએ સત્યના સાચા સંશોધન પાછળ પુષ્કળ પ્રયાસ કર્યો છે. એમને જે સત્યને સાક્ષાત્કાર થયો-સત્યનાં જે મહામૂલ્ય દર્શન એમને થયાં તે એમણે સંતને છાજે એવી વાણીમાં જનતા સમક્ષ રજૂ કરેલ છે. દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવને અનુલક્ષીને અપાયેલી આ દેશનાએ આગળ ઉપર વ્યવસ્થિત રીતે લિપિબદ્ધ કરાતાં એ દર્શનશાસ્ત્રો રૂપે પરિણુમી.
લોકગિરામાં આશ્રય-આ શાસ્ત્રોની ભાષા પાઈય( પ્રાકૃત ) કે સંસ્કૃત હતી, તે જ્યારે સામાન્ય લેકે સહેલાઈથી સમજી શકે એવી પરિસ્થિતિ રહી નહિ ત્યારે એને જનતાની ભાષામાં ઉતારવાને અને એ દ્વારા તત્વજ્ઞાનનાં વિવિધ મનનીય ક્ષેત્રથી જનતાને
ત્યાં તાજા આવેલા શેરડીના રસના ઘડામાંથી પ્રભુને વહેરાવે છે. પ્રભુ પાસે કાંઈ પાત્ર હતા નહીં. માત્ર બંને હાથ ભેગા કરી મુખ આગળ ધરે છે અને શ્રેયાંસ શુદ્ધ ભાવથી શેરડીનો રસ પહેરાવે છે. ૧૦૮ ઘડા વહેરાવી પ્રભુને પારણું કરાવે છે અને સુપાત્રદાનને મહિમા ગવાય છે, દેવદુંદુભિ વાગે છે, દેવદેવીઓ ભક્તિભાવ બતાવે છે અને આજથી જ દાનની પ્રણાલિકા શરૂ થાય છે. તેમાં પણ સુપાત્ર દાનને મહિમા કે અવર્ણનીય છે તે સમજાય છે. તે જ પવિત્ર દિવસ અક્ષય તૃતીયાનો છે.
અક્ષય તૃતીયા પર્વનું વિશેષ માહા તે એ જ રીતે છે કે-દાન આપનાર દાયક કે દાતાર શ્રી શ્રેયાંસકુમારજી ઉત્તમ પાત્ર છે અને દાનધર્મના પ્રથમ દાતા છે. દાનના માહકને યોગ એ અત્યંત સુપાત્ર યોગ છે ને તે યુગના આદિ પ્રભુ છે. લેનાર અને દેનાર બંનેને વેગ અલભ્ય છે. તેની સાથે દેય વસ્તુને સુપાત્રમાં ઉપગ એ પણ કોઈ વિધિની જ ઘટના છે. આમ બધા યોગોની પ્રાપ્તિ એ અક્ષય તૃતીયાને મહિમા છે. " અક્ષય તૃતીયા એ લૈકિક પર્વ ૫ણું છે. લોકો તે વખતે કેટલાક શુભ કાર્યોની શરૂ આત કરે છે, પરંતુ જૈન દ્રષ્ટિએ આરાધનાને આ દિવસ લેનાર પર્વ તરીકે જ ગણાય છે. પુણ્યવંત આત્માઓ આજથી જ વરસી તપની શરૂઆત કરે છે અને તપસ્વીઓ ત્રણ કે ચાર દિવસના ઉપવાસ પછી શેરડીને રસ પીને પારણું કરે છે, સગાસ્નેહીઓ આ પર્વને સારી રીતે ઉજવે છે. ગરીબોને ભેજન, નિરાશ્રિતોને દાન, જ્ઞાન સાહિત્યમાં વૃદ્ધિ, સાધુ-સંતના ઉપકરણુમાં વૃદ્ધિ, ચારે તીર્થમાં ધર્મની વૃદ્ધિ થાય એમ ધનને વાપરે છે.
આપણે એ જ ઈછીએ કે અક્ષય તૃતીયા આરાધન વૃદ્ધિને પામો અને જૈન ધર્મને જયજયકાર હો.
( ૧૪૭ )
.

Page #20

૧૪૮
શ્રી જૈન ધમ પ્રકાશ
પરિચિત બનાવવાનો માર્ગ ગ્રહણ કરાય. આના પરિણામે સિદ્ધાંતાને ગુજરાતી ભાષામાં પદ્યસ્વરૂપે રજૂ કરતી કૃતિ
[ વૈશાખ
આપણુને જૈન દર્શનના માલિક આજે મળી આવે છે.
ગુજરાતીની ઉત્પત્તિ—આ દાર્શનિક કૃતિની રચના ગુજરાતી ભાષાના ઉદ્ગમકાળથી તે। આગળની હાઈ જ ન શકે. આજે લગભગ આઠેસે વર્ષ થયાં ગુજરાતી ભાષા ઉદ્ભવી છે. એના ઉદ્ગમ-કાળ તે કલિકાળ-સર્વજ્ઞ હેમચન્દ્રસૂરિની ઉત્તરાવસ્થાના સમય છે. અત્યાર સુધીમાં જે ગુજરાતી પદ્યાત્મક સાહિત્ય ઉપલબ્ધ થયું છે એ સામાં શાલિભદ્રસૂરિએ વિ. સં. ૧૨૪૧ માં રચેલા ભરતેશ્વર-બાહુબલિ રાસ સૌથી મેખરે છે.
દાર્શનિક સાહિત્ય—મહાનુભાવાનાં ઉત્તમ ચરિત્રાને આલેખતી પધાત્મક કૃતિઓ જેટલા પ્રમાણમાં જોવાય છે તેનાથી અડધા પ્રમાણમાં પણ દાનિક સ્વતંત્ર કે અનુવાદાત્મક કૃતિ હજી સુધી તે। મળી આવી નથી. જેટલી કૃતિએ મળે છે એ તમામ મારા એવામાં જ આવી નથી તેા એ સર્વેના પરિચયની તે વાત જ શી કરવી? તેમ છતાં તે દિશામાં `શાધન કરવા જેવુ છે એમ લાગવાથી હું આ લેખ લખવા લલચાયા છું. આશા છે કે અહીં હું જે કૃતિ ગણાવુ' તેમાં ખાસ ઉમેરવા લાયક જે કૃતિઓ રહી જાય તે સૂચવવા વિશેષને કૃપા કરશે.
ન્યાયાચાયના ફાળા—જૈન ગ્રંથકારામાં
ન્યાયાચાય* ' યશોવિજયણ અનેક રીતે અપ્રસ્થાન ભોગવે છે. એમણે સ્વપરસમયના સાહિયનુ આકર્ડ પાન કરી જે અમૂલ્ય કૃતિ ભિન્ન ભિન્ન ભાષામાં સર્જી છે તે વડે જૈન સાહિત્ય ખૂબ જ દીપે છે. દુર્ભાગ્ય એટલુ જ છે ક્રે–એમની આ તમામ રચનાઓને સાચવી રાખવા જેટલું પણ કાર્ય થઇ શકયુ નહિ. એમની નથ્ય ન્યાયાદિથી પરિષ્કૃત કૃતિએ વાંચતાં વિચારતાં એમ લાગે છે કે-ન્યાયતે અંગેનું સમગ્ર સાહિત્ય એમણે એક યા બીજા સ્વરૂપે પાતાની કૃતિદ્વારા આપણને પીરસ્યું છે. એમને ઉપનિષદ, ગીતા વગેરેના બોધ અસાધારણ હતા. એમાંની રાયક, પ્રેરક અને સુભેાધક સામગ્રી એમણે પેાતાની કૃતિઓમાં મનેારમ રીતે વણી લીધી છે. આવા એક પ્રકૃષ્ટ અભ્યાસીને હાથે દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાયના રાસ રચાયા છે.
રાસ એટલે ?—સામાન્ય રીતે ‘ રાસ ’ શબ્દથી કાઇ કથા, વાર્તા કે ચરિત્રના નાયકના યશાગાનને લગતી રસિક પદ્યાત્મક કૃતિ એવા અર્ચ કરાય છે અને સમજાય છે, પરંતુ અહીં તે। આ ‘રાસ ’ શબ્દ સમય ઘરચના ' એવા અર્થમાં વપરાયૈ છે. કિસ્સા, કહાની અને વાર્તાની એટલે કે કથાનુંયેાગની વિશેષતઃ રુચિ ધરાવનારને આ દ્રવ્યાનુયેાગને લગતી કૃતિમાં આનદ ઓછા આવે, પરંતુ દ્રવ્યાનુયાગનું મહત્ત્વ સમજનાર અને
૧ ગુજરાતી પદ્યાત્મક સાહિત્યની આછી રૂપરેખા જે, સા. સ. ઇ. ની ૬૫૭, ૭૦૯, ૭૧૮, ૭૬૬-૭૮૫, ૮૯૫-૯૧૧, ૨૭૫-૯૮૫ અને ૯૬-૯૯૮ એ ક્રમાંકવાળી કંડિકાઓ પૂરી પાડે છે.
૨ દા. ત. અધ્યાત્મસારમાં ગીતાનાં કેટલાક પધો ગૂંથી લેવામાં આવ્યાં છે.

Page #21

અંક ૭ મે ] :
ગુજરાતી પદ્યાત્મક દાર્શનિક કૃતિઓ
૧૪૯
એના અભ્યાસ માટે અભિરુચિ રાખનાર તે આ દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાય-રાસ વાંચી-વિચારી ખૂબ જ આનંદ મેળવે તેમ છે.
આ કોણ સામાન્ય કૃતિ નથી. એની પાછળ થતમુખી પ્રતિભા છે. આનું મૂલ્ય બરાબર સમજાયાથી તે ગુજરાતી કૃતિને અંગે જે વિવરણ–બાલબધ ગુજરાતીમાં યશવિજય ગણિએ રચેલ છે, તેના અમુક ભાગને ઉપયોગ કરી વિનીતસાગરના શિષ્ય ભોજસાગરે દ્વવ્યાનુગતર્કણ નામને મંથ સંસ્કૃતમાં રો અને એને સં. સ્વપજ્ઞ વૃત્તિથી વિભૂષિત કર્યો. આ સંસ્કૃત ગ્રંથ ૧૫ અધ્યાયમાં દ્રવ્ય, ગુણ અને પર્યાયનું સ્વરૂપ રજૂ કરે છે. વિશેષમાં એમાં પ્રમાણ અને નયનું નિરૂપણ છે અને એ આગમો અને સમ્મઇપયરણ જેવાના આધારે જાયેલું છે. આ ગ્રંથ હિન્દી અનુવાદ સહિત “ પરમશ્રત પ્રભાવક મંડળ” તરફથી વીર સંવત ૨૪૩૨ માં છપાયે છે. વિ. સં. ૧૭૮૫ થી ૧૮૦૯ના ગાળામાં આ ગ્રંથ રચાય છે.
દ્રવ્ય-ગુણ–પર્યાયનો રાસ વિ. સં. ૧૭૧૧માં રચાય છે. એના ઉપરને બાલાવબોધટઓ “ફે બિનરં ના” થી શરૂ થાય છે. આ જોતાં એ પણ જણાય છે. આ રાસને આદિમ ભાગ તેમજ અંતિમ ભાગ જૈન ગૂર્જરકવિએ (ભા. ૨, પૃ. ૨૮-૦ ) માં અપાયેલ છે.
પ્રકરણ રત્નાકર (ભા. ૧, પૃ. ૩૩૭–૪૨ )માં ઉપર્યુક્ત રાસ છપાય છે. ગુર્જર સાહિત્ય સંગ્રહ(ભા. ૨)માં આ રાસ ઉપર્યુક્ત રબા તેમજ રાસના છૂટા બોલ સહિત પામે છે તે પ્રશંસાપાત્ર પ્રયાસ છે તેમ છતાં પાલણપુરના ભંડારમાં વિ. સં. ૧૭૧૧ માં લખાયેલી અને કોઈ કોઈ સ્થળે કર્તાના હસ્તાક્ષરમાં લખાણવાળી હાથપિોથી છે તે આને આધારે આ રાસ ૫૪ બાલાવબોધ સહિત વિશિષ્ટ ટિપશુદિ સહિત પ્રકાશિત થવો ઘટે. દ્રવ્યાનુયોગના અથને તે આ ખાસ ઉપયોગી થશે.
' અવવિચાર સ્તવન-સત્યવિજયના શિષ્ય વૃદ્ધિવિજયે વિ. સં. ૧૭૧રમાં આ સ્તવન રહ્યું છે. એમાં નવ ઢાલ છે. “ એ પ્રકરણાદિ વિચારગર્ભિત શ્રી સ્તવનસંમત ”માં શ્રી જૈન ધર્મ પ્રસારક સભા-ભાવનગર તરફથી ઇ. સ. ૧૯૧૪માં છપાયું છે.'
જીવવિચા૨ ભાષા-પર્ધચન્દ્ર' ગછના હર્ષચન્દ્રના ગુરુભાઈ નિહાલચંદ્ર આ કૃતિ “ મકસદાબાદ'માં વિ. સં. ૧૮૦૬માં રચી છે. એમાં ૧૮૬ કડી છે. આ કૃતિનું નામ વિચારતાં એમાં જીવન ભેદ-પ્રભેદની હકીકત હશે એમ લાગે છે. જે એમ જ હેય તે એ એક રોતે એરોલેજિ "( ontology )ની કૃતિ ગણાય. - પુદગલ-ગીતા–ચિદાનંદ આ કૃતિદ્વારા પુદ્ગલ સંબંધી એક જાણે નિબંધ ન લખ્યો હોય તેવી આ કૃતિ છે. આ સજન-સમિત્ર( પૃ. ૫૦૫-૫૧૩)માં છપાઈ છે. આમાં કોઈ કોઈ સ્થળે હિંદીની છાંટ છે.
૧ આ એની બીજી આવૃત્તિ છે. ૨ આ પહેલી આવૃત્તિનાં પૃષ્ઠ છે.

Page #22

૧૫૦
શ્રી જૈન ધર્મ પ્રકાશ
[ વેશાખ
નવતત્ત્વ ભાષાના કર્યાં પણ ઉપર્યુક્ત નિહાલચન્દ્ર છે. એમણે આ કૃતિ વિ. સં. ૧૮૦૭માં ‘ મકસુદાબાદ 'માં રચી છે.
રનવતત્ત્વવિચાર સ્તવન—સત્યવિષયના શિષ્ય વૃદ્ધિવિજયે ધા ' માં વિ. સ. ૧૯૧૩માં આ સ્તવન રચ્યું છે. આના પ્રારંભિક અને 'તિમ ભાગ જે. ગૂ. કે. ( ભા. ૨, પૃ. ૧૫૧-૧૫૨ )માં નોંધાયેલા છે.
નવતત્ત્વનું સ્તવન—જીવાદિ નવતત્ત્વનું સ્વરૂપ પર્યાપ્ત વગેરે બાબત સહિત આમાં અપાયેલુ છે. આની રચના દુહા અને ચાપાર્કમાં છે. મણિવિજયના વિ. સ. ૧૭૬૬માં ‘ પાટણ 'માં આ સ્તવન રચ્યું છે. એ ઉપયુ ક્ત સમહૂ 'માં છપાવાયું છે.
શિષ્ય ભાગ્યવિજયે
*
“ પ્રકરણાદિ
નવતત્ત્વ સ્તવન—ડુંગરવિજયના શિષ્ય વિવેકવિજયે ૧૮ ઢાલમાં આ સ્તવન વિ. સં. ૧૮૭૨માં ‘ દમ ’માં રચ્યું છે. શરૂઆતના ચાર 'દુહા ' અને કલસ ’ પૂરા ભાગ જૈ. ગુ. ક.( ભા. ૩, ખ. ૧, પૃ. ૨૮૫-૨૮૬ )માં અપાયેલા છે.
ચાવીસ દંડકનુ સ્તવન—નામ, લેશ્મા ઈત્યાદિ ૨૯ દ્વાર ચાવીસ દંડકને અગે આ સ્તવનમાં છ ઢાલમાં વિચારાયાં છે. આના કર્યાં ઉત્તમવિજયના શિષ્ય પદ્મવિજય છે. એમણે આ સ્તવન મહાવીરસ્વામીની સ્તુતિરૂપે રયું છે. આ ઉપયુ ક્ત “ પ્રકરણાદિ સંગ્રહ ' માં પ્રકાશિત થયેલુ છે.
ચાવીસ દંડકનુ સ્તવન-પાર્શ્વનાથની સ્તુતિરૂપે આ સ્તવન વિજયહર્ષના શિષ્ય ધમચંદ્રે ‘ જેસલમેર ' માં વિ. સ. ૧૭૨૯ માં દિવાળીને દિવસે રચ્યું છે. આમાં ગતિમાતનું સ્વરૂપ આલેખાયું છે. આ સ્તવન પણ ઉપયુક્ત “ પ્રકરણાદિ સંગ્રહ ' માં છપાવાયું છે.
ચતુર્દ શગુણસ્થાન સ્તવન—શાંતિનાથનો સ્તુતિરૂપે મિથ્યાત્વ, સાસ્વાદન ઇત્યાદિ ચૌદ ગુણસ્થાનનું સ્વરૂપ આઠે ઢાલમાં * વિધિ ' પક્ષના કીર્તિરત્નસૂરિના શિષ્ય સૌભાગ્યરત્નસૂરિએ વણુ ન્યુ છે. આ પશુ ઉપયુ ક્ત “ પ્રકરણાદિ સંગ્રહ ” માં પ્રસિદ્ધ કરાયું છે.
'
ગુણસ્થાવિચાર સ્તવન-‘ બાહુડમેરુ ' ના મડનરૂપ સુમતિનાથની સ્તુતિદ્રારા વાચક વિજયહુના સાન્નિધ્યે મુનિ ધમસિંહૈ વિ. સ. ૧૭૨૯ માં આ રસ્તવન રચ્યું છે. એમાં છ ઢાલ છે અને અંતે કળશ છે. એ ઉપયુક્ત ‘પ્રકરણાદિ સંગ્રહ'માં છપાવાયુ છે.
ગુણઠાણાવિચાર ખત્રીસી—આ સકલવિજયના શિષ્યના શિષ્ય માનવિજયે
૧ જુએ જૈન ગુર વિએ (ભા. ૩, ખંડ ૨, પૃ. ૧૦૯૯ ). ૨ એજન પૂ. ૧૨૦૦. ૩ “ દીપે!ત્સવી પર્વનું રહસ્ય '' એ વિષયને અંગે વડેદરા ‘ રેડિયા ' સ્ટેશનેથી મે વાર્તાલાપ ગઈ દિવાળીએ રજૂ કર્યાં હતા. એ અહીંના સાપ્તાહિક નામે તથા ગુજરાતદર્પણું ”ના તા. ૧૯-૧૦-૧૧ ના અંકમાં પ્રસિદ્ધ થયા છે.
"
ગુજરાતમિત્ર

Page #23

અંક ૭ મે ].
ગુજરાતી પઘાત્મક દાર્શનિક કૃતિઓ.
૧૫૧
વિ. સં. ૧૭૩૪માં ત્રણ હાલમાં રચી છે અને એ ઉપર્યુક્ત “પ્રકરણાદિ સંગ્રહ ”માં છપાવાઈ છે..
આઠ યોગદષ્ટિની સક્ઝાય-મિત્રા, તારા ઈત્યાદિ આઠ દષ્ટિનું વિસ્તૃત વર્ણન ન્યાયાચાર્ય' યશોવિજયગણિએ કર્યું છે. આ સજઝાય “ગુજર સાહિત્યસંગ્રહ ” (ભા. ૧) માં તેમજ અન્યત્ર છપાયેલી છે.
કર્મપ્રકૃતિની સઝાય–કર્મની ૧૫૮ પ્રકૃતિ બે ઢાલમાં મણિવિજયે વર્ણવી છે. એમાં કપૂરવિજયનું નામ છે. એ આ કર્તાના ગુરુ હોય એમ લાગે છે. આ સજઝાય ઉપર્યુક્ત “ પ્રકરણાદિ સંગ્રહ ” માં પ્રકાશિત થયેલી છે.
ચાર ધ્યાનની સઝાય–આd, રૌદ્ર, ધર્મ અને શુકલ એ ચાર ધ્યાનનું સ્વરૂપ નવ ઢાલમાં ભાવવિજયે વિ. સં. ૧૬૯૬ માં “ ખંભ' નગરમાં વર્ણવ્યું છે. આ સજઝાય પણ ઉપયુક્ત “પ્રકરણાદિ સંગ્રહમાં છપાવાઈ છે.
જ્ઞાન, દર્શન ને ચારિત્રને સંવાદ–નાનવાદી પ્રથમ પોતાનું મહત્વ દર્શાવે છે, ત્યારબાદ સમ્યકત્વવાદી પિતાને પક્ષ રજૂ કરે છે. અંતમાં ક્રિયાવાદી પિતાનો મહિમા વર્ણવે છે. આમ અહીં જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્રને પરસ્પર સંવાદ છે. આની રચના આઠ હાલમાં સૌભાગ્યસરિના શિષ્ય લમીસરિએ વિ. સં. ૧૮૨૭ માં કરી છે. આ સંવાદ પણ ઉપર્યુક્ત “પ્રકરણદિસંગ્રહ” માં છપાવાયો છે. વિશેષમાં સજજન સન્મિત્રની . સ. ૧૯૧૭ ની પ્રથમ આવૃત્તિ(પૃ. ૩૧૭-૩૨૨)માં ૫ણ આ સંવાદ છે. અહીં કર્તા તરીકે લક્ષ્મીસુરિને બદલે “વિજયલક્ષ્મી રિ' એવું નામ સંપાદકે રજૂ કર્યું છે.
નિશ્ચય-વ્યવહાર-ગર્ભિત શાંતિજિન સ્તવન-નિશ્ચય-નય-વાદી પિતાનું મંતવ્ય રજૂ કરે છે ત્યારબાદ વ્યવહાર-નય–વાદી પણ તેમ કરે છે. આ બંનેના એકાંતિક કથનમાં ભૂલ બતાવી બેને અનેકાંત દ્રષ્ટિએ સમન્વય સાધવાનું કાર્ય શાંતિનાથની સ્તુતિરૂપે
ન્યાયાચાર્ય' યશોવિજયગણિએ છ હાલમાં કર્યું છે. આની રચના “ યુગ-ભુવન–સંયમમાન” વર્ષમાં એટલે કે વિ. સં. ૧૭૩૪માં કે ૧૭૩૨માં કરાઈ છે. આ સ્તવન ગૂજર સાહિત્ય સંગ્રહ "(ભા. ૧)માં છપાયેલું છે.
નિશ્ચય વ્યવહારગર્ભિત સીમંધરસ્વામી-સ્તવન–૨સીમંધરસ્વામીને વિજ્ઞપ્તિરૂપે રચાએલું આ સ્તવન નિશ્ચય-નય અને વ્યવહારનયનું સ્વરૂપે વર્ણવે છે. આ સ્તવન
ન્યાયાચાર્ય” યશવિજયગણિએ ચાર હાલમાં રચ્યું છે. અને એ પણ ઉપર્યુક્ત “ ગૂજર સાહિત્ય સંગ્રહ "( ભા. ૧)માં પ્રકાશિત થએલું છે.
૧ આ સજઝાયની એક હાથપથી વિ. સં. ૧૭૩૬ માં લખાયેલી છે.
૨ એમને અંગેના સાહિત્ય માટે જુઓ સીમંધરસ્વામી-શોભા-તરંગનો મારો “પરિચય ” (પૃ. ૬૪-૬૮).

Page #24

૧૫ર
રન ધર્મ પ્રકાશ.
( વિશાખ
નય રહસ્યગર્ભિત સેવાસે ગાથાનું સ્તવન–આ સ્તવન પણ સીમંધરસ્વામીને વિનસિરૂપે છે. એના કર્તા પણ “ન્યાયાચાર્ય' થશે વિજયગણિ છે, એમાં અગિયાર ઢાલ છે. એના વિષય અનુક્રમે નીચે મુજબ છે –
શુદ્ધ દેશનાનું સ્વરૂપ, આત્મસ્વરૂપનો પરિચય, રમાત્મ-તત્તવનો વિચાર, શ્રત નયને વિચાર, વ્યવહારની સિદ્ધિ, મુક્તિનો માગ, દ્રવ્ય-ભાવ-તવ, જિનપૂજાથી નિર્જરા અને સાચી ભકિત યાને પ્રભુ પ્રત્યે પ્રેમ.
નય વિચાર યાને સાત નયને રાસ-દાર્શનિક વિષયને અંગે રાસ રચવાની પહેલ ન્યાયાચાર્ય' યશોવિજયગણિએ કરી છે, એ અરસામાં માનવિજયે નગમાદિ સાત નવેને અંગે રાસ રમે છે.
નયચકરાસ–વિ. સં. ૧૭૨૬ માં હેમરાજે આ રાસ રમે છે.
સમકતના ષસ્થાન સ્વરૂપની ચોપાઈ અને સમ્યકત્વ-ચતુપદી પણ કહે છે. એમાં સમ્યક્ત્વનાં છ સ્થાનનું નિરૂપણ છે. એની રચના ન્યાયાચાર્ય યશવિજય. ગણિને હાથે “ ઇદલપુર' ના ચોમાસા દરમ્યાન વિ. સં. ૧૭૩૩ માં થઈ છે. આના ઉપર ટો છે. આ મૂળ કૃતિના આદિમ અને અંતિમ ભાગ છે, ગૂ ક. (ભા. ૨, પૃ. ૩૪-૩૫) માં છે. સમગ્ર કૃતિ જૈન કથાનકે( ભા. ૧, પૃ. ૨૮૨–૩૧૯)માં છપાઈ છે. આ કૃતિ ગુર્જર સાહિત્ય સંગ્રહ(ભા. ૧, ૫. ૫૫૪-૫૭૧)માં પણ પ્રકાશિત થયેલી છે. એમાં અંતમાં સંસ્કૃતમાં લખાયું છે. આ ચોપાઈમાં આત્માનું અરિતત્વ સિદ્ધ કરાયું છે અને “બૈદ્ધ ' મતને માન્ય ક્ષણિકવાદનું નિસન કરાયું છે. ઝવ કર્તા તેમજ ભકતા છે. આ વાતનું અહીં પ્રતિપાદન છે. અનિર્વાણુવાદ અને નિયતિવાદનું અહીં ખંડન કરાયું છે. - સભ્યત્વવિચારગર્ભિત મહાવીર જિન સ્તવન–ઉત્તમસાગરના શિષ્ય ન્યાયસાગરે આ રતવન છ હાલમાં વિ. સં. ૧૭૬૬માં રચ્યું છે અને એ “ શ્રી કાદિ ન પ્રાચીન સ્તવનાદિ સંપ્રહ”માં પૃ. ૪૯-૫૯માં છપાયું છે. આમાં સમ્યફતના બે, ત્રy, પાંચ અને દસ પ્રકારોનું નિરૂપણ છે. ત્યારબાદ યથાપ્રવૃત્તિકરણ વગેરેને વિચાર કરાય છે, વિપાકોદય અને પ્રદેશેાદય સંબંધી કેટલીક બાબત રજૂ કરાઈ છે.
સંયમશ્રેણિનું સ્તવન-૫. ઉત્તમવિજયે આ સ્તવન સુરતમાં વિ. સં. ૧૯૯૯ માં ચાર ઢાલમાં રચ્યું છે અને એ ઉપયુક્ત “ શ્રી દંડકાદિ સંગ્રહ ”માં છપાયું છે.
અધ્યાત્મ-કટપદ્રુમ-ચોપાઈ-“સહસાવધાની’ મુનિસુંદરસૂરિકૃત અધ્યાત્મકલ્પદ્રમના અનુવાદરૂપે આ ચેપાઈ રંગવિલાસે વિ. સં. ૧૭૭૭ માં રચી છે.
૧ આ સંગ્રહના પ્રકાશક માસ્તર ઉમેદચંદ રાયચંદ છે અને એમણે આ સંગ્રહ છે. સ. ૧૯૨૦ માં છપામ્યું છે.

Page #25

છેપ્રકીર્ણ
મુલાકાત. અત્રે બિરાજતા, પ્રસિદ્ધ વક્તા મુનિમહારાજશ્રી ભુવનવિજયજી મહારાજ, મુનિરાજ શ્રી કમુદવિજયજી મહારાજ તથા મુનિરાજ શ્રી ભાસ્કરવિજયજી મહારાજ ચૈત્ર શદિ પાંચમ રવિવારના રોજ સવારના આપણી સભાની મુલાકાતે પધાર્યા હતા, જે સમયે સભાની કાર્યવાહીનું દિગ્દર્શન કર્યું હતું. વિશાળ લાઈબ્રેરી, પુસ્તક પ્રકાશન વિગેરે વિભાગે જોઈ સંતોષ પ્રદર્શિત કર્યો હતો. સભાના બંને ઓનરરી સેક્રેટરી શ્રી અમરચંદ કુંવરજી શાહ તેમજ શ્રી દીપચંદ જીવણલાલ શાહે પૂજ્ય મુનિરાજશ્રીને સભાના કાર્યને ખ્યાલ આપ્યો હતો. પૂ. મુનિરાજશ્રી ચૈત્ર વદ ૧૧ ના અત્રથી વિહાર કરી ગયા છે અને ચાતુર્મા સાથે અત્રે પુનઃ પધારશે.
અભિનંદન. આપણી સમાજના પ્રખર કાર્યકર, મૂક સેવક, શ્રી જેને “વેતાંબર કોન્ફરંસના મજબૂત હિમાયતી અને ભારતીય જૈન સ્વયંસેવક પરિષદના પ્રાણભૂત
ધ્યાનમાલા–વિ. સં. ૧૭૬૬ માં નેમિદાસ શ્રાવકે આ કૃતિ ચી છે. એ જોયા વિના એના વિષય વિષે ખાસ શું કહી શકાય?
જ્ઞાનવિલાસતત્ત્વસારે દ્વાર, ધ્યાનવિલાસ, પ્રવચનસાર રાસ, સમ્યકત્વ રાસ, સિદ્ધાંતસાર રાસ ઈત્યાદિ કૃતિઓ પણ દાર્શનિક ક્ષેત્રને ઓછેવત્તે અંશે સ્પર્શે છે, પણ એ વિષે વિશિષ્ટ વિચાર કરવા જેવી અત્યારે અનુકૂળતા નથી. - તારવણું–વિદ્યાવારિધિ ઉમાસ્વાતિએ જે દાર્શનિક વિષયના સંક્ષિપ્ત પરંતુ સચોટ નિરૂપણ રૂપે તરવાર્થ સૂત્ર જેવી અનુપમ કૃતિ રચી છે એ વિષયે પૈકી ઘણાખરા પધમાં ગૂર્જર ગિરામાં ગૂંથાયા છે. પ્રત્યક્ષાદિ પ્રમાણે, નામાદિ નિક્ષેપ, સપ્તભંગી, મતિજ્ઞાનાદિ પાંચ જ્ઞાનની વિસ્તૃત ચર્ચા ઈત્યાદિ બાબતોને અંગે કોઈ સ્વતંત્ર સેંધપાત્ર કૃતિ છે કે કેમ તેની તપાસ કરવી બાકી રહે છે.
સતરમા સૈકાના ઉત્તરાર્ધથી ગુજરાતીમાં પદ્યમાં દાર્શનિક કૃતિઓ રચવાની વૃત્તિ પ્રબળપણે જાગી હોય એમ લાગે છે. એ પૂર્વે આ દિશામાં કોઈ વિશિષ્ટ પ્રયાસ થયો છે ખરો?
ગમે તેમ પણ સત્તરમા સૈકાના ઉત્તરાર્ધથી, ગુર્જર પધાત્મક દાર્શનિક કૃતિઓની રચનારૂપી નદીમાં જે ભરતી આવી તે ઓગણીસમાના અંતમાં ઊતરી જાય છે. એ પછીના સમયમાં તે એટ ચોક્કસ આવી હોય એમ લાગે છે.

Page #26

૧૫૪
શ્રી રેન ધર્મ પ્રકાર
[ વૈશાખ
શ્રી મેહનલાલ દીપચંદ ચોકસી, રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ તરફથી મુંબઈ મ્યુનિસિપલ કોર
પરેશનમાં સભ્ય તરીકે ચૂંટાઈ આવ્યા છે, જે આપણા સમાજ માટે શૈરવને વિષય છે. શ્રીયુત મોહનલાલભાઈ આ રીતે સમાજની સેવા ઉપરાંત રાજકીય ક્ષેત્રમાં પ્રવેશ કરે છે.
તેઓશ્રી સાદાઈ, સેવા અને નમ્રતામાં માનનારા હોઈ આપણા સમાજની ઘણી સંસ્થાઓ સાથે સંલગ્ન હોવા છતાં સ્વપ્રશંસાથી દૂર જ રહે છે. શ્રી જૈન ધર્મ પ્રકાશમાં આવતાં તેઓશ્રીના મનનીય અને સાથોસાથ બોધક કથાલેખોથી વાચકવર્ગ સુપરિચિત છે.
તેઓશ્રી દીર્ધાયુષી બની, સ્વાર્પણની ભાવનાને વધુ ને વધુ વિકસાવે તેમ
ઈચ્છી, તેઓશ્રીને તેમના નવા રાજકીય સ બ - 1 .2.?
ક્ષેત્રમાં વિશેષ સફળતા પ્રાપ્ત થાય તેમ
( 4 પ્રાથએ છીએ. અભિનંદન-પત્ર-સમર્પણ સમારંભ. ઉદારદિલ, જાણીતા ઉદ્યોગપતિ અને પ્રતિભાવંત પુરુષ શ્રીયુત ભેગીલાલભાઈ મગનલાલ શેઠ રાજસભામાં નિયુક્ત થતાં તેમને શ્રી જૈન વે. મૂર્તિપૂર્જક સંઘભાવનગર તરફથી ચૈત્ર શુદિ પાંચમ રવિવારના બપોરના, શ્રીયુત બળવંતરાય ગોપાળજી મહેતાના પ્રમુખસ્થાને, અભિનંદનને મેળાવડો શ્રી સમવસરણના વડામાં યોજવામાં આવ્યો હતો, જે સમયે સંઘના પ્રતિષ્ઠિત ગૃહસ્થ, આમંત્રિત સજજને વિગેરેની લગભગ પાંચેક હજારની હાજરી હતી.
આ પ્રસંગે દોઢસો જેટલા શુભેચ્છાના સંદેશાઓ આવ્યા હતા શ્રી જુઠાભાઈ સાકરચંદ વોરા, શ્રી ગુલાબચંદ લલ્લુભાઈ, શ્રી હરજીવનદાસ કાલિદાસ, શ્રી જીવરાજભાઈ ઓધવજી દોશી, શ્રી અમૃતલાલ કાલિદાસ શેઠ, ડે. બાવીશી, મુનિશ્રી કલ્યાણચંદ્રજી, શેઠશ્રી ભેગીલાલભાઈ અને શ્રી બળવંતરાય ગે. મહેતાના પ્રસંગોચિત વક્ત થયા હતા. આ સમયે ભાવનગરની દરેક જૈન સંસ્થાઓ તેમજ બહાર ગામના આવેલા પ્રતિનિધિઓએ શ્રી ભેગીલાલભાઈને પુછપહાર પહેરાવ્યા હતા,
- શ્રી ભોગીલાલભાઈને રૂપાના સુંદર કાસ્કેટમાં “અભિનંદન-પત્ર” અર્પણ કરવામાં આવ્યું હતું. પ્રાંતે શ્રી ભોગીલાલભાઈએ પોતાના પ્રત્યે દર્શાવવામાં આવેલ આ અનુપમ માન માટે પોતાના મિત્રો, શુભેચછકે વિગેરેનો આભાર માન્યો હતે.

Page #27

ખાસ વાંચવા લાયક પુસ્તક
૧ આનંદઘન ચોવીશી–સાથે ૧-૧૨-૦ ૩૧ યુગાદિ દેશના ૨ ઉપમિતિ પીઠબંધ-ભાષાંતર ૦-૧૨ ૦ ૩૨ ભુવનભાનુ કેવળી ચરિત્ર ૦૮-૦ ૩ આચારપ્રદીપ
૧-૪-૦ ૩૩ પ્રાકૃત વ્યાકરણ ૪ આગમસારોદ્ધાર
૦-૧૨-૦ ૩૪ દ્રવ્યગુણપર્યાને રાસ ૧-૮-૦ ૫ વીશસ્થાનક તપવિધિ ૧-૮-૦ ૩૫ વિવિધ પુષ્પવાટિકા ૬ કચ્છ ગિરનારની યાત્રા ‘-૮-૦ ૩૬ સ્નાત્ર કળશાદિ પૂજા ૨-૦-૦ ૭ કલિંગનું યુદ્ધ
૧-૦-૦ ૩૭ પ્રભાવિક પુરુ ભાગ ૩ જે ૩-૮-૦ ૮ ધનાશાલિભદ્રને રાસ ૧-૮-૦ ૩૮ દેવવંદનમાળા
૨-૪-૦ ૯ નયપ્રદીપ નયચક્ર ૧-૦-૦ ૩૯ જ્ઞાનસાર ( ભગવાનદાસ),
૨-૦-૦ ૧૦ ભેજ પ્રબંધ ભાષાંતર ૧-૮-૦ ૪૦ સમ્યવસ્વરૂપ
૧૨.૦ ૧૧ શંખેશ્વર પાર્શ્વનાથ ૧-૮-૦ ૪૧ સમકિતકૌમુદી ૧૨ હિતશિક્ષાના રાસનું રહસ્ય ૧-૮-૦ ૪૨ વિશ્વમુખમંડન
૧-૦-૦ ૧૩ તાત્વિક લેખસંગ્રહ ૨-૦-૦ ૪૩ વિહારવર્ણન ૧૪ કÉરવિજયજી લેખસંગ્રહ
૪૪ પ્રિયંકર નૃપ કથા ૧-૮-૦ ભા. ૮ ૧-૧-૦
૪૫ પટ્ટાવલી સમુચ્ચય ૧૫ , ક ભા ૯ ૧-૮-૦
૪૬ પંચપ્રતિક્રમણ (પ) ૧૬ દાનધમ, પંચાચાર ૧-૦-૦
૪૭ ધર્મપરીક્ષા ૧૭ શ્રાદ્ધદિનકૃત્ય
૦-૧૨-૦ ૪૮ જિનશતક
•૦-૧૨-૦ ૧૮ હેમચંદ્રાચાર્ય ચરિત્ર ૧૨-૦
૪૯ જીવનપ્રભા ૧૯ યુરોપનાં સંસ્મરણે
૫૦ કાવ્યકલ (મોતિક) ૧-૮-૦ ૨૦ એતિહાસિક પૂર્વજોની
૫૧ આદિનાથ ચરિત્ર (સ. વાં) ૧-૮-૦ ગારવગાથા ૨–૦-૦
પર અષ્ટકમકરણ (હરિભદ્રસૂરિ) ૧૦૦૦ ૨૧ વિધિયુક્ત પંચ પ્રતિક્રમણ ૨-૦-૦
૫૩ નવસ્મરણ (શાસ્ત્રી) ૦-૪-૦ ૨૨ પંચ પ્રતિક્રમણ સૂત્ર મૂળ ૧-૪-૦
૫૪ સીમંધરભાતરંગ ૨૩ બે પ્રતિક્રમણ સૂત્ર અર્થવાળું ૧૧-૦
૫૫ વાસ્વામી આખ્યાન ૦-૬૦
પદ વૈરાગ્યશતક-સવિવેચન ૧-૪-૦ ૨૪ નવમરણ (ગુજરાતી) ૦-૧૨-૦ ૨૫ જૈનાના મહાન રત્ન ૧-૪-૦
૫૭ સ્વાધ્યાય નાવલિ
૧-૪-૦ ૨૬ જૈન એતિહાસિક રાસમાળા ૧-૦-૦
- ૫૮ ઇંદુદ્દત ૨૭ તપગચ્છીય પંચ ,
૫૯ નિહવવાદ
૩-૦-૦ ૬૦ અખાત્રીજને મહિમાં ૦-૧૨-૦ પ્રતિક્રમણ સૂત્ર ૧-૦–૦ ૨૮ દેવવિનોદ
- ૧ નિત્યસ્વાધ્યાયસંદેહ ૩-૦-૦ ૨૯ સિદ્ધાંત મુક્તાવલી ૧-૦-૦ ૬૨ પર્વતિથિ સ્તવનાદિ સમુચ્ચય ૩-૦-૦ ૩૦ ગુણસ્થાનક્રમારોહ ૦-૧૨૦ ૬૩ વિવિધ પૂજા સંગ્રહ

Page #28
સ્વાધ્યાય રત્નાવલિ શ્રી ભરફેસરની સઝાયમાં આવતાં મહાન પુરુષોના જીવનને સંક્ષિપ્ત રીતે છતાં રોચક ભાષામાં વણી લેતી અને સાથોસાથ તે દરેક મહાપુરુષના જીવનને વર્ણવતી સજઝાય યુક્ત આ ગ્રંથ અનોખી જ ભાત પાડે છે. અભ્યાસ તેમજ સામાયિકમાં વાંચન બંને માટે આ ગ્રંથ ઉોગી છે. છતાં મૂલ્ય માત્ર રૂા૧-૪-૦ પિસ્ટેજ અલગ. શ્રી જૈન ધર્મ પ્રસારક સભા-ભાવનગરદેવવંદનમાળા (વિધિ સહિત આ પુસ્તકમાં દીવાળી, જ્ઞાનપંચમી, માન એકાદશી, ચૈત્રી પુનમ, ચામાસી, અગિયાર ગણધર વિગેરેના જુદાં જુદાં કર્તાના દેવવંદને આપવામાં આવ્યા છે. સ્તુતિઓ, ચૈત્યવંદન, સ્તવનો વિધિ સહિત આપવામાં આવેલ હોવાથી આ પુસ્તક અત્યંત ઉપયોગી થઈ પડેલ છે. પાકું બાઈડીંગ અને અઢીસો લગભગ પૃષ્ઠ હોવા છતાં મૂલ્ય રૂા. 2-4-0 લખ–શ્રી જૈન ધર્મ પ્રસારક સભા-ભાવનગર. શ્રી પાર્શ્વનાથ પંચકલ્યાણ પૂજા. '[ નવી આવૃત્તિ-અર્થ સાથે. ] સભા તરફથી ઉપરોકત પૂજા બહાર પડેલ તે ઘણા સમયથી શીલકમાં ન હોવાથી તેની આ સુધરેલી નવી આવૃત્તિ બહાર પાડવામાં આવી છે. પૂજાને અર્થ સ્વ શ્રી કુંવરજીભાઈને લખેલ હોવાથી સમજવામાં ઘણી જ સરલતા રહે છે કિંમત પાંચ આના પોસ્ટેજ અલગ. લખો, શ્રી જૈન ધર્મ પ્રસારક સભા-ભાવનગર શ્રી આનંદઘનજી-ચોવીશી [અર્થ, ભાવાર્થ અને વિવેચન સહિત ] જેની ઘણું જ સમયથી માંગ હતી તે શ્રી આનંદધનજી વીશી અર્થ તથા વિસ્તાસાથે સાથે હાલમાં જ છપાવીને બહાર પાડવામાં આવી છે. શ્રી આનંદઘનજીના રહસ્યમય ભાવાર્થને સમજવા માટે તેમજ આધ્યાત્મિક વિકાસ સાધવા માટે આ એવીથી મુમુક્ષુજનોને અત્યંત ઉપગી છે. પાકું કપડાનું બાઈડીંમ છતાં પ્રચારાર્થે મૂલ્ય માત્ર રૂા. 1-12-0 પિોસ્ટેજ અલગ. સ્વાધ્યાય કરવા જેવું પુસ્તક છે. ખેદકારક સ્વર્ગવાસ. ભાવનગરનિવાસી શાહ, કુલચંદ ગોપાળજી ચૈત્ર વદ 5 ને મંગળવારના રોજ 55 વર્ષની ઉમરે સ્વર્ગવાસી થયા છે. સદગત ધન, મિલનસાર પ્રકૃતિવાળા અને શાંત સ્વભાવી હતા. કિયારુચિ હોવા સાથે ધર્મને સારો બોધ ધરાવતા હતા. આપણી સભાના ઘણા વર્ષોથી લાઈફ મેરબર હતા. તેમના સ્વર્ગવાસથી સભાને લાયક સભાસદનો ખોટ પડી છે. અમો સ્વર્ગસ્થના આત્માની શાંતિ ઈચ્છીએ છીએ. મુદ્રક: શાહ ગુલાબચંદ લલુભાઈ–શ્રી મહાદય પ્રિન્ટિંગ પ્રેસ, દાણાપીઠ-ભાવનગર. For Private And Personal Use Only