Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૯૨ ]
જૈન દર્શન મીમાંસા ૨. જૈન દર્શન-તુલનાત્મક દૃષ્ટિએ .. यस्य निखिलाश्च दोषा न संति सर्वे गुणाश्च विद्यते ।
ब्रह्मा वा विष्णुर्वा हरो जिनो वा नमस्तस्मै ।। તસ્વાભિલાષી પ્રિય વાચકે !
સંસ્કૃત વાયની દષ્ટિએ તેમ જ જૈન પરિભાષાની દૃષ્ટિએ દર્શન શબ્દ” દેખવું, સમ્યત્વ, સામાન્ય ઉપયોગ વગેરે અનેક પરિભાષાના અર્થોમાં પ્રવર્તમાન છે; પરંતુ પ્રસ્તુત વિષયમાં મુખ્યત્વે કરીને જગતમાં જે છે દર્શન (ધર્મો) પ્રવર્તમાન છે તે ધર્મ અર્થમાં ગણવામાં આવ્યું છે. ષડું દર્શનેમાંનું જૈન એક દર્શન છે. તેને બીજા દર્શનના મુખ્ય મુખ્ય સિદ્ધાંતો અને આચારોની સાથે સરખામણી પૂર્વક તપાસવા માટે પ્રસ્તુત વિષયને અંગે યથાશક્તિ પ્રયત્ન છે. બની શકે તેવી રીતે પક્ષપાતમય દષ્ટિને દૂર રાખી બીજા દર્શન સાથેના સંબંધમાં જૈનદર્શન માટે તટસ્થ રીતે લખવામાં આવ્યું છે અને સત્ય વસ્તુસ્થિતિ જણાવવામાં આવી છે. - હિંદના પ્રચલિત ધર્મોની સમીક્ષા કરવામાં પાશ્ચાત્ય વિદ્વાનોએ જેના દર્શનને જેટલે અન્યાય આપ્યો છે તેટલો ભાગ્યે જ કોઈ અન્ય દર્શનને આ હશે. જૈનદર્શન સંબંધે તેમણે જે જે કાંઈ લખ્યું છે તે પૈકીને મેટે ભાગ વૈદિક ધર્મના ગ્રંથો ઉપર આધાર રાખીને લખાયેલે હોય તેમ જણાય છે. વૈદિક ગ્રંથકારેએ જૈનધર્મ સંબંધી બાંધેલા નિર્ણ અશુદ્ધ બુદ્ધિથી તેમ જ અપૂર્ણ જ્ઞાનવડે બાંધેલા હેવાથી તેમણે બાંધેલા નિર્ણ અને અભિપ્રાય ઉપર આધાર રાખી પશ્ચિમના વિદ્વાનોએ જૈન દર્શનની સમીક્ષા કરેલ હોવાથી તેમાં જેને દર્શનને અન્યાય મળે એ સ્વાભાવિક છે. વેજબ્રીજ, મેટુઅર્ટ, હોપકિન્સ અને વેબર આદિ યુરોપના સમર્થ વિદ્વાનોએ ઈતર દર્શએ બાંધેલા નિર્ણને સાંભળી એકતરફી અભિપ્રાય ઉચ્ચારી
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
- ની
જૈન દર્શન-તુલનાત્મક દૃષ્ટિએ જ
[૩] દીધું છે. વસ્તુસ્થિતિ આમ હોઈ છે. જોકેબી, મેક્સમૂલર અને બીજા ગણ્યા ગાંઠ્યા વિદ્વાનોને બાદ કરતાં બાકીના તમામ પાશ્ચાત્ય વિદ્વાનોએ જૈન દર્શન સંબંધમાં અનેક હસવા લાયક કલ્પનાઓ કરી છે, અને અનેકના હાથમાંથી પસાર થતાં છેવટે વસ્તુદર્શન કેવા રૂપ ઉપર આવી જાય છે, તેને એક વિચિત્ર નમુનો રજુ કર્યો છે. કેટલાકે એ જણાવ્યું છે કે જૈન ધર્મના દરેક અનુયાયીએ આપઘાત કરવો જ જોઈએ, એવું તેના પ્રવર્તકનું ફરમાન છે.
વળી બીજા વિદ્વાનોએ જૈન એ ઝીણા જંતુઓને ઉછેરવાનું સ્થાન છે, એમ અભિપ્રાય આપે છે. આ રીતે અનેક પાશ્ચાત્ય વિદ્વાનોએ હાસ્યજનક ફેંસલો સંભળાવ્યા છે. કેઈ વિદ્વાનોએ જૈનને બૌદ્ધ ધર્મની એક શાખા તરીકે, તો કોઈએ નાસ્તિકવાદી તરીકે, તે કોઈએ વૈદિક ધર્મના અંકુર તરીકે ગણી કાઢેલે છે. કેઈ વિદ્વાન તો કહે છે કે જૈનમાં તત્ત્વજ્ઞાન કશું જ નથી, માત્ર ક્રિયામાર્ગ છે. વળી એવા અભિપ્રાયની સાથે પણ અથડામણ થાય છે કે જેનામતની ઉત્પત્તિ શંકરાચાર્યની પછીની છે. લાલા લજપતરાય જેવા દેશ હિતૈષીએ પણ જૈન દર્શનનો ઐતિહાસિક વિભાગ તપાસ્યા વગર ભારતવર્ષક ઇતિહાસમાં “જૈન લેગ યહ માનતે હા કિ જૈન ધર્મ કે મૂળ પ્રવર્તક શ્રી પાર્શ્વનાથ થે” વગેરે અજ્ઞાનતા મૂલક હકીકતો બહાર પાડેલી છે.
જૈન અને બૌદ્ધ ધર્મશાસ્ત્રોના કેટલાક પારિભાષિક શબ્દ અને કર્મકાંડની કેટલીક વિધિઓ સમાન હોવાથી જેનને બૌદ્ધની શાખા હોવાનું અનુમાન ઉપરોક્ત વિદ્વાનોએ કર્યું હોય તેમ સંભવે છે. પરંતુ છે. જે કેબી જેવા જૈનદર્શનના અભ્યાસીએ જૈનદર્શન સ્વતંત્ર ધર્મ છે તેવું અનેક પ્રમાણથી સિદ્ધ કર્યું છે. પ્રો. મેક્સમૂલરે ઈ. સ. પૂર્વે ૪૭૭ વર્ષે બુદ્ધ નિર્વાણ કાળ જણાવેલ છે અને જેના કલ્પસૂત્ર અનુસારે ઈ. સ. પૂર્વે પર૭ વર્ષ જૈનેના ચરમ તીર્થકર શ્રી મહાવીર પ્રભુ નિર્વાણ થયાને કાળ મુકરર થએલે છે. આ સંબંધમાં જેન અને બૌદ્ધ ધર્મ સંબંધમાં જે ભિન્નતાઓ રહેલી છે–તે સંક્ષિપ્તમાં પણ
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૯૪ ]
જૈન દર્શન મીમાંસા
સચ્ચાટ રીતે આત્માનંદ પ્રકાશના ચાલુ વર્ષના પુસ્તક( ૨૧ )માં મુનિશ્રી જ્ઞાનવિજયજીએ યથાર્થ સ્વપમાં દર્શાવેલી છે.
*
આ રીતે જૈનદર્શન એક સ્વત ંત્ર દર્શન હોઈ તેનું સાહિત્ય વિશાલ પ્રમાણમાં છે. દ્રવ્યાનુયોગ, ગણિતાનુયોગ, ધર્મકથાનુયોગ અને ચરણકરણાનુયોગ એ ચાર વિભાગમાં જૈનદર્શનના શાસ્ત્રો વહેંચાયેલા છે. દ્રવ્યાનુયોગમાં જીવાત્મા અનેક પ્રકૃતિના સંધ, નિગેાદનુ` સ્વરૂપ, એકેદ્રિયથી માંડીને પંચેંદ્રિય પ્રાણીઓની પરિસ્થિતિ વગેરે એટલી બધી સુક્ષ્મ હકીકતા છે, જે સર્વજ્ઞ પ્રણીત દર્શન તરીકેના સુંદર ખ્યાલ આપે છે.
સૂક્ષ્મ
ગતિ સંબંધમાં ચંદ્ર પ્રપ્તિ, સૂર્ય પ્રપ્તિ અને લોક પ્રકાશાદિ ગ્રંથે એવા અપૂર્વ છે કે સૂર્ય, ચદ્ર અને તારા મંડળનું વિસ્તીર્ણ જ્ઞાન, અસંખ્ય દ્વીપ સમુદ્રો, નારકી અને સ્વલાકની પુષ્કળ હકીકતે,
આ જનતા સમક્ષ ગણિતાનુયાગ રજુ કરે છે. આ ઉપરાંત ધર્મકથાનુયોગમાં મોટા મહાત્માના ચરિત્રનું સાહિત્ય પણ તેટલું જ વિસ્તી છે, અને ચરણકરણાનુયાગમાં ગૃહસ્થાશ્રમ અને સંન્યાસના આચાર-વિચારે પણ વિવિધ રીતે દર્શાવેલા છે. વારવાર જૈનદર્શન માટે એવા આક્ષેપ મૂકવામાં આવે છે કે જેનેની અહંસાએ મનુષ્યને નિર્વીય કરી મૂક્યા છે. આ હકીકત એક અંશમાં પણ સત્ય નથી. પૂર્વકાળમાં જૈન રાજાએ એ ક્ષત્રિયેા હતા તેએ જૈનધર્મનુ યથાર્થ પાલન કરતા હતા અને ક્ષત્રિય ધર્મનુ પણ પાલન કરતા હતા. દરેક વર્ણાશ્ર મનુષ્ય જૈનધર્મનું પાલન કરતા હોવા છતાં પાતપેાતાની ફરજો બજાવે જતા હતા—એમ જૈન તિહાસ સારી રીતે સાક્ષી આપી રહ્યો છે. પરરાજ્યચક્રથી રાજ્ય અને પ્રજા ઉભયનું સંરક્ષણ કરી સ્વધર્મને પણ જાળવી રાખ્યાના અનેક રાજાઓનાં દષ્ટાંત મેજુદ છે. જૈનોના તીર્થંકરા ક્ષત્રિય કુળમાં જન્મ લે છે અને રાજ્યનું પાલન કરી છેવટે સંન્યાસ ગ્રહણ કરે છે. ખુદ સાળમા તીર્થંકર શ્રી શાન્તિનાથ પ્રભુ ચક્રવતી હાવાથી તેમને છ ખંડના દિગવિજય કરવા માટે લાંબે વખત સુધી વિદેશમાં જવું પડ્યું હતું.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન દર્શન-તુલનાત્મક દ્રષ્ટિએ *
[લ્પ ] જૈન દર્શન તરફના આ આક્ષેપનો પરિહાર કરતાં અમારે કહેવું જોઈએ કે પ્રસ્તુત આક્ષેપ કરનારાઓને જેન ઐતિહાસિક અવલોકનને પિતામાં અભાવ સૂચવે છે જેનદર્શન એક એવા સમર્થ આત્મબળવાળું દર્શન છે કે જે મનુષ્યને નિર્માલ્ય ન બનાવતાં તેને સ્વાવલંબન (Self-reliance) ને મુખ્ય સિદ્ધાંત શીખવે છે અને એ સાથે જ ક્ષત્રિય વીરને છાજે તેવી ક્ષમા રાખવાનું પણ સૂચવે છે. નવયુગના ઉત્પાદક મહાત્મા ગાંધીજી પણ પોતે કબુલ કરે છે કે – | મારું જીવન ઉ ચ થયું હોય, શાંતિ અને ક્ષમાશીલ થયું હોય તો તે શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર પાસેથી જાણેલા જૈન દર્શનનાં તરોને આભારી છે. આ ક્ષમા નબળાઈની નથી, કિન્તુ આત્મબળમાંથી પ્રકટેલી છે.” જૈન દર્શનનું સાહિત્ય એટલું બધું વિપુલ અને વિસ્તીર્ણ છે કે કેટલીક સંસ્થાઓ તરફથી અત્યાર સુધીમાં જે ગ્રંથ-સમૃદ્ધિ બહાર પાડવામાં આવી છે તે ઉપરથી તે કલ્પી શકાય છે. પાર્લાબ્યુદય કાવ્ય, યશસ્તિલક ચપુ વગેરે કાવ્ય ગ્રંથ; સમ્મતિ તર્ક, સ્યાદ્વાદ રત્નાકર, અનેકાંત જયપતાકા, પ્રમેય રત્નકેશ વગેરે ન્યાયગ્રંથ; ગબિન્દુ, યોગદષ્ટિ સમુચ્ચય વગેરે રોગ ગ્રંથ અને જ્ઞાનસાર, અધ્યાત્મસાર અને અધ્યાત્મ કલ્પદ્રુમ વગેરે આધ્યાત્મિક અનેક ગ્રંથ સમૃદ્ધિ મોજુદ છે. પાતંજલ યોગદશન ઉપર શ્રીમદ્દ યશોવિજયજીની ટીકા વગેરે-જૈન વિદ્વાનોની વ્યાપક દષ્ટિ સૂચવે છે
આનંદગિરિકૃત શંકરદિવિજયમાં જૈન દર્શનનાં તો અને માન્યતાને સંબંધમાં જૈનોને નાસ્તિક ઠરાવી અનેક ભૂલે કરવામાં આવી છે જેને વિસ્તાર કરવો એ અત્ર અપ્રસ્તુત છે. ભાગવતના પાંચમા સ્કંધમાં ઋષભદેવે દિગંબર બની જૈનધર્મની સંસ્થાપના કરી એવો ઉલ્લેખ છે, તેના ઉદાહરણને જોઈ અહંત નામના રાજાએ પાખંડ મતનો પ્રચાર કર્યો એમ જણાવ્યું છે. આ રીતે જે કે ભાગવત ઉપરથી જ સિદ્ધ થાય છે કે ઋષભદેવ જૈનધર્મના સંસ્થાપક હોવા જોઈએ; પરંતુ બીજી દષ્ટિએ તે તે ગ્રંથને પ્રણેતાઓએ કેટલી કેટલી
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૯૬ ]
જૈન દશન સીમાંસા
ગંભીર ભૂલો કરી છે અને અનુયાયીવને કેટલા આડે રસ્તે દોર્યાં છે, તે પણ ખુલ્લુ થાય છે.
જૈન દર્શનના મુખ્ય ૪૫ શાસ્ત્ર છે, જે સિદ્ધાંત અથવા આગમના નામથી ઓળખાય છે. એ ૪૫ શાસ્ત્રોમાં ૧૧ આંગ, ૧૨ ઉપાંગ, ૧૦ પ્રકી, ૬ છેદ, ૪ મૂળ સૂત્ર અને ૨ અવાંતર સૂત્રેા. જૈન મુખ્ય નવ તત્ત્વ માને છે.
(૧) જીવ (૨) અજીવ (૩) પુણ્ય (૪) પાપ (૫) આશ્રવ (૬) બંધ (૭) સંવર (૮) નિરા અને (૯) મેક્ષ. જેમાં ચૈતન્ય ગુણ હોય તે જીવ છે, શરીર વગેરે જડ પદાર્થોને જેમાં સમાવેશ થાય તે જીવ છે. શુભાશુભ કર્મોના આત્માના ભાગવટા થવા તે પુણ્ય અને પાપ. શુભાશુભ કાર તે આશ્રવ, આત્મામાં નવાં કર્માં ન આવવા દેવા તે સંવર, આત્માના પ્રદેશો સાથે કના સબંધ થવા તે બંધ. થેાડાં કર્માંનુ આત્માથી જુદા પડવું તે નિર્જરા; અને સર્વાંશે કર્યાંથી રહિત થવું તે મેક્ષ. ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, આકાશાસ્તિકાય, કાળ, પુદ્ગલાસ્તિકાય અને વાતિકાય–એ પણ્ દ્રવ્યો જૈન દર્શન માને છે અને પરસ્પર-જીવ અને જડ વસ્તુને ઉપકારી કે અનુપકારી તરીકે સ્વીકારે છે. આ તમામ તત્ત્વ ઉપર શ્રદ્ધા રાખવી તે ( સવાય શ્રદ્ઘાનં સભ્યર્શન) સમ્યગ્દર્શન, એ તત્ત્વાનુ` સશય-વિષયરહિત જ્ઞાન તે સભ્યજ્ઞાન અને તદનુસાર નિર્દોષ અને પવિત્ર આચરણ તે સમ્યકચારિત્ર, આ આચરણમાં ગૃહસ્થને અપરાધી પંચે દ્રિયજીવોની હિ ંસા અણુછુટકે કરવાની છુટ હોય છે, ત્યારે સાધુને “ અહિંસા પરમો ધર્માં: ” સર્વાંશે પાળવાના હોય છે. બ્રહ્મચર્યંત મુનિએ સર્વાંગે પાળવુ જોઇએ. તે જ પ્રકારે સત્ય, અચૌર્ય અને અપરિગ્રહ(લાભના અભાવ)ના સંબંધમાં પણ સમજાવેલુ છે.
'
ઇશ્વર ઉપર સૃષ્ટિ રચવાનુ` કા` જૈનદર્શન સોંપતું નથી. ઔહોની માકક જૈના પણ ઈશ્વરન' સૃષ્ટિ ઉત્પન્ન કરવાનું કર્તવ્ય સ્વીકારતા નથી. સાંખ્ય દર્શન પણ શ્વરના સૃષ્ટિકર્તૃત્વવાદની ના
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
--
-
**
જૈન દર્શન-તુલનાત્મક દૃષ્ટિએ જ
[ ૭] પાડે છે. આ ઉપરથી જેનો ઈશ્વરત્વને માનતા જ નથી–એ સિદ્ધ કરવું કે એમ કહેવું તે ભ્રમમૂલક છે. લાલા લજપતરાયે પણ આવી જ એક ભૂલ “ભારત ધર્મક ઇતિહાસ ” નામના એક હિંદી પુસ્તકમાં કરેલ છે. દરેક આત્મા સજ્ઞાન અને સદાચરણથી ઈશ્વરત્વ પ્રાપ્ત કરે છે, સ્વયં ઈશ્વર બને છે-એ માન્યતા જૈન દર્શન સ્વીકારે છે અને તેવા મુક્તાત્માને ઈશ્વર માની બાહ્ય તથા આંતર પૂજા-ભકિત કરે છે. જેના ચાવીશ તીર્થકર પહેલાં આપણુ જેવા સામાન્ય મનુષ્યો હતા. બેધિસવ જેમ દશ પારમિતાઓનો પ્રથમના અનેક જન્મોમાં અહિંસા, સત્ય, પ્રજ્ઞા વગેરેનું ઉચ્ચ ઉચ્ચ કોટિએ પાલન કરતાં કરતાં આશ્ચર્યજનક રીતે અવતરી મહાપુરુષરૂપે જમ્યા તેમજ દ્વાદશાંગીના પ્રકટન દ્વારા “સવી છવ કરૂં શાસનરસી”—એ ભાવના, આચારમાં–ભૂલ સ્વરૂપમાં મૂકવા માટે મૈત્રી, પ્રદ, કારુણ્ય અને માધ્યથ્યાદિ ભાવનાઓ દ્વારા શ્રી મહાવીર પ્રભુએ પ્રાણીઓને ઉદ્ધાર કર્યો અને પોતે આત્મબળથી અને પુરૂષાર્થથી જ મુક્તાત્મા બન્યા-મુક્તિ પામ્યા.
રા. ૨. કનૈયાલાલ માણેકલાલ મુનશીએ પાટણની પ્રભુતા, ગુજરાતને નાથ અને રાજાધિરાજ નામની નવલકથાઓમાં ફ્રેન્ચ નવલકથાકારેને અનુસરે કલ્પનાઓ ઉપજાવી, જૈન દર્શનના ઐતિહાસિક પાત્રો શ્રીમદ્ હેમચંદ્રાચાર્ય તથા આમ્રભ વગેરેને જૈનદર્શનમાં નિવેદન કરેલા દ્રષ્ટિબિંદુથી જુદા જ સ્વરૂપે કપી, મિશ્રિત કરવામાં જૈન સમાજની લાગણી દુખાવેલ છે. તે રા. રા. મુનશીએ તે તે પાત્રોનું સ્વરૂપમાત્ર કલ્પનાથી ઘડી કાઢેલું છે કે કોઈ પ્રાચીન ગ્રંથના અવતરણરૂપે છે તે તેમણે પ્રકાશમાં લાવી ઐતિહાસિક સત્ય હકીકત પુરવાર કરવી જોઈએ, અને જૈનોની દુભાયેલી લાગણીને શાંત પાડવી જોઈએ. કેમકે જેને કોઈપણ સમર્થ આચાર્યને સ્વકલ્પના અનુસાર તેમના ધર્મશાસ્ત્રના ફરમાનથી વિરૂદ્ધ રાજખટપટી ચીતરવા એ કઈ દર્શનની માન્યતા વચ્ચે સીધે હાથ નાંખવા જેવું અનુચિત છે. એ કહેવું પ્રસ્તુત સમયે અનુચિત નથી, કે આધુનિક ગુજરાતના ઇતિહાસને મજબુત રીતે ટકાવનાર જૈન ગ્રંથ, જૈનાચાર્યો અને કુમારપાળ જેવા રાજાઓ છે.
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૮ ]
જૈન દર્શન મીમાંસા
જૈનાચાર્યોએ ગૂજરાતી ભાષામાં જૈન ગ્રંથૈાના માટેા ફાળેા ભવિષ્યની પ્રજાને આપેલા છે. સિદ્ધરાજ-કુમારપાળના વખતમાં થયેલા શ્રી હેમચંદ્રાચાર્ય મહારાજના અષ્ટાધ્યાયીમાં જુની ગુજરાતીની ગાથા વિદ્યમાન છે. સ. ૧૩૫૦ માં થઈ ગયેલા વઢવાણના શ્રી મેરુતુ ંગાચાર્ય રચેલા પ્રબંધ ચિન્તામણિમાં તેમ જ વિક્રમ સંવતના ૧૪મા શતકમાં રત્નસિંહસૂરિના એક શિષ્યે લખેલા ઉપદેશમાળા નામના ગ્રંથમાં આપેલી છીપાની ભાષા ઉપરથી પ્રાચીન ગુજરાતી ભાષાના ઉત્પાદક તરીકેનુ ગૌરવ જૈનદર્શન ધરાવે છે. પદ્મ પુરાણમાં જૈનદર્શનનું પુરાતનપણું પુષ્ટ કરનારી એક એવી કથા છે કે એક વખત દેવ અને દાનવેાનુ યુદ્ધ ચાલી રહ્યું હતું; તેમાં અસુરાની જીત થવા લાગી, તે જોઈ દેવેાના રાજા ઈંદ્રે અસુરાના ગુરુ શુક્રાચાર્યની તપશ્ચર્યાં ભ્રષ્ટ કરવા તેની પાસે એક અપ્સરા મોકલી. તેને જોઇ શુક્રાચાર્ય માહ પામ્યા. એ અવસર જોઇ દેવતાના ગુરુ બૃહસ્પતિએ શુક્રાચાર્યની મતિ વધારે ભ્રષ્ટ કરવા તેને જૈન ધર્મના ઉપદેશ આપ્યા. જે કે પૌરાણિક કથાકારાએ તે જૈનદર્શન તરફ તિરસ્કાર બુદ્ધિ ઉત્પન્ન કરવા માટે આ પ્રયાસ કર્યાં હશે. પરંતુ તે ઉપરથી જૈન દર્શનની પ્રાચીનતા ીક પુરવાર થાય છે. યર્જુવેદમાં જૈનના દેવ સંબધી અનેક સ્થળે ઉલ્લેખ છે, તે પૈકી ઘેાડુંક અવતરણ આપવાની લાલચ પૈકી શકાતી નથી. યવેદના ૨૫ મા અધ્યાયના ૧૯ મા મંત્રમાં લખ્યું છે કે
ॐ नमोऽर्हतो ऋषभो ॐ ऋषभं पवित्रं पुरुहत मदपरं यज्ञेषु नग्नं परमं माहसंस्तुतंपारं शत्रुंजयं ते पशुरिंद्रमाहुरिति स्वाहा ।
વળી ઋષભપ્રભુ અને અરિષ્ટનેમિની સ્તુતિ પણ તે જ ગ્રંથમાં જોવામાં આવે છે. ઋગ્વેદ જે હિંદના સૌથી પ્રાચીન ગ્રંથ ગણાય છે તેના વર્ગ ૧૬ અધ્યાય ના પ્રથમ અષ્ટકમાં જૈનેાના ખાવીશમા તીર્થંકર શ્રી અરિષ્ટનેમિનુ નામ દષ્ટિગોચર થાય છે.
પશુએના યજ્ઞયાગાદિમાં જ્યારે આ હતી, ત્યારે “અહિંસા પરમે! ધઃ 'ને
જનતા વિશેષ અનુરક્ત થઈ મુખ્ય ફેલાવે કરી લગભગ
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
||
૯ ]
જૈન દર્શન-તુલનાત્મક દૃષ્ટિએ ૨૪૫૦ વર્ષ પૂર્વે શ્રી મહાવીરે જૈનદર્શનનું પુનર્જીવન કર્યું અને આર્ય જનતાને દયાધર્મ શીખવ્યો. તેમની પહેલાં અનેક વર્ષોના અંતરે ૨૩ તીર્થ કરે અનુક્રમે થઈ ગયા હતા. સૌએ પિતા પોતાના સમયમાં આર્ય જનતાને ઉચિત આત્મવાદ તરફ દષ્ટિ રાખી ક્રિયાકાંડમાં ફેરફાર કર્યો હતો અને તત્ત્વજ્ઞાન અવિચ્છિન્ન રાખ્યું હતું. ૨૩ મા તીર્થંકર શ્રી પાર્શ્વનાથના વખતમાં ચાર મહાવતા હતા. એટલે કે બ્રહ્મચર્ય અને અપરિગ્રહ એક જ ગણાતા હતા. તે મહાવીર પ્રભુએ ભવિષ્યકાળનું લેકસ્વરૂપ જાણીને જુદા પાડ્યા હતા–આ રીતે જૈન દર્શન પોતે અનાદિ હોવાને દાવ ધરાવે છે.
સૃષ્ટિની ઉત્પત્તિક્રમ (Law of Creation)માં જૈન દર્શન એવી દલીલ રજુ કરે છે કે ઈશ્વરને સૃષ્ટિ ઉત્પન્ન કરવાનું પ્રયોજન શું ? કયા
ક્યા સાધનો વડે ઉત્પન્ન કરી ? ઇશ્વરને પણ ઉત્પન્ન કરનાર કોને કહ્યું? વળી સૃષ્ટિ ઉત્પન્ન કરવી અને પછીથી વિનાશ કરવો-એ બંને કાર્યોથી ઉપાદક અને ઉપને લાભાલાભ શું ? વગેરે અનેક પ્રશ્નો ઉપસ્થિત થતાં અનવસ્થા દેવને પ્રસંગ આવે છે. સૃષ્ટિકર્તા તરીકે ઈશ્વરને નહિ માનવા વડે પાશ્ચાત્ય વિજ્ઞાનશાસ્ત્રને વાસ્તવિક રીતે અમુક અપેક્ષાએ કોઈપણ કબુલ કરતું હોય તો તે જૈન દર્શન છે; કેમકે જેમ સમુદ્રના પાણીમાંથી વરાળ થઈને વાદળાં થાય છે તે જ વાદળાં ગળી જઈ પાછા સમુદ્રમાં પાણીરૂપે પડે છે. બીજમાંથી વૃક્ષ અને વૃક્ષમાંથી બીજ થયા કરે છે, પરમાણુમાંથી વસ્તુઓ અને તે જ વસ્તુઓના વિનાશ એ પરમાણુ-એવી રીતે ઘટમાળ ચાલ્યા કરે છે, ત્યાં ઈશ્વરને કર્તા તરીકે વચ્ચે મુકવાનું શું પ્રયોજન હશે ? તે ક૯પી શકાતું નથી. તેમ જ આત્માવડે કરાયેલા શુભ કે અશુભ કર્મ આત્માએ કરેલાં સારાં કે નરસાં ભોજનની પેઠે સારું કે નરસું ફળ આપે છે, તેમાં બુદ્ધિપૂર્વક ઊંડી તપાસ કરતાં કર્તા તરીકે ઈશ્વરની જરૂર સંભવતી નથી.
વૈશેષિક દર્શન જ્યારે શબ્દને આકાશને ગુણ માને છે ત્યારે જૈન દર્શન–૪: વૌટૂળત્રિ -એ સૂત્ર પિતાના મૂળ સિદ્ધાંતમાં સંગ્રહે છે.
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૦૦ ]
જૈન દર્શન મીમાંસા હાલમાં ટેલીફોન અને વાયરલેસ ટેલીગ્રાફી વગેરેનું ઉત્પત્તિસ્થાન જોઈએ તે શબ્દથી છે અને શબ્દો પરમાણુઓ હોવાથી દૂર દૂર જઈ શકે છે, તેમ જ રેકર્ડ ઉપર કોતરાઈ જાય છે અને જુદી જુદી અસર પ્રકટાવે છે. વાવોન11 –એ જેનાગમમાં હજારો વર્ષો થયાં રહેલી હકીકતને મળતી પાશ્ચાત્ય વિદ્વાનોએ Oxygen અને FHydrogen રૂપ બંને વાયુઓ વડે પાણીની ઉત્પત્તિ માનેલી છે. પુદ્ગલમાં અન તી શકિતઓ છે એ સ્થળે સ્થળે જૈન શાસ્ત્રમાં હકીકત છે તે પાશ્ચાત્ય શોધકોએ વરાળવડે અગ્નિર, વીજળીવડે તાર અને રામે દોડાવી પુરવાર કર્યું છે. ન્યૂટનની ગુરુત્વાકર્ષણ શક્તિ એ પણ જૈનોએ માનેલી ધર્માસ્તિકાયની શક્તિને સુંદર ખ્યાલ આપે છે.
ભૂસ્તર વિદ્યા Geology હવે શીખવે છે કે સૃષ્ટિ અનાદિની હેવી જોઈએ; જે હકીકત જૈન દર્શને સહસ્ત્ર વર્ષો પહેલાં સમજાવી છે. વનસ્પતિના જીવોને માટે જૈન જીવનશાસ્ત્ર પદ્દન સમુચ્ચયમાં કહ્યું છે કે –
બકુલ, અશક, ચંપક આદિ અનેક વનસ્પતિના આવા શરીરે જીવ વ્યાપાર વિના મનુષ્ય શરીરના જેવા ધર્મવાળા હોઈ શકે નહીં. કેમકે કેતકી વૃક્ષનું બાળ થવું, યુવા થવું અને વૃદ્ધ થવું તેવો અનુભવ થાય છે.
શમી, અગત્ય, આમલકી, આદિ અનેક વૃક્ષને નિદ્રા અને પ્રબંધ હોય છે. મૂળમાં દાટેલા દ્રવ્ય રાશિને કઈ વૃક્ષ પોતાના મૂળીઆથી વીંટી લે છે. અશોક તરુને નુપૂર ધારણ કરેલી સુકુમાર કામિનીના ચરણને પ્રહાર થતાં પલ્લવ કુસુમાદિ આવે છે. બકુલને સુગંધી દારૂને કેગળે રેડવાથી તેમ થાય છે. પિયણ ચંદ્રોદયમાં પ્રફુલ્લ થાય છેવગેરે વનસ્પતિશાસ્ત્રની જુદા જુદા સ્વરૂપ અને અસર જૈન દર્શને હજારો વર્ષો પહેલાં સ્વીકારેલ છે; તે સુવિખ્યાત ડૉકટર જગદીશચંદ્ર
છે વનસ્પતિના છોડ ઉપર પ્રાગે કરી પુરવાર કરી આપ્યું છે અને વનસ્પતિના છેડોની કંધ, લેભ, રીસ વગેરે સંજ્ઞાઓ સિદ્ધ કરી
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
. જેના દર્શન-તુલનાત્મક દષ્ટિએ ઃ .
[૧૦૧] છે. અણખેડાયેલી પૃથ્વીમાં પણ જૈન દર્શન જેવો માને છે. પાણીમાં પણ છવો છે તેમ હજારો વર્ષોથી તે માનતું આવેલું છે. આ રીતે વર્તમાન યાંત્રિક શાસ્ત્રો( Mechanic science)એ જૈન દર્શનના તને મજબૂત સમર્થન આપ્યું છે. - ખાસ કરીને જે છ લેશ્યાઓ જૈન દર્શનના શાસ્ત્રોમાં નિવેદન કરેલી છે તે કૃષ્ણ, નીલ, કાપત, તેજસ, પદ્મ અને શુકલ–અનુક્રમે છે. જીવાત્માના આ માનસિક પરિણામ ઉત્તરોત્તર ઉજજ્વલતા રૂપે જૈનાગમમાં સ્વીકારાયેલા છે. અમેરિકન વિજ્ઞાનશાસ્ત્રીએ યાંત્રિક પ્રયોગો દ્વારા પુરવાર કર્યું છે કે માનસિક પરિણામેના વિચારોમાં રંગ છે અને તેમાં વધારે દુષ્ટ વિચારે કૃષ્ણ રંગના હોય છે, તેથી ઓછા નીલ વર્ણના અને સૌથી સુંદર વિચાર શુકલ સફેદ રંગના હોય છે– આ રીતે જૈન દર્શનના પ્રણેતાનું વિશેષ જ્ઞાન પ્રતીત થાય છે.
લોકમાન્ય તિલકે ગીતા રહસ્યમાં જે ઉચ્ચ કમગ સિદ્ધ કર્યો છે તે કર્મવેગ જૈન દર્શનને મુખ્ય આમા છે લેકમાન્યના અર્થમાં જ કર્મયોગને અર્થ લઈએ તે તે પુરુષાર્થ છે. આખા જૈન દર્શનને સાર કર્મવાદી થવાને નહિ, કિંતુ આત્માને કેઈની પણ સહાય વગર એકલાં જ, જૈન દર્શનમાં જીવનમુક્ત અવસ્થા જેને કહેવામાં આવે છે તેમાં આત્માઓ કૈવલ્ય પ્રાપ્ત કરે છે. તેઓ આયુષ્ય પુરૂં થતાં સુધી દેહમાં રહે છે, પરંતુ વાસ્તવિક રીતે દેહાતીત અવસ્થાવાળા હોય છે. સંપૂર્ણ જ્ઞાનવડે જગતના સર્વ ભાવ જાણે છે અને જુવે છે. વેદાન્તની જીવન્મુક્ત અવસ્થા અને જૈન દર્શનની જીવન્મુકત દશા જે કે મોટા ફેરફારવાળી છે છતાં દેહાતીત અને ઇન્દ્રિયાતીતપણામાં એકતા દષ્ટિગોચર થાય છે. વેદમાં પરમાત્માને વ્યક્તિ તરીકે સર્વ વ્યાપક માનેલા છે, ત્યારે જૈન દર્શનમાં કેવળજ્ઞાનના ઉપયોગ રૂપે સર્વ વ્યાપક માનેલા છે. જીવન-મૃત્યુના સવાલે જેન—દર્શને ઘણું જ સુંદર સ્વરૂપમાં ઉકેલ્યા છે. ભગવદ્ગીતાના કથનાનુસાર મૃત્યુ એ પ્રાણીઓના જુના વસ્ત્રો બદલવા અને જન્મ એ નવા વસ્ત્રો ધારણ કરવા તુલ્ય છે. તદનુસાર
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૦૨]
જન ધન મીમાંસા જૈન દર્શન પણ આત્માને અમર માને છે અને જીવન અને મૃત્યુને તેના પર્યાય માને છે. વાસ્તવિક જીવન જૈન દર્શન તેને માને છે કે જે જ્ઞાનદર્શન અને સદાચરણમાં જીવતો હોય; બાકીનું જીવન શરીરના પલટા રૂપ છે, પરંતુ આત્માના પલટા રૂપ નથી. મૃત્યુને વિનાશ કરી અખંડાનંદને પ્રાપ્ત કરનાર આત્માઓ પુનઃ અવતાર લેતા નથી. કેમકે કર્મબીજને તેમણે નાશ કરેલું હોવાથી સંસારમાં જન્મ લેવા રૂ૫ વૃક્ષ ક્યાંથી સંભવે ? તામાન જ્ઞાખ્યટું—એ ગીતા વાક્યથી જૈન દર્શન એક દષ્ટિએ જેમ જુદું પડે છે, તેમ બીજી દષ્ટિએ તીર્થકરેના અવતાર એ પણ જનતામાં જ્યારે જ્યારે અનાચારોની વિપુલતા વધી હોય છે, ત્યારે ત્યારે થાય છે; પરંતુ મુક્તાત્મા ફરીથી સંસારમાં જન્મ લેતા નથી, તેમ જૈન દર્શન ભાર મુકીને કહે છે. સુખ અને દુઃખને જૈન દર્શને કર્મના અણુઓ કલ્પેલા છે એ અણુઓ સદ્ગાનવડે આમા ઉપર અસર કરી શકતા નથી. જેમ જેમ આમબળ વધતું જાય છે, તેમ તેમ વેદનીય કર્મની પરિસ્થિતિ આમા ઉપર અસર કરી શકતી નથી.
ધર્મ, અર્થ, કામ અને મોક્ષ પુરૂષાર્થો પરસ્પર બાધક ન આવે તેવી રીતે પરિપૂર્ણ કરવાના છે અને એ રીતે આત્માને સ્વાવલંબી બનાવી જેના પરિભાષામાં–કર્મોને ક્ષય કરી સ્વતંત્રતા–મુક્તિ મેળવવાની છે. લેકમાન્યને કર્મયોગ એ જૈન પરિભાષામાં પુરુષાર્થ છે, જ્યારે જેના પરિભાષામાં કર્મવાદ એ પુરૂષાર્થથી થાકેલાને આશ્રય છે.
જેનેને ક્રિયાકાંડ અર્થ અને રહસ્યથી ભરપૂર છે. સામાયિક એ ( નિત્ય ક્રિયા) રેજની ક્રિયા, જેને અર્થ આત્માને સમતા ગુણમાં દાખલ કર પ્રતિક્રમણ એ રેજની ક્રિયા જેનો અર્થ દરરોજ થયેલાં પાપને તપાસી તેથી પાછા હઠવું, તેને પશ્ચાત્તાપ કરી પુનઃ પાપ ન બંધાય તે માટે સાવધાન થવું. પરંતુ આ સર્વ રેજના ક્રિયાકાંડે ફેનેગ્રાફની રેકર્ડની માફક થતા જાય છે અને ક્રિયાના અર્થ અને રહસ્ય તરફ બેદરકાર બની જવાથી, ક્રિયા શરીર આત્માનું છું બની જાય છે.
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન દર્શન-તુલનાત્મક દૃષ્ટિએ *
[ ૧૦૩ ]
તે જૈન દર્શીનનુ અધઃપતન સૂચવે છે મુહપત્તી પડિલેહતાં ખેલવાના મેલેા અને તે ઉપર થતી વિચારણા લગભગ જૈન યિાકાંડમાંથી ભૂલી જવામાં આવી છે. આ રીતે અશૂન્ય ક્રિયાએ જૈનાત્માને ઉન્નતિમાં શી રીતે લાવી શકે! પાપ અને પુણ્યનું દૈનિક સરવૈયું કાઢવાનુ જૈન યિાકાંડનુ સખ્ત ફરમાન છે. ગૃહસ્થનાં ખાર ત્રતા તે ખરાબર પાલન કરવામાં આવે તે મુંબઇની હાઇકોર્ટના જજના પ્રમાણિકપણા કરતાં તે ગૃહસ્થનુ પ્રમાણિકપણું વધારે પ્રતિષ્ઠાપાત્ર હોય છે. એ બાર ત્રતાની પ્રતિજ્ઞાએની વિશાલ હકીકત જાણવાથી સ્પષ્ટ થઈ શકે તેમ છે.
જેનેા સાળ સ ંસ્કારાને માન્ય કરે છે અને તેમના પ્રાચીન કલ્પસૂત્રમાં જ મહાવીર પ્રભુના જન્મ પછી ચંદ્રદર્શન, સૂ`દર્શીન વગેરે ( સંકારા ) સંસ્કરણાના ઉલ્લેખ છે. કનું સ્વરૂપ એટલું બધુ સૂક્ષ્મ છે કે અન્ય દર્શનમાં તેવી કશી હકીકત મળી શકતી નથી. જેના આત્મા અને કનો સંબધ એવે માને છે કે જેમ શરીરમાં ભાજન ભિન્ન ભિન્ન રસોથી પરિણામ પામે છે તેમ કર્મીને ભોગવટે પણ જુદા જુદા સ્વરૂપમાં આત્માને થાય છે, અને તે કમ` ભોગવાયા પછી જુદા પડતાં નવાં નવાં કર્મ પરમાણુઓનુ બંધન આત્મા કર્યે જતા હોવાથી જન્મ મરણથી મુક્ત થઈ શકતા નથી. કર્માંના મુખ્ય આઠ પ્રકાર ( ભેદ ) જૈન દર્શન માને છે. જ્ઞાનાવરણીય અને દનાવરણીય કથી આત્માના જ્ઞાન અને દનરૂપ ગુણને ધાત થાય છે. જેમ નિદરાથી આત્માની બુદ્ધિ હિત થાય છે તેમ માહનીય કથી મેાહ અને કષાયેાની ઉત્પત્તિ થાય છે. વેદનીય કર્માંથી સુખ દુ:ખનેા અનુભવ થાય છે. આયુક`થી જીવને વમાન જન્મમાં નિયમિત વખત સુધી રાકાવું પડે છે, નામકથી વર્તમાન શરીર વગેરેની આકૃતિની રચના થાય છે. ગોત્ર કર્માંથી ઉચ્ચ નીચ કુળમાં જન્મ થાય છે, અને અંતરાય ક`થી સુખભાગ તથા કિતને ઉપયોગ થઇ શકતા નથી—તે તે કર્મોના અધનાને મનુષ્યના વિચારા ઉપર
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૦૪ ]
જૈન દર્શન મીમાંસા
આધાર છે, અને તે મુજબ તેના સબંધ અને સ્થિતિબંધ થાય છે. ભાવક તે આત્માના પરિણામ અને દ્રવ્યકમ તે કર્માંના પરમાણુઓ-એ ઉભયના સમાગમથી જૈન દર્શનના કર્મવાદ પ્રવર્તે છે. નાટ્યશાસ્ત્રમાં જૈનાચાર્યાએ વુદ્ઘરો 7ોયમ્, કૌમુદ્રી મિત્રાળ-વગેરે નાટકા બનાવેલાં છે, પરંતુ તે મુખ્યત્વે કરીને આત્મા અને કની ફીલસુફીથી ભરેલા છે. પાત્રા પણ તેવાં જ કલ્પેલાં છે. સિદ્ધર્ષિ ગણી જેવા સમર્થ વિદ્વાને તે ઉપમિતિ ભવપ્રપંચા કથાનો સોળ હજાર લેાકને ગ્રંથ બનાવી કાદમ્બરીની જોડમાં બેસવાના પ્રસંગ સાધ્યો છે એટલું જ નહીં, પરંતુ ભવાટવી ઉલ્લંધન કરવાને પાત્રા એવા સુંદર અને વિશાળતાવાળા કલ્યા છે, અને તે દ્વારા આધ્યાત્મિક સામગ્રી એવા ઉચ્ચ સ્વરૂપમાં રજુ કરી છે કે જૈન દર્શન તે માટે ગૌરવાન્વિત છે.
પ્રાચીન લેખ સંગ્રહના જે એ ભાગે! હમણાં બહાર પડ્યા છે તેમાં જૈનોના પુષ્કળ પ્રાચીન શિલાલેખા દષ્ટિગાચર થાય છે. ભૂતકાળના પ્રાચીન અવશેષ। તરફ દષ્ટિ કરતાં જૈન રાજા ખારવેલની ગુફાઓ, આખુંગિરિ ઉપરનું પાશ્ચાત્ય સશેાધકને પણ અજાયખી પમાડે તેવુ કાતર કામ, શત્રુંજય ઉપર પર્વતમાંથી કાતરેલી અદ્ભુતજીની પ્રતિમા વગેરે–જૈતાનુ સ્થાપત્ય અને શિલ્પકળા સંબંધમાં ઉચ્ચતા હોવાના અવશેષો રજુ કરે છે. જો કે વર્તમાન જૈન જીવન તે સંબંધમાં તદ્દન ખેદરકાર છે, અને કળાવિહીનતા ઉભી થતાં શિલ્પની પ્રાચીનતા તરફના લક્ષથી પણ દૂર છે. સ્યાદ્વાદ એ જૈન દનનું મુખ્ય અંગ છે. સ્યાદ્વાદ એટલે વારંવાર જુદું જુદું એક જ બાબતમાં ખેલવું એમ નહીં. તેમ જ કેટલાક અણસમજથી અકરે છે તેમ દૂધ અને દહીં બન્નેમાં પગ રાખવા તેમ પણ નહિ, પરંતુ વસ્તુમાત્રને જુદા જુદા દૃષ્ટિબિંદુથી તપાસવું-એ તેના અર્થ છે. વસ્તુના એક જ દ્રષ્ટિબિંદુનુ કાઈ પણ વિવેચન કરે તે! ખીજી દષ્ટિ પણ સાથે તપાસે!-એમ જૈન દર્શન કહે છે. ટૂંકામાં વાદી પ્રતિવાદી મનેની જીમાની લેવી એ કોઈની પરિભાષામાં સ્યાદ્વાદના અર્થ સમાય છે,
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન દર્શન-તુલનાત્મક દ્રષ્ટિએ *
[૧૦૫ ] જૈન દર્શનથી રહિત ચક્રવર્તિપણું મારે જોઈતું નથી, પરંતુ જૈન ધર્મની વાસનાથી વાસિત થયા પછી ભલે દાસત્વ અથવા નિર્ધનપણું પ્રાપ્ત થાય તો પણ મને તેમાં ઉત્કૃષ્ટ આનંદ છે.”
जिनधर्मविमुक्तोऽपि माऽभूवं चक्रवर्त्यपि ।
स्यां चेटोऽपि दरिद्रोऽपि जिनधर्माधिवासितः ।। જે ચાર પાયા ઉપર જૈન દર્શન સ્થિર થયેલું છે તે દાન, શીલ, તપ અને ભાવ છે. દ્રવ્યને શુભ કાર્યમાં ઉપગ એ દાનદષ્ટિ, વિશુદ્ધ આચાર તે શીલદષ્ટિ, વિલાસીપણું ઉપર સંયમ એ તપદષ્ટિ, અને એ સર્વમાં શુભ અને શુદ્ધ વિચારપૂર્વક પ્રવર્તમાન થવું એ ભાવદષ્ટિ-સંક્ષિપ્તમાં છે. આ સિવાય ધ્યાન અને યોગ તથા મન, વચન અને શરીરના શુભ વ્યાપાર એ સંબંધમાં વિશાળ દષ્ટિબિંદુથી જૈન દર્શન સમર્થન આપતું રહ્યું છે.
અદ્વૈતવાદની દષ્ટિએ જૈન દર્શને જીવાત્માને એક માને છે, તેમ જ વૈતવાદની દષ્ટિએ જીવાત્માને અનેક પણ માને છે. સર્વ જીવોના પ્રદેશ સરખા હોઈ, સર્વ જીવોમાં મુક્તિ પામવાની શક્તિ રહેલી છે તે અપેક્ષાએ એક માને છે, અને વ્યક્તિ પર જુદા જુદા હોય તે દષ્ટિએ અનેક પણ માને છે. આ રીતે જીવાત્મા પરમાત્મા થતાં એક અને અનેક જુદી જુદી દષ્ટિએ—અપેક્ષાએ મનાય છે સાત ને અને સપ્ત ભંગીઓનું સ્વરૂપ આ રીતે સ્યાદ્વાદના પાયા ઉપર રચાયેલું છે. | વેદાન્ત પ્રારબ્ધ, સંચિત અને ક્રિયમાણનું સ્વરૂપ અંગીકાર કરે છે, તેને મુકાબલે જૈન દર્શન કાળ, સ્વભાવ, નિયતિ, ઉદ્યમ અને કર્મ એ પાંચ કારણે પ્રત્યેક પદાર્થોની ઉત્પત્તિમાં માને છે અને ઘટાવે છે, પરંતુ તેમાં ઉદ્યમને મેખરે મુકે છે. બળવાન આત્મા ઉદ્યમને અંગીકાર કરી બીજા કારણેના બળને શિથિલ કરતો જાય છે અને આત્મબળવડે ઉદ્યમનું સામ્રાજ્ય થતાં, કર્મોના બંધનોને વિનાશ કરી પૂર્ણ સ્વતંત્રમુક્ત બને છે. જેની તીર્થભૂમિઓ ખાસ કરીને મહાત્માઓના પાદરેણુના સ્પર્શથી પવિત્ર થએલી હોય છે, તેમાં શત્રુંજય, આબુજી,
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૦૬ ]
જૈન દર્શન મીમાંસા
તારંગાજી, ગિરનાર, સમેતશિખરજી, પાવાપુરી વગેરે મુખ્ય છે. આ સ્થાને પવિત્ર હોઈને પ્રાણીઓના દુષ્ટ વાતાવરણને નિર્મળ કરી આત્માઓને ઉન્નતિક્રમમાં મૂકે છે. આ રીતે સ્થાનની પ્રધાનતા પણ જૈન દર્શન ઘણા અંશેમાં સ્વીકારે છે અને તેમ હોઈ મનુષ્ય પ્રાણીના વ્યવહાર પલટામાં તેમ જ આધ્યાત્મિક ક્રમવિકાસમાં સુંદર વાતાવરણ અર્પે છે–એમ જેને માને છે. નિશ્ચય અને વ્યવહાર જૈન દર્શનમાં બે મુખ્ય સુત્રો છે. નિશ્ચય એ આદર્શ છે અને તેને પહોંચી વળવા માટેની ક્રિયા તે વ્યવહાર છે. તે ક્રિયા નિશ્ચય આદર્શને અનુકૂળ હોવી જોઈએ. આમાં વ્યવહારમાં સ્ત્રી વિરુદ્ધ યો–એ વાક્ય વડે કપ્રિયતા તપાસવાની પણ દષ્ટિ છે, પરંતુ જ્યાં જ્યાં આમધર્મને ક્ષતિ પહોંચતી હોય ત્યાં લેકવ્યવહારથી અલગ વવાનું પણ જ્ઞાનસાર અષ્ટકમાં ફરમાન છે.
જેનો આદર્શ સંપૂર્ણ અહિંસા અને સંપૂર્ણ સત્યને છે, પરંતુ વ્યવહારમાં તે આદર્શનું સંપૂર્ણ પાલન અશક્ય હોવાથી અમુક મર્યાદાશીલ छूटछाट साथे प्रियं पिथ्यं वचस्तथ्यं वचः सत्यमुदीरितं એ શબ્દો વડે સત્યની મર્યાદા મુકરર કરેલી છે.
જૈનદર્શનના આચાર્ય શ્રીમદ્દ હરિભદ્રસૂરિજી તથા શ્રી આનંદઘનજી વગેરેએ જૈન દર્શન કેટલું વિશાળ હૃદયવાળું છે તેમ જ મસહિષ્ણુતાથી સુરંગિત છે, તે સારી રીતે પુરવાર કરી બતાવ્યું છે. રામ #દો रहेमान कहो, कहान कहो, महादेवरी, पारसनाथ कहो, कोउ ત્રા મઠ ત્રાં સ્વયમેવરી-આ શબ્દ જૈન દર્શનનું પરમાત્મા તરફની માન્યતાનું કેટલું વિશાળપણું સૂચવે છે? વળી–ઘદર્શન જિન અંગ ભણજે, ન્યાય પડંગ જે સાધે રે, નમિ જિનવરના ચરણું ઉપાસક પદર્શન આરાધે રે–એ પણ તેવી જ ઉદારતાથી સૂચવ્યું છે. અને દર્શનને સ્યાદ્વાદ દષ્ટિથી સમજાવતાં કહ્યું છે કેસાંખ્ય અને યોગદર્શન–એ જિનેશ્વર રૂ૫ પુરુષના બે પગ છે.
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
-
જૈન દશન-તુલનાત્મક દષ્ટિએ * - [ ૧૦૭] સાંખ્ય દર્શનમાં અનેક આત્માઓ પ્રત્યેક શરીરે ભિન્ન ભિન્ન માનેલા છે. તેમનાં મૂળ તો (૨૫) છે. તેમાં (૫) જ્ઞાનેન્દ્રિય, (૫) કર્મે કિય, (૫) ભૂત, (૬) તન્માત્ર, તથા મન, બુદ્ધિ, ચિત્ત અને અહંકાર–આ વીશ તથી ભિન્ન એવો આભ, અકર્તા તથા અભોક્તા માને છે. પ્રકૃતિના વિકારરૂપ જગત છે. આ પ્રમાણે તત્ત્વજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી આત્મા ફ્લેશથી મુક્ત થાય છે. જગતને કર્તા કઈ નથી, આત્માને કર્મબંધ થતું નથી એમ કહેલું છે. જૈન દર્શનમાં નિશ્ચયનયની દષ્ટિએ આત્માને કર્મબંધ મને નથી. આ રીતે જ્યાં જ્યાં આત્માની સત્તાનું વર્ણન આવે છે ત્યાં ત્યાં સાંખ્ય દર્શનના વિચારે જૈન દર્શનને મળતા છે. યોગ અથવા તૈયાયિક દર્શનવાળા પૃથ્વી, પાણી, અગ્નિ, વાયુ, આકાશ, કાળ, દિશા, આત્મા અને મન-એમ નવ તને માને છે. ઈશ્વરને જગતકર્તા માને છે તેમ જ સ્વાભાવિક વિચારધારા મનને શાંત કરી આત્મ કલેશ કર્યાદિથી છુટો થઈ શકે છે–વગેરે માને છે. જૈન દર્શનના વ્યવહારનયની માન્યતાને આ હકીકત અનુકૂળ હોવાથી સાંખ્ય તથા વેગ દર્શનેને જિનેશ્વરરૂપ પુરુષના પગરૂપ અવયવ કયા છે. બૌદ્ધદર્શન તથા મીમાંસક દર્શનને જિનેશ્વરના બે હાથ ક૯યા છે. બૌદ્ધમતમાં આત્માને ક્ષણિક માને છે, જેના દર્શને પર્યાયરૂપે આત્માને અનિત્ય માને છે. એટલે કે પર્યાયાસ્તિક નથની અપેક્ષા ગ્રહણ કરીને પર્યાયને ફેરફાર મૂળના ફેરફારરૂપે બૌદ્ધ દર્શને માન્યો છે. આ રીતે પર્યાયાર્થિક નયની અપેક્ષાથી બૌદ્ધ દર્શન જૈન દર્શનને મળતું આવે છે.
મીમાંસકે આથી વિપરીત અર્થમાં એક જ આત્મા માને છે. તેમ જ વિશિષ્ટાદ્વૈત જે તેમને એક વિભાગ છે, તે પણ આમા એક છે, સર્વગત છે, નિત્ય છે, અબંધ છે–એમ માને છે. હવે જૈન દર્શન માને છે કે નિશ્ચય નયે આત્માનો બંધ થતા નથી. સર્વ આત્માની સત્તા એકસરખી હોવાથી એક જ છે. આ રીતે વ્યવહાર નયાપેક્ષક, બેહ દર્શનની અને નિશ્વય ન્યાપક્ષક મીમાંસક દર્શનની માન્યતાઓ ઈ-જિનેશ્વરરૂપ પુરુષના તે બે હાથ છે.
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૦૮ ]
જૈન દર્શન મીમાંસા
નાસ્તિક દર્શન પણ જિનેધરરૂપ પુરુષનુ ઉદર છે તેમ કહ્યું છે. મૂળથી નનુષ્યના વિચારા નાસ્તિક હોય છે. પેટ ખાલી હાવાથી શૂન્યતાનું સ્થાન છે. શૂન્યમાંથી તમામ વિચારા ઉત્પન્ન થઈ પછી આસ્તિકતા પ્રગટે છે. એકડા પણ શૂન્યમાંથી ઉત્પન્ન થાય છે.
*
જૈન દર્શનને મસ્તકની ઉપમા એટલા માટે આપવામાં આવી છે કે તમામ દર્શને સ્યાદ્વાદના દૃષ્ટિબિન્દુથી જુદી જુદી રીતે તે સમાવી શકે છે, જે માટે ઉત્તમ હાઈ મસ્તકપણાને યોગ્ય છે. ખુદ મહાવીર પરમાત્માએ તેમના મુખ્ય શિષ્ય ગૌતમસ્વામી જેએ બ્રાહ્મણ હતા, તેમને વેદની ઋચાઓ દ્વારા જ અર્થનું સમર્થન કરી સ્યાદ્રાદમય દલીલેાથી તેમના સશયાનું નિરાકરણ કર્યું હતું –એથી જૈન દર્શનના અધિષ્ટાતાની વિશાળતા સંપૂર્ણપણે પ્રતીત થતી જોવાઈ છે. આ રીતે જૈનદર્શનને તુલનાત્મક દૃષ્ટિએ તપાસવામાં આવ્યું છે. અનેક દર્શનાથી ધક્કા ના ખાતા છતાં પણ આજ સુધી અખંડ ધારાએ ચાલ્યું આવ્યું છે. દરેક વખતે જૈન દનના સમર્થ વિદ્વાનો વિચરતા હોવાથી તેનું ગૌરવ ન્યૂનાધિક પ્રકારે જળવાતું આવ્યું છે. શ્રી મહાવીર પ્રભુના નિર્વાણ પછી અનેક સમ અને પારંગત વિદ્વાના થયા છે. જંબૂસ્વામી, પ્રભવસ્વામી, યોાભદ્ર, સ ંસ્મૃતિવિજય, ભદ્રબાહુ અને સ્થૂલીભદ્ર તેમ જ જૈન શાસ્ત્રને પુસ્તકારૂઢ કરનાર દેવર્ધિગણી ક્ષમાત્રમણ અને તે પછીના કાળમાં માનતુ ંગાચાર્ય, હરિભદ્રસૂરિ, શાન્તિસૂરિ, હેમચદ્રાચાય, ધર્મ ધારિ, હીરવિજયસૂરિ, યશોવિજય ઉપાધ્યાય, વિનયવિજય ઉપાધ્યાય અને છેક હમણાના કાળમાં થઈ ગયેલા વિજયાનંદસૂરિ જેવા અનેક ઉજ્જવળ કીર્તિવંતપુરુષવય્યના પ્રભાવથી સર્વગ્રાહી (Universal ) જૈન દનનુ નિર્માંળ ઝરણું સતત વહેતું રહ્યું છે. જૈન દનમાં તત્ત્વજ્ઞાન અને ક્રિયાકાંડની પુષ્કળ સમૃદ્ધિ છે, પરંતુ તેને વ્યવસ્થિત સ્વરૂપમાં મુકનારની ખામી સંપૂર્ણ રીતે ષ્ટિગોચર થાય છે. જેમ જેમ જુદા જુદા પ્રકારના ઉંચા ધાન્યા અને શાકેા રસાઈ કરનારની અવ્યવથાને અંગે રસાસ્વાદ આપી શકતા નથી, તેમ ઉચ્ચ
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ * * * * * * જૈન દર્શન-તુલનાત્મક દૃષ્ટિએ જ [19] સિદ્ધાંત રનો વ્યવસ્થા વગરના થવાથી ક્રિયાકાંડના ખોખામાં પર્યવસાન પામે છે અને રહસ્ય વગરનું જેનજીવનશરીર ફીકું પડતું જાય છે. વર્તમાનકાળે વિદ્યમાન જૈન સાક્ષર જૈનેતર સાક્ષરોની સહાય લઈ બાળોપયોગી વાંચનમાળાઓ વ્યવસ્થિત રૂપમાં જલદી તૈયાર કરે, તેમ જ યુવક વર્ગના સફળ અભ્યાસ માટે વ્યવસ્થિત સ્વરૂપમાં તત્ત્વજ્ઞાન અને ક્રિયાકાંડની સીરીઝ તૈયાર કરવામાં આવે. પ્રત્યેક ક્રિયાઓ રસપૂર્વક કેમ સમજી શકાય અને જીવનમાં ઉતારાય–તેવી દષ્ટિ પુસ્તકના અંગમાં વ્યાપક બને, જેથી ભવિષ્યની જૈન પ્રજા ક્રિયાકાંડ અને તત્ત્વજ્ઞાનના વ્યવસ્થિત સ્વરૂપમાં તૈયાર થાય અને જૈન જીવનવૃક્ષ નવપલ્લવિત થઈ શકે. આ રીતે તત્ત્વજ્ઞાન અને ક્રિયાત્મક જૈન સાહિત્ય વ્યવસ્થિત આકારમાં મુકવાને માટે હજી પણ પ્રમાદ રાખવામાં આવશે તો જેના જીવનને ઝરે સુકાઈ જવાને મહાદેષ વર્તમાન વિદ્વાન જૈન મુનિઓ અને જૈન સાક્ષરે ભવિષ્યકાળને માટે વહોરી લેશે. એ નિર્વિવાદ સત્ય છે. આ. પ્ર. વિ. સં. 1979