Book Title: Haribhadra ke Grantho me Drushtant va Nyaya
Author(s): Damodar Shastri
Publisher: Z_Umravkunvarji_Diksha_Swarna_Jayanti_Smruti_Granth_012035.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/210200/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya haribhadra ke gAnzoM meM dRSTAnta va nyAya - DaoN. dAmodara zAstrI, dillI bhAratIya dhArmika va dArzanika cintana kI surakSA va vikAsa prakriyA meM zraddhA ke sAtha-sAtha tarka va yukti kI bhI pramukha bhUmikA rahI hai / yadyapi zraddhA va tarka-inakI dizAe~ paraspara viparIta pratIta hotI haiM, tathApi viveka va madhyasthatA kI bhAvanA ke mAdhyama se ina donoM ko satyAnveSaNa ke lakSya kI ora unmukha kara ekArthasAdhaka batAyA jAtA rahA hai| vastutaH viveka ke abhAva meM zraddhA kA vikRta rUpa 'andhavizvAsa' ke rUpa meM, tathA tarka kA 'zuSka vivAda' ke rUpa meM prakaTa hotA hai| zraddhA va tarka-ina donoM kA atiraMjana, yA inameM se kisI eka ke prati aikAntika Agraha mithyAtva va mithyAbhiniveza ko janma detA hai| isalie bhAratIya prAcAryoM ne, jinameM jaina va jainetara donoM sammilita haiM, satyAnveSI ko kutarka, zuSka vivAda va andhazraddhA se bacane hetu sAvadhAna kiyA hai|' itihAsa sAkSI hai ki ukta prAcAryoM va manISiyoM ke nirdeza kI jaba-jaba avahelanA yA upekSA huI hai, taba-taba cintana kI vikAsaprakriyA ko AghAta pahu~cA hai| dRSTAnta va yukti kA jaina-paramparA meM praveza anekAntavAda va syAdvAda ke rUpa meM jaina paramparA ne dArzanika ciMtana ke kSetra meM madhyasthatA, niSpakSatA va samanvaya kI bhAvanA ko sadA puSTa kiyA hai, aura isa prakAra dArzanika cintana kI prakriyA ko vikasita hone meM pramukha yogadAna kiyA hai| samanvayavAdI prAcAryoM ke mata meM zraddhA va yukti-ina donoM ke samanvaya para hI 'dRSTi kI pUrNatA' pratipAdita huI hai| zraddhA va tarka-ina donoM meM virodha na ho, apitu samanvaya-bhAvanA banI rahe-isa dRSTi se jaina AcAryoM ke anusAra zraddhA va tarka-ina donoM ke prativAdoM se bacanA cAhie / manu ne prAgama-pravirodhI tarka ko samarthana dekara zraddhA va tarka kA samanvaya prastuta kiyaa| usI bhAvanA ko Age bar3hAte hue jaina prAcAryoM ne kahA-pAgama meM pratipAdita indriya-gamya sthala padArthoM ko yukti va tarka kI kasauTI para bhI parakhanA anucita nahIM hai| hA~, atIndriya, sUkSma padArthoM ke sambandha meM sAvadhAnI avazya baratanI caahie| cUMki atIndriya padArtha zraddhA va svAnubhava ( svasaMvedana ) dvArA hI gamya haiM, aura tarka kI paridhi se bahirbhata haiM ataH unake viSaya meM kutarka yA vivAda kA AzrayaNa ucita nahIM / niyuktikAra prA. bhadrabAhu ( vi. sa-6 zatI) ne padArthoM ko do vargoM meM vibhAjita kiyA-1. Agamagamya aura 2. dRSTAntagamya / Agamagamya tattvoM ke nirUpaNa meM yukti, tarka Adi ko avakAza nahIM hai| dRSTAntagamya padArthoM kI samIkSA svatantra cintana, yukti va tarka ke mAdhyama se karate hae unakI sattA ko pramANita karane ke sAtha-sAtha unake svarUpa ko Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. haribhadra ke granthoM meM dRSTAnta va nyAya / 129 vistRta prAyAma diyA jA sakatA hai| isa sthiti meM, pratyeka upadezaka AcArya ke lie yaha ucita hai ki vaha ukta vibhAjana ko dhyAna meM rakha kara hI apanA vyAkhyAna kare / * A. siddhasena ( 5 vIM zatI) ne hetugamya aura grahetugamya isa prakAra tatvoM kA vibhAjana kiyA aura kahA ki hetugamya padArthoM ko bhI kevala prAgama- prAmANya se pratiSThApita kara samajhAne kA yatna karane vAlA vaktA / upadezaka apane siddhAnta kA poSaka / pracAraka to kyA hogA, vAstava meM virAdhaka ( vinAzaka ) hI hogaa| isI prakAra, prAcInatA kA nAma lekara, kisI bAta ko andhazraddhAvaza jyoM kA tyoM, binA 'nanu naca kie, satya rUpa meM svIkAra kara lenA, yA navIna cintana ko, bhale hI vaha yuktisaMgata hI ho, nakAra denA, kisI taraha bhI ucita pratIta nahIM hotA / " vAstava meM, upadeza yA vyAkhyAna meM vaktA ko udAratA se kAma lenA caahie| yahA~ taka ki dUsare sampradAya Adi ke siddhAntoM ko bhI prastuta kiyA jAnA cAhie, bazarte unase apane mata kI puSTi ho ske|" A. haribhadra kA nyAya va dRSTAnta ke prati dRSTikoNa ukta prAcAryoM ne svatantra cintana va tArkika parIkSaNa kI jo zradhAra - zilA rakhI, prA. haribhadra ne usa para eka vizAla bhavana khar3A kara diyA thA. haribhadra ke samaya taka jaina saMgha ke digambara zvetAmbara paramparA bheda to dRDhamUla ho hI gaye ye vyavahAradharma va prAcAra ko lekara kucha mAnyatA bheda bhI panapane lage the caityavAsa jaisI zithilatA poSaka paramparA phala-phUla rahIM thiiN| pratyeka sampradAya apanI mAnyatA ko grAgamika / pracIna batAkara use hI satya siddha karane kA prayAsa kara rahA thaa| ukta mAnyatA ko cunautI dene para zrArSaviruddhatA kA Aropa lagAnA sahaja thA / svatantra cintana kA mArga prAyaH avaruddha thA / aisI sthiti meM viSama paristhiti meM prasatya satya ke rUpa J prA. haribhadra ne spaSTa udghoSaNA kI cUMki vartamAna meM, aura satya asatya ke rUpa meM pratiSThita ho rahA hai, aisI sthiti meM yukti Adi se parIkSA karanA hI ucita hogaa| 10 "jaise kasauTI para kasa kara hI sone kI parIkSA hotI hai, vaise hI eka taTastha vyakti kI taraha siddhAnta kI parIkSA karanI caahie|"1" thA. haribhadra ne jahA~ eka ora zuSka tarkavAda kI nindA kI, vahA~ andhazraddhA para bhI karArA prahAra karate hue kahA ki " durAgraha tyAga kara yukti va tarkoM se parIkSaNa karane ke saMgata lage, usI ko svIkAra karanA caahie"| anantara jo bAta yukti prA. haribhadra ne zrAgamagamya ( ahetugamya ) padArthoM ke sambandha meM prAcIna prAcAryoM ke mata ko yathAvat apanA samarthana diyaa| unhoMne alaukika pratIndriya padArthoM ko mAtra bhAgamagamya batAte hue, unheM anubhUti va zraddhA kA viSaya batAyA, 14 tathA unake sambandha meM zuSka tarka ke prayoga ko anucita batAyA / 15 " prA. haribhadra ke mata meM zrotA yA jijJAsu vyakti ke samakSa upadezaka ke lie yaha 'ucita hai ki vaha viSaya-vastu ke anurUpa ( grAgama mAtragamya padArthoM ko zrAgama se hetugamya padArthoM ko yukti, nyAya, dRSTAnta Adi dvArA isa prakAra ) yukti va Agama-ina donoM hI pramANoM ko prastuta karate hue isa taraha vyAkhyAna kare jisase tathya hRdayaMgama ho jAe / 16 hetugamya padArthoM ke nirUpaNa meM 'dRSTAnta' ke prayoga kA bhI unhoMne prAvadhAna kiyA / 17 prA. haribhadra ke anusAra zAstra ke prati zrotA kA bahumAna bhAva jAgRta ho isa dRSTi se bhI dhammo dovo saMsAra samudra meM dharma hI dIpa hai Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha khaNDa / 130 viSaya-vastu ko spaSTa karate hue ucita udAharaNoM dRSTAntoM kA prayoga karanA caahie|' unhoMne 'AcArya' ke lie udAharaNa va hetu ke prayoga meM nipUNa hone kI apekSA ko ucita tthhraayaa| jaina-paramparA meM prAcArya ke lie nAnA upAkhyAnoM dRSTAntoM meM kuzala honAeka apekSita yogyatA mAnI gaI hai / 20 'dRSTAnta' kA artha, aura usake paryAya niyuktikAra ke mata meM jJAta, udAharaNa, upamA, nidarzana-ye sabhI ekArthaka haiM, paraspara paryAya haiM / 21 AkhyAnaka (kalpita yA aitihAsika kathAe~) upamAna, upapatti--inheM bhI dRSTAnta ke paryAya rUpa mAnA gayA hai / 22 / / 'dRSTAnta' pada kI nirukti karate hue prA. haribhadra ne batAyA ki 'jo dRSTa artha taka paha~cA de, vaha 'dRSTAnta' hai| 23 ukta nirukti aura paryAyoM ko sAmane rakha kara 'dRSTAnta' kA svarUpa isa prakAra samajhA jA sakatA hai-kisI vastu yA prasaMga-vizeSa ko adhika spaSTa karane ke lie jo laukika yA zAstrIya udAharaNa nidarzana prastuta kiyA jAya, vaha 'dRSTAnta' hai, vaha upamA yA sAdRzya-bodhaka mAtra bhI ho sakatA hai, udAharaNa bhI, athavA samarthanakArI koI kahAnI-kissA bhI ho sakatA hai| nyAya-zAstra meM anumAna-vAkya meM prayukta pAMca avayavoM meM 'dRSTAnta' (yA udAharaNa) kA parigaNana kiyA gayA hai / 24 vAdI-prativAdI yA laukika parIkSaka samIkSaka ko sAdhya va hetu-ina donoM ke sAhacarya kA, yA sAdhya ke abhAva meM hetu ke prabhAva kA nizcaya karAne ke lie, saMdeharahita koI udAharaNa ( jo prAsaMgika anumAna ke sAtha vaicArika sAmya rakhatA ho) prastuta kiyA jAtA hai-vaha 'dRSTAnta' hai / 5 A. haribhadra ne anumAnAvayava 'dRSTAnta' kA bhI nirUpaNa kiyA hai| prastuta nibaMdha meM ukta anumAna-prakriyAgata 'dRSTAnta' gahIta nahIM hai| nyAya aura dRSTAnta : sAmya va vaiSamya nyAya, dRSTa, abhisamanvAgata-ye ekArthaka haiM / 20 'nyAya' zabda kA prayoga kaI arthoM meM hotA hai| jaise-1. paramAtmapada yA mokSa athavA abhISTa artha kA sAdhaka upAya, 2. mumukSa sAdhaka kA sadAcAra, 3. prastuta artha kA sAdhaka pramANa28 4. dayAvRttitA / 28 5. pramANoM se artha-parIkSaNa kI prkriyaa|30 6. anumiti-prakriyA kA sAdhaka paMcAvayavAtmaka vAkya. 7. (anumiti meM carama kAraNa) liMga-parAmarza ke prayojaka zabda-jJAna kA janaka vAkya 32 8. yukti, yA yukti kA pratipAdaka zAstra / 33 . loka va zAstra meM prasiddha ghaTanA-vizeSa ke dRSTAntoM ko bhI 'nyAya' kahA jAtA hai / 34 dhavalA-kAra ke mata meM jJeyAnusArI siddhAnta 'nyAya' hai|35 prastuta nibandha meM 'nyAya' pada se ghaTanA-vizeSa para AdhArita 'siddhAnta-vizeSa' gRhIta kiyA gayA hai| nyAya aura dRSTAnta meM kAphI samAnatA hai| vastuta: 'nyAya' 'dRSTAnta' kA hI eka prakAra hai / ina donoM meM sUkSma bheda-rekhA bhI hai, vaha yaha ki 'nyAya' kisI ghaTanA-vizeSa para AdhArita siddhAnta kA pratinidhitva karate haiM, aura vaktA upadezaka ukta siddhAnta ke kriyAnvayana | Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. haribhadra ke granthoM meM dRSTAnta va nyAya / 131 ko iSTa ucita batAte hue varNya viSaya kA samarthana karate haiM, jaba ki jJAta/dRSTAnta udAharaNa sAmAnya ghaTanAe~ hotI haiM jinake sAmya para varNya viSaya yA pratipAdya siddhAnta kI spaSTatA, puSTi yA samarthana karanA abhISTa hotA hai| dRSTAntoM kI mahattA/upayogitA ___ dRSTAntoM kI saMkhyA anaginata hai| pratyeka dRSTAnta meM yaha kSamatA hotI hai ki vaha zrotA kI buddhi ko anukUla yA vazIbhUta kara le / 6 isI dRSTi se dRSTAnta ko eka dIpaka kI upamA dI gaI hai jo viSaya-vastu ko pUrNataH spaSTa kara detA hai / 36 jaina prAcAryoM ne viSayavastu ko adhika rocaka va sahajagamya banAne hetu yatra-tatra vividha dRSTAntoM kA pracura prayoga kiyA hai| nandI sUtra meM zrI saMgha kI ratha, kamala, candra, sUrya, samudra, meru Adi dRSTAntoM se vizeSatAoM ko ujAgara kiyA gayA hai / 38 isI prakAra, nandIsUtra 38 meM mallaka-dRSTAnta, pratibodhaka dRSTAnta prAdi kA prayoga kiyA gayA hai| niyukti meM sarpa, parvata, agni Adi ke dRSTAntoM se muni kI vizeSatA kA nirUpaNa hayA hai jo adhika prabhAvakArI bana par3A hai| pAdipurANakAra prAcArya jinasena (I. 800-848) ne zrotA ke vividha prakAroM ko samajhAne hetu miTTI, calanI Adi vividha upamAnoM ko prayukta kiyA hai jisase varNana meM sahaja rocakatA paidA ho gaI hai|40 prastuta nibandha meM prA. haribhadra ke granthoM meM prayukta pramukha nyAyoM tathA dRSTAntoM ko prastuta karate hue, sambaddha varNya-viSaya meM unake upayoga para prakAza DAlA jA rahA hai: 1. cArisaMjIvinIcAra nyAya yaha nyAya yogabindu ( padya saM. 119) meM nirdiSTa hai|41 yaha nyAya nimnalikhita ghaTanA/kathA ko iMgita karatA hai-eka mahilA kI icchA thI ki usakA pati usake vaza meM rahe / use eka tAntrika ne do prakAra kI jar3I-bUTI dii| pahalI jar3I-bUTI khAne vAlA manuSya se baila bana jAtA thA, aura dUsarI jar3I-bUTI khilAne se baila manuSya ho jAtA thaa| vaha mahilA apane pati ko pahalI jar3I khilA kara baila banA detI, aura jaba cAhatI taba dUsarI jar3I khilA kara punaH manuSya banA detI thii| eka dina vaha dUsarI jar3I-bUTI kI pahacAna bhUla gaI, ataH usake lie yaha kaThina ho gayA ki jaMgala meM usa jar3I-bUTI ko kaise pahacAna kara nikAle / usake lie apane pati ko puna: manuSya banAnA kaThina ho gyaa| aisI sthiti meM usa strI ko kisI samajhadAra ne yaha salAha dI ki apane baila rUpI pati ko usa jaMgala meM carane ke lie khulA chor3a de, kabhI na kabhI vaha jar3I usake muMha meM par3a jAegI to usakA pati baila se manuSya bana jaaegaa| usa strI ne vaisA hI kiyA aura usakA pati eka dina baila se manuSya bana gyaa| __ ukta kathA yA ghaTanA-vizeSa ke AdhAra para yaha siddhAnta sthira kiyA gayA hai ki jahA~ vividha vastuoM meM abhISTa vastu ko pahacAnanA kaThina ho, vahA~ una sabhI vastuoM ko prayoga meM lAte rahanA cAhie, kabhI na kabhI una vastuoM meM hI abhISTa vastU hAtha lagegI aura apanA camatkAra svayaM prakaTa kregii| prA. haribhadra ne ukta nyAya ke mAdhyama se yaha samajhAne kA prayAsa kiyA hai ki kauna vandanIya hai aura kauna avandya-isakA nirNaya kara pAnA kaThina ho, dhammo dIyo saMsAra samudra meM dharma hI dIpa hai Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha khaNDa / 132 taba sabhI-vyaktiyoM (tathAkathita devatAoM) ke prati vandanA kA bhAva rakhanA caahie| kabhI na kabhI yathArthataH vandanIya vyakti milegA hI aura abhISTa phala prApta ho hI jaaegaa| yahA~ yaha ullekhanIya hai ki ukta nirdeza sAdhanA kA nimnakoTi meM sthita vyakti ke lie hai|42 prA. akalaMka Adi prAcAryoM kI dRSTi se ukta sthiti vainayika mithyAtva' hI kahI jaaegii|43 2. maNDUkacUrNa (bhasma) nyAya yaha nyAya yogabindu (padya saM. 423) meM, tathA yogazataka (gAthA 86) meM prayukta huA hai|44 ukta nyAya varSA Rtu kI ghaTanA ko iMgita karatA hai| meMr3haka kA zarIra Tukar3e-Tukar3e bhI ho gayA ho, to bhI varSA ke jala meM ve sabhI Tukar3e mila jAte haiM aura meMr3haka punarjIvita ho jAtA hai| kintu meMr3haka ke zarIra ko jalA kara rAkha kara diyA jAye, to usa rAkha para kitanA hI varSA kA jala gire, meMr3haka jIvita nahIM hotaa| ukta nyAya ke mAdhyama se prAcArya yaha samajhAnA cAhate haiM ki Antarika pavitratA ke sAtha kiyA gayA tapa manovikAroM ko bhasmIbhUta kara detA hai, isa prakAra karmoM va manovikAroM ke puna: prAdurbhUta hone kI sambhAvanA samApta ho jAtI hai| kintu Antarika bhAvanA ke binA, mAtra zArIrika kAya-kleza rUpI tapa se doSoM kA sarvathA kSaya nahIM hotA, aura ve anukUla paristhiti prApta karate hI punaH prAdurbhUta/vikasita ho sakate haiN| ukta nyAya kA nidarzana jainetara paramparA meM bhI huA hai|45 3. zatrugraha-naSTAdhvabhraSTa-tajjJAna-nyAya isa nyAya kA prayoga 'upadezapada' (gAthA 861-64) meM kiyA gayA hai|46 nyAya kA svarUpa isa prakAra hai / koI vyakti paTanA kI ora claa| rAste meM khataranAka jaMgala thA, vahAM DAkuoM zatroM ke caMgula meM phaMsa gyaa| usakA mAla-prasavAba to luTA hI, rAste se bhI bhaTaka gyaa| aisI sthiti meM vaha sahI mArga kisase pUche ? ho sakatA hai ki jisase pUche vaha zatru-pakSa kA hI ho / 47 isalie soca-samajha kara hI kisI se mArga pUchanA ucita hogA / ucita to yaha hogA ki bAlaka, vRddha, strI yA pazu carAne vAlA-inameM se koI bhI mile to usase rAstA pUchA jA sakatA hai, kyoMki ye sabhI prAyaH satyavAdI hote haiM / 48 isa nyAya ke AdhAra para prAcArya ne yaha samajhAne kA prayAsa kiyA ki Agama ke pada, vAkya, mahAvAkya inake arthoM ko hRdayaMgama kara, padArthoM ke vAstavika svarUpa ko samajhA jA sakatA hai| anya mata ke upadezakoM ke vAgjAla ke kAraNa sAdhaka yA jijJAsu mArgabhraSTa ho gayA ho to use cAhie ki vaha Agama ke 'mahAvAkyArtha' (pUre prakaraNa kA pUrvApara saMgata artha) para hI adhika bharosA kare / padArtha va vAkyArtha para adhika vizvAsa nahIM kiyA jAnA caahie|46 4. prakSAlanAddhi paMkasya dUrAdasparzanaM varam kIcar3a meM pA~va lipta kara, phira use dhone kI apekSA se to yahI ucita hai ki kIcar3a meM pAMva diyA hI na jAye / yaha loka pracalita prasiddha nyAyokti hai| pUjA Adi kA phala-mokSa na cAha kara rAjya-sampatti Adi laukika vaibhava kI icchA karanA, aura isake samarthana meM yaha kahanA ki vaibhava ke parigraha se hone vAle pApa ko, dAna Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. haribhadra ke granthoM meM dRSTAnta va nyAya / 133 prAdi se hone vAle puNya se dhoyA jA sakatA hai donoM hI bAteM anucita haiN| ukta tathya ko hRdayaMgama karAne ke lie prA. haribhadra ne ukta nyAya kA upayoga kiyA hai / unhoMne kahA ki koI vyakti vaibhavAdi kI icchA isalie karatA hai ki usa sampatti se dAnAdi dharma (zubha kArya) kie jA sakeMge to vaha anucita karatA hai kyoMki isase to yahI acchA hogA ki vaibhavAdi kI icchA hI na kI jAye / 50 prA. haribhadra ne uparyukta laukika nyAyoM ke atirikta, kucha zAstrIya nyAyoM kA bhI prayoga kiyA hai: 5. sAmAnyoktAvapi prAdhAnyakhyApanArtha vizeSAbhidhAnam (pradhAnatA batAne ke lie vizeSa-kathana) prastuta nyAya nandI sUtra (gAthA-6) para kI gaI vatti meM pratipAdita hai|51 dharma-saMgha eka mahAn ratha hai jisakI patAkA 'zIla' hai, aura tapa va niyama usake ghor3e haiM-aisA Agama (nandI sUtra) meM varNita hai| yahAM yaha jijJAsA svAbhAvika hai ki 'zIla' meM tapa va niyama samAviSTa hI haiM, phira inakA pRthaka kathana kyoM kiyA gayA ? isa jijJAsA ke samAdhAna hetu prastuta nyAya upasthApita kiyA gayA hai| isa nyAya ke anusAra tapa va niyama kI zIla-vratoM meM bhI pradhAnatA/ vizeSatA batAne ke lie vizeSarUpa se (pRthaka rUpa se) unakA ullekha kiyA gayA hai / 52 6. jAtIya vastuoM kA pratinidhitva (eka-grahaNe tajjAtIya-grahaNam) isa nyAya ko dazavakAlika-vRtti (4/sU. para, pR. 95, tathA 6/9 para pR. 131), tathA paMcavastuka (99) kI svopajJa TIkA meM upayukta kiyA gayA hai|| ___ isa nyAya kA hArda yaha hai ki kisI eka vastu kA kathana ho to usa jAti kI anya vastuoM kA kathana bhI samajha lenA caahie| jaise prArambha (hiMsA) kA tyAga kahA gayA ho to parigraha kA bhI tyAga samajha lenA caahie| isI prakAra, hiMsA karane-karavAne kA jahA~ niSedha hai, vahA~ hiMsA ke anumodana kA bhI niSedha samAviSTa hai / 54 7. vizeSaNAnyathAnupapatti nyAyaHisa nyAya kA nidarzana nandI sUtra (gAthA-40 para) kI vRtti meM huA hai| jaise, 'savatsA dhenu' aisA kahane para gau kA hI bodha hotA hai, na ki ghor3I kaa| kyoMki 'savatsA' vizeSaNa ghor3I ke lie saMgata nahIM ho sktaa| usI prakAra 'nityAnityajJAtA' isa kathana meM 'nityAnitya' pada se 'vastu' kA adhyAhAra svataH ho jAtA hai, kyoMki nityAnityAtmakatA vizeSaNa vastu meM hI ghaTita hotA hai / 8. padArtha-kathana-mAdhyama se vyAkhyAna (tattvaparyAyAkhyAnama) isa nyAya kA ullekha dazavakAlika vRtti (2/1 gAthA, niyukti 158, pR. 56 ) meM humA hai / zramaNa ke svarUpa ke prasaMga meM niyuktikAra 'zramaNa' ke paryAya (anagAra, pASaNDI, caraka, tApasa, nirgrantha, saMyata, bhikSu) upasthApita karate haiM / 55 isakA aucitya batAne ke lie prA. haribhadra prastuta nyAya (tattvaparyAyAkhyAnam) kA sahArA lete haiM aura kahate haiM ki vastu ke smo dIvo saMsAra samudra meM dharma hI dIya hai| Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha khaNDa 134 prakAra tathA usake paryAyoM ke kahane se vastutatva ke svarUpa ko adhika spaSTa va vistAra se batAyA jA sakatA hai / pratyeka paryAya kI apanI nirukti (vyutpatti) hotI hai jo vastugata kisI vizeSatA ko udghATita karatI hai / padmapurANa ( raviSeNa ) meM bhI zramaNa ke paryAyoM kI nirukti karate hue zramaNa-caryA ke svarUpa ko spaSTa kiyA gayA hai / 56 6. padAvayava kA pUre pada ke lie prayoga - (pade'pi padAvayava - prayoga-darzanam ) isa nyAya kA ullekha nandI sUtra ( 76 gAthA ) para kI gaI vRtti meM huA hai / isa nyAya ke anusAra satyabhAmA ke sthAna para 'bhAmA' pada kA prayoga loka meM jaise pracalita hai, usI taraha AgamoM meM bhI samajhanA caahie| udAharaNArtha, 'vizreNisthita' kI jagaha 'vizreNi' pada nandI sUtra ( gAthA - 76 ) meM prayukta huA hai| *7 zrI. haribhadra ke granthoM meM prayukta pramukha dRSTAnta / udAharaNa: prA. haribhadra ne apane granthoM meM aneka jagaha dRSTAntoM / upamAnoM ke mAdhyama se viSayavastu meM adhika rocakatA va spaSTatA utpanna kI hai| aneka dRSTAntoM kA prayoga unhoMne kiyA hai, unameM se kucha pramukha dRSTAntoM kA ullekha prAge kiyA jA rahA hai 1. govatsa dugdhapAna - dRSTAnta cAritra sampanna vyakti ke mukha se sune upadeza lAbhakArI hote haiM / isa tathya ko spaSTa karane hetu prA. haribhadra ne gau mAtA va stanapAyI bachar3e kA dRSTAnta prastuta kiyA hai| unhoMne pratipAdita kiyA ki jaise bachar3A gau ke thana se dUdha pItA hai, vaha usake lie lAbhakArI hotA hai, kintu yadi pAtra meM duhe gae go dugdha ko pItA hai to vaha utanA lAbhakArI nahIM hotA, vaise hI guNI - saccaritra vyakti se prApta upadeza adhika lAbhadAyaka hotA hai aura cAritrahIna vyakti se prApta upadeza lAbhakArI nahIM hotA / 58 2. andhavyakti dRSTAnta andhA vyakti dekhanA cAhate hue bhI nahIM dekha pAtA, bhale hI sUrya kA yA saikar3oM dIpakoM kA prakAza kara diyA jaaye| kabhI-kabhI cikitsA (Aparezana ) yA puNyodaya se andhA bhI dekhane laga jAtA hai| saMyogavaza puNya prabhAva se aisA bhI hotA hai ki bhayaMkara bIhar3a jaMgala ko bhI binA kisI vipatti meM par3e pAra kara jAtA hai| usI taraha zAstra - bhakti (saddarzana) se hIna vyakti nirduSTa va uttama phaladAyI vratAdi- AcaraNa nahIM kara pAtA hai bhale hI saikaDoM grantha use par3hAye jAyeM / 60 kintu vahIM vyakti mithyAtva kI granthi ko tor3a detA hai taba satyonmukhI dRSTi pA letA hai / 61 zAstra - jJAna se rahita vyakti bhI sAtAvedanIya karmoM ke prabhAva se dharma-patha para nirApada agrasara hotA jAtA hai| 3-4. utpalazatapatrameda tathA jIrNapaTTazATikApATana dRSTAnta jisa prakAra kamala puSpa ke sau pattoM ko eka sAtha rakha kara unheM suI se chedA jAye to pratyeka patra ke chinna hone kA pRthak pRthak kAla nirdhArita karanA kaThina hai, vastutaH chedane kI kriyA atyanta zIghra hotI hai aura kAla vyavadhAna bahuta sUkSma hotA hai - yadyapi chedana - kriyA Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. haribhadra ke granthoM meM dRSTAnta / 135 pratyeka patte kI krama se hI hotI hai| pravagraha, IhA, avAya, dhAraNA-ina kramika mati-jJAnoM meM atyanta sUkSma kAlavyavadhAna rahatA hai-ise hRdayaMgama karAne ke lie prastuta dRSTAnta kA prayoga kiyA gayA hai| isI dRSTAnta kA prayoga prA. jinadAsa gaNi ne bhI isI saMdarbha meM vizeSAvazyaka bhASya meM kiyA hai|64 isI dRSTAnta se milate-julate eka anya dRSTAnta kA bhI prayoga prA. haribhadra ne nandIsUtra kI vRtti meM 5 kiyA hai, vaha hai-jIrNapaTTazATikApATana dRSTAnta / purAnI jIrNa-zIrNa sAr3I bahuta jaldI phAr3I jAtI hai, vahA~ bhI pratyeka tantu kI kramika bheda-kriyA meM atyanta sUkSma kAlavyavadhAna hai| 5. cikitsA-dRSTAnta saMsArI prANI aSTavidha karmarUpI roga se grasta hai| saMyama-dharma hI usakI auSadha hai, dharma meM rati, aura adharma meM parati supathya-vidhi hai / 66 siddha yA mukta-AtmA ukta karma-roga se mukta hone ke kAraNa parama svasthatA kI sthiti meM pahuMce hue hote haiN| cUMki auSadha asvastha ko hI dI jAtI hai, svastha ko nahIM, ataH paramasvasthatA-prApta siddhoM ko annAdi kI pAvazyakatA nhiiN| AtmaghAtI karmoM para vijaya prApta karane vAle jinendra deva karmarogagrasta prANiyoM ke lie vaidya-tulya haiM, unakA pravacana unake lie prauSadha hai jisakA sevana karane se karma-vyAdhi se chuTakArA nizcita hai|" jisa prakAra vaidya ke lie bhI asAdhya rogoM kI cikitsA karanA sambhava nahIM hai, yadi vaidya asAdhya roga kI cikitsA kA prayAsa kare to vaha rogI ko aura svayaM ko bhI, saMkaTa meM ddaalegaa| vaise hI prabhavya (mokSa ke lie ayogya) prANI ke lie karma-vyAdhimukta honA, aura vaidya ke lie vaisA karA pAnA-donoM kaThina haiN|70 cikitsA meM jaise davAI kA kar3avApana (kabhI-kabhI jaharIlApana bhI) lAbhakArI hI hotA hai, vaise hI tapasyA meM parISahAdi kA kaSTa bhI sAdhaka ke lie lAbhaprada hotA hai|" auSadhi tIna prakAra kI hotI haiM-1. roga kI sthiti meM grahaNa kI jAye tabhI lAbhadAyaka, anyathA roga paidA karatI hai, 2. roga kI sthiti meM lI jAye to lAbhaprada, nIrogatA meM lI jAye to na lAbha aura na haani| 3. roga hone para leM to nIrogatA, nIrogatA meM leM to bhI zakti Adi meM vRddhi hotI hai| sAyaM-prAtaH Avazyaka dhArmika kriyA (pratikramaNAdi) karanA muni ke lie antima va tIsarI prakAra kI oSadhi hai jo doSa-sevana kI sthiti meM to lAbhadAyaka hai hI, doSa-sevana na hone kI sthiti meM bhI jJAna, cAritra Adi Atmika guNoM ko bar3hAne vAlI (rasAyanavat) hai| upacAra karate-karate kisI pramAda ke kAraNa roga punaH ubhara jAe to punaH apramAda ke sAtha upacAra prArambha karanA ucita hotA hai, vaise hI saMyama-sAdhanA meM kisI kAraNa anAcAra kA sevana ho jAye to punaH, pUrvavat, utsAha ke sAtha, saMyama meM pravRtta honA caahie|73 dhammo dIyo saMsAra samudra meM dharma hI dIya hai . Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha khaNDa | 136 jisa prakAra, ghAva para davA utanI hI lagAI jAtI hai, jitanI jarUrata hotI hai, usI prakAra muni ko utanI hI bhikSA lenI cAhie jitanI se bhUkha-pyAsa Adi kI zAnti ho jaaye| (itanI kama bhI na ho ki saMyama sAdhanA na ho sake, aura itanI adhika bhI nahIM ki saMyamasAdhanA meM vyavadhAna paidA kara de / ) 74 auSadhi kitanI hI acchI ho, usakA prayoga niyata samaya para na kiyA jAye yA galata samaya para kiyA jAya to lAbha ke bajAya hAni bhI ho sakatI hai, vaise hI dharmopadeza kA prayoga bhI samaya-samaya dekha kara karanA cAhie / 75 roga kI mRdubhUta (manda) avasthA meM auSadhi (koI) lAbhakArI hotI hai, vaise hI saMsArI jIva jaba saMsAra bhramaNa karate-karate caramapudgalAvarta (manda kaSAya) yA apunarbandhaka kI sthiti para pahu~ca jAtA hai, tabhI dharmopadezaauSadhi kAragara siddha ho pAtI hai, anyathA gADha va pracura mithyAtva ke kAraNa dharmopadeza ke prati dveSa-bhAva bhI raha sakatA hai yA anurAga nahIM ho sakatA hai| 6. nArI-puruSapraNaya-dRSTAnta jaina dharma bAhya kriyA kI apekSA bhAvanA ko pradhAnatA detA hai| koI strI mana se para-purUSa meM prAsakta ho, vaha bhale hI apane pati kI (bAhya rUpa meM) sevA karatI ho, pApI hI kahI jaaygii| vaise hI jisa (bhinna-granthi) sAdhaka kA mana mokSa-lakSya yA paramAtmatattva ke prati prAsakta ho gayA hai, vaha bhale hI sAMsArika pravatti meM lagna bhI dikhAI de, yogasAdhaka hI kahA jaaegaa| jaina paramparA meM mukti ko eka sarvAMgasundara strI ke rUpa meM varNita kiyA gayA hai| usake sAtha sambhoga/saMyoga karAne vAlA ekamAtra "dharma" hai| jisa prakAra kAmuka puruSa ko yadi koI sundara strI dikhAI par3a jAya to vaha saba kAma-kAja chor3a kara usa strI ko hI ekaTaka nihArane lagatA hai, vaise hI samyagdRSTi sAdhaka kA dharma ke prati svAbhAvika anurAga rahatA hai|80 7. kapakhananAdi-dRSTAnta jina-pUjA meM kucha jIva-hiMsA bhI hotI hai, isalie ise karanA ucita nahIM-aisI zaMkA/mAnyatA ko "kUpanyAya" (kUpa-dRSTAnta) se dUra karane kA prayAsa kiyA gayA hai|" jaise kUpa ko khodane meM atyanta parizrama karanA par3atA haiM, phira bhI loga kamAM khodate haiM, kyoMki kuAM khuda jAne para usase nikale jala se pyAsa Adi kI zAnti hI nahIM, jIvanayAtrA kA nirvAha bhI hotA hai| vaise hI gRhastha dvArA pUjA Adi karate samaya kucha jIva-hiMsA bhI ho jAe to bhI vaha karaNIya hotI hai, kyoMki jina-pUjA se hone vAlI bhAvoM kI nirmalatA pApakarma kA kSaya kara detI hai / 2 prA. haribhadra ne eka anya sthala meM zrAvakoM ke kucha kAryoM ko ukta dRSTAnta ke mAdhyama se ucita ThaharAyA hai| kapajala praNAlikA-daSTAnta ke dvArA eka sthala para unhoMne bhAvanA-pravAha ko spaSTa kiyA hai| jaise kUe ke bhItara bhUmivartI jala-praNAlikA (pAnI Ane kI nAlI) dvArA . Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. haribhadra ke granthoM meM dRSTAnta va nyAya / 137 nirantara jala AtA rahatA hai, ata: jala kI kabhI kamI nahIM hotii| yaha pravAha nirantara hotA rahe isake lie patthara, kIcar3a Adi avarodhaka tattvoM ko haTAnA bhI ucita hai, vaise hI pavitra mana meM zubha bhAvanAoM kA pravAha uttarottara samRddha hotA rahatA hai| 84 sAdhaka ko cAhie ki dharmopadeza sunane Adi kArya ko karatA rahe tAki zubha bhAvanA kA pravAha kabhI avaruddha na ho|85 8. mUrkhatAkika-dRSTAnta yogadRSTisamuccaya (padya saM. 91) meM chidrAnveSI va kutarkI vyakti kI durdazA kA dRSTAnta dekara, kutarka kI anupAdeyatA/tucchatA kA pratipAdana kiyA gayA hai| prastuta dRSTAnta eka ghaTanA ke rUpa meM hai| eka tArkika kahIM jA rahA thaa| mArga meM eka madonmatta hAthI daur3atA huA pA rahA thA / sabhI loga rAste se haTa kara surakSita sthAna para khar3e ho gae kintu vaha tArkika vahIM khar3A rhaa| vaha tarka kara rahA thA ki hAthI samIpastha vyakti ko hI mAratA (mAra sakatA) hai| saba se samIpastha vyakti to hAthI para baiThA mahAvata hI hai, use hI mAregA, mujhe nhiiN| isI bIca vaha hAthI najadIka A gayA aura usa tArkika para jhapaTa pdd'aa| kisI upAya se mahAvata ne aMkazAdi kA prayoga kara usa tAkika ke prANoM kI rakSA kii| 9. ajJAnizabarakriyA-dRSTAnta isa dRSTAnta kA prayoga yogabindu (padya naM. 148) meM kiyA gayA hai| ajJAnI jana ' kI kriyA meM doSabahalatA hI rahatI hai, kabhI-kabhI prAMzika rUpa se sacceSTA kA AbhAsa hotA hai, kintu ajJAnamaya hone ke kAraNa sampUrNa kriyA doSapUrNa hI mAnI jaaegii| isa tathya ko samajhAne ke liye eka ajJAnI bhIlarAja kI kahAnI kA dRSTAnta prastuta kiyA gayA hai| kathA isa prakAra hai eka bhIlarAja apane sAthI bhIloM ke sAtha durAcArapUrNa jIvana bitA rahA thaa| logoM ko lUTanA, mAMsa-madirA kA sevana karanA unakA dainika kRtya thaa| eka bAra eka tApasa usake pAsa AgayA aura usane apane sadapadeza ke prabhAva se bhIloM ko bhakta banA liyaa| tApasa ke mastaka para mora-mukUTa zobhita hotA rahatA thaa| vaha mukuTa bhIlarAja ko kAphI mana bhAyA / usane tApasa se vaha mukuTa dene ke lie kahA, kintu tApasa ne dene se inkAra kara diyA / bhIlarAja ne sAthiyoM ko Adeza diyA ki tApasa ko mAra kara mukuTa le pAyo, kintu sAtha hI yaha bhI kahA ki khyAla rakhanA ki tApasa hama saba ke guru haiM, isalie unheM paira mata lagAnA kyoMki gurujanoM ko paira chu jAye to pApa lagatA hai / bhIloM ne vaisA hI kiyA / yahA~ bhIlarAja kI sArI kriyA ajJAnamaya hone se doSapUrNa hI hai| guru ke prati Adara pradarzita karane vAlI bAta nissAra hai / bhIlarAja ke mana meM tApasa ke prati thor3A sA bhI Adara hotA to vaha tApasa ko mArane kA Adeza kyA de sakatA thA ? 10. mayUrI-dRSTAnta mayUrI-dRSTAnta dvArA sadyoga sAdhaka kI Atmika Antarika vizeSatAoM kI mahattA pratipAdita kI gaI hai / jaise, mayUrI ke aNDoM meM anya pakSiyoM ke aNDoM kI tulanA meM adhika dhammo dI) saMsAra samudra meM dharma hI dIya hai Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha khaNDa / 138 Antarika guNa va zakti kI mAtrA nihita hotI hai, vaise ho sadyoga-sAdhaka kI Antarika vizeSatAe~ anya jIvoM kI tulanA meM adhika prabhAvazAlI hotI haiM, aura ve hI yathAsamaya yaugika upalabdhiyoM ke rUpa meM puSpita va phalita hotI haiN| 11. suvarNaghaTa-dRSTAnta jaise suvarNa kA ghaTa svayaM meM mUlyavAna va upayogI hotA hai, yahAM taka ki TUTa jAne para bhI usakA mUlya kama nahIM hotaa| usI prakAra, samyagdRSTi sAdhaka dvArA kiyA gayA zubha anuSThAna kASAyodaya se bhagna hone para bhI prazastatA se vaMcita nahIM hotaa|88 12. vaNigvatsaka-dRSTAnta isa dRSTAnta kA saMketa dazavaikAlikavatti meM kiyA gayA hai| muni kI bhikSA-caryA kA svarUpa batAne hetu isakA prayoga hai / kisI baniye ne gAya ke bachar3e ko pAla rakhA hai / usa baniye kI patnI hai jo vividha manorama alaMkAroM se sajI-saMvarI rahatI hai| kintu vaha usa bachar3e ko nitya prati apane hAthoM se khAnA khilAtI hai| vahA~, jaise usa bachar3e kI usa strI ke manorama rUpa yA bahumUlya alaMkAroM kI ora dRSTi nahIM rahatI, mAtra khAdya padArtha para rahatI hai, vaise hI muni kI dRSTi bhI mAtra bhikSA para hI hotI hai yA usakI zuddhatA-azuddhatA para rahatI hai, kintu dene vAle ke vaibhava Adi para usakA mana lAlAyita nahIM hotaa|86 13. samegha-amegharAtridarzana-dRSTAnta yogadRSTisamRccaya meM ATha yoga-dRSTiyoM ke svarUpa ko samajhAne hetu rocaka dRSTAnta prastuta kie gae haiM / jaise koI vyakti eka hI padArtha ko meghAcchanna rAtri meM dekhe, dina meM sUrya ke 'prakAza meM dekhe' athavA megharahita sApha cAMdanI rAta meM dekhe, pratyeka paristhiti meM jo darzana hogA vaha dUsarI paristhiti meM hone vAle darzana se kucha bhinna hogaa| isI taraha rogayukta aA~kha se dekhane meM aura nIroga A~khoM se dekhane meM antara hogA hii| prAcArya haribhadra ne ina dRSTAntoM ke mAdhyama se vividha yogadaSTiyoM meM darzana yA vaicArika sthiti kI bhinnatA ko hRdayaMgama karAyA hai| sAdhaka kI prAntarika yogyatA ke tAratamya ke kAraNa hI vicArabheda yA bhAvanAbheda hote haiN| isa taraha anya anekoM dRSTAnta haiM, una sabakA nirUpaNa isa sImita nibandha meM kara pAnA kaThina hai / itanA nizcita hai ki ukta dRSTAntoM se hama AcArya kI bahuzrutatA, vividhazAstrajJatA, laukika vyavahAranipuNatA tathA upadeza-kuzalatA Adi guNoM kA sahaja Akalana kara sakate haiM, unhoMne ina nyAyoM va dRSTAntoM ke mAdhyama se viSaya-vastu ko to adhika spaSTa kiyA hI hai, dharmopadeza ko laukika dharAtala se, loka-jIvana se, jor3ane kA prayAsa bhI kiyA hai| isake alAvA dharma-prabhAvanA ko bhI nayA AyAma milA hai| saMdarbha-sthala1. manusmRti 41139, zukranIti 3 / 62, mahAbhArata zAntiparva, 349 / 71 nizItha-bhASya 26 13, uttarAdhyayanasUtra 17412, sUtrakRtAMga 1 / 3 / 3 / 19 / Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * A. haribhadra ke granthoM meM dRSTAnta va nyAya / 139 2. manusmRti 12 / 106 / 3. brahmasUtra 2 / 1 / 1, mahAbhA. vanaparva 313 / 117, garuDapurANa 1109 / 51, ghavalA za1141 pR. 273, gommaTasAra jIvakANDa-gAthA-196 para jIva pra. ttiikaa| 4. purANaM mAnavo dharmaH saaNgopaaNgcikitskH| AjJAsiddhAni catvAri na hantavyAni hetubhiH [manu. 12 / 110 prkssipt| 5. prANA gijjho attho prANAe ceva so geheynvo| dilaiMtiya diTThatA kahaNavihi, virAhaNA iyraa| [Avazyaka-niyukti 67] / 6. sanmatitarka (prakaraNa) 3 / 43,45, 7. siddhasena dvAtriMzikA 6 / 2,5, 8. siddha. dvAtriM. 8.19, 9. sambodhaprakaraNa [A. haribhadra] 46-76, 10. dharmabindu [haribhadra] 85, 11. parIkSya hemavad grAhya pakSapAtAgraheNa kima [lokatattvanirNaya-18] (tulanA-tattvasaMgraha [bauddha grantha]-3588,) 12. yogadRSTisamuccaya [ haribhadra ] 143-146, 90-90, yogabindu [haribhadra] 66-67, vAdASTaka [haribhadra], 13. yuktimad vacanaM yasya tasya kAryaH parigrahaH [lokatattvanirNaya 38] dra0 yogabindu 22, 525, 317, 14. yogadRSTi 99-100, 15. yogadRSTi 87-98, jJAnasArASTaka [haribhadra 26 / 3 [tulanA prAgamasya pratakaMgocaratvAt [dhavalA zaza25, pa. 207] paMcAdhyAyI 2-483, pAlApa-paddhati0 5, 16. paMcavastuka [haribhadra] 991, 17. paMcavastuka 993-94 18. paMcavastuka 995 19. dazavakAlikavRtti [haribhadra] pR. 4, 20. prAcArAMga 11615, AdipurANa [jinasena] 11130, 21. dazavakAlika-niyukti 52, 22. sthAnAMgasUtra 4131499 para TIkA, sthAnAMga meM dRSTAnta [jJAta] ke cAra (mAharaNa, AharaNataddeza, upanyAsopanaya Adi) bheda batAye gaye haiN| inameM pratyeka ke bhI cAra-cAra bheda batAe gaye haiM / ata: kula bhedoM kI saMkhyA 16 ho jAtI hai [dra. sthAnAMga 4 / 3 / 499-503] tathA dazavakAlikaniyukti 53-137 udAharaNa ke jo cAra bheda niyukti [gAthA-54] meM batAe gae haiM, inameM prAharaNa-dRSTAnta kA dUsarA nAma 'udAharaNa' hai, isIlie niyukti meM vaNita udAharaNa ke bheda aura sthAnAMga (4 / 3 / 500) meM varNita prAharaNaduSTAnta ke bheda eka hI haiN| 23. nandIsUtra 47 para haribhadrIya vRtti tathA dazavakAlika-vRtti pR. 50 24. nyAyasUtra 1136, 25. anuyogadvArasUtra-vRtti [haribhadra] pR. 15, sUtrakRtAMga 11 / 21 para zIlAMkAcAryakRtavRtti pR. 226, dhammo dIyo saMsAra samuda meM varma hI dIpa hai| Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha khaNDa / 140 26. dra. dazave, vRtti pR. 52, hetu ke lakSaNa Adi ke lie draSTavya - nandIsUtra 115 para haribhadrIya vRtti, pR. 93, dazavekAlika - niyukti 86, haribhadrIya vRtti [ dazavakA. ] pR. 38-41 27. jJAtAdharmakathA 17 / 33 [ uddhRta ekArthaka koSa, pR. 87 ] 28. abhidhAna rAjendra koSa bhA. 4, pR. 2002, 29. pradipurANa 39 / 141 30. nyAya - bhASya-pU. 38 [ pramANairarthaparIkSaNaM nyAya: ] / 31. vedAntaparibhASA pR. 103 [ nyAyo nAma pravayavasamudAyaH ] / 32. tatvacintAmaNi, pR. 1460 [ anumiticaramakAraNa- liMgaparAmarzaprayojakazAbdajJAnajanakavAkyaM nyAyaH ] | 33. jaina lakSaNAvalI, bhA. 2, pR. 653-54 34. dra. vAcaspatyam bhAga-5, pR. 4 / 159, 35. dhavalA pu. 13, pR. 286 36. upAsakAdhyayam 14, pR. 5 37. dra. abhidhAnarAjendra, bhA. 4, pR. 2509 38. nandIsUtra gAthA 5-19 39. dazavaM. niyukti-gAthA 157, 40. AdipurANa 1 / 138-142 41. cArisaMjIvinIcAranyAya eSa satAM mataH / nAnyathAtreSTa siddhiH syAd vizeSeNAdikarmaNAm / [ yogabindu 119 ] | 42. dra. yogadRSTisamuccaya - 14 para svopajJavyAkhyA 43. rAjavArtika - 81128 44. kAyakiriyAe dosA khaviyA maMDukka cunna-tulla tti / te ceva bhAvaNAe neyA tacchArasarisa tti [ yogazataka - 86 ] / maNDUkabhasmanyAyena vRttibIjaM mahAmuniH / yogyatApagamAd dagdhvA tataH kalyANamaznute [ yoga- bindu-423 ] // 45. yathA varSAtipAte mRdbhAvamupAgato maNDUkadehaH punarambhoda-vAridhArAvasekAda maNDUkadehabhAvamanubhavati - [ yogasUtra - 1 / 19 para tattvavaizAradI TIkA - vAcaspatimizrakRta ] | 46. eesi ca sarUvaM zraNNe hi vi vaNNiyaM ihaM NavaraM / sattuggahaNadRddhANabhaTTataNNANa NAe / [ upadeza pada, gAthA 861] / 47. upadeza pada 862 48. bAlAdikebhyo -- bAla - vRddha - madhyamavayaHsthebhya: strIpazupAlabhAmahAdirUpebhya ekAntata eva satyavAditayA sambhAvyamAnebhya etaM puruSaM mArgapRcchAyogyaM jJAtvA tatastadanantaraM yujyate gamanam ' [ - upadezapada 863 va sukhasambodhinI TIkA ] / 49. bAlAbalAdibhyaH -- tadavagamatulyastu mahAvAkyArthaH, siddhati cAsmAt jijJAsito'rthaH " [ upadezapada -- 864 tathA usa para su. sa. TIkA ] / 50. dharmArthaM yasya vittehA, tasyAnIhA garIyasI / prakSAlanAd hi paMkasya, dUrAdasparzanaM varam [ aSTakaprakaraNa - 416 ] " yaha pada unhoMne mahAbhArata [ vanaparva - 2149, gItApresa saM . ] se uddhRta kiyA hai| Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. haribhadra ke granthoM meM dRSTAnta va nyAya / 141 51. asti cAyaM nyAyo yaduta sAmAnyoktAvapi prAdhAnya - khyApanArthaM vizeSAbhidhAnam - iti / yathA brAhmaNA prAyAtAH, vaziSTho'pi zrAyAtaH iti / nandIsUtra - vRtti pR. 6 / 52. dra0 rAjavArtika - - 913 / 2 tathA sarvArthasiddhi [9/3 ] | 53. tyaktvA Arambham ekagrahaNe tajjAtIyagrahaNam iti nyAyAt parigrahaM ca" [paMcavastuka - 99 para svopajJa TIkA ] 54. dazavekAlika - gAthA 6 / 9 para haribhadrakRtavRtti / 55. dazavekAlika niyukti - 158 56. padmapurANa - 109185 - 90 57. nandI sUtravRtti [ gAthA - 76, pR. 58 ] 58. daza vRtti, pR. 4 59. yogabindu - 226 Adi purANa - 24 / 122, nandIsUtra - 45 para haribhadrIya vRtti [ajJAnam, phalAbhAvAt andhapradIpavat / jJAnasya phalaM viratiH, sA ca mithyAdRSTerna vidyate / 60. rAjavArtika - 111019 ( jAtyandhasya pradIpa saMyoge'pi na dRSTratvaM tathA jJAnayoge'pi ajJasvabhAvasya Atmano na jJAtRtvam ) / loka-tattvanirNaya 8 [uditau candrAdityau, prajvalitA dIpakoTiramalA'pi nopakaroti yathAndhe, tathopadezastamo'ndhAnAm ] / 61. yogabindu - 283 62. yogabindu - 254-55 63. dra0 nandI sUtra ( sU0 58 tathA gAthA 72-73) para vRtti, 64. uppaladala sayadehe vva duvvibhAvattaNeNa paDihAi / samayaM va sukkasakkulidasaNe visayANamuvaladdhI ( vizeSAvazyaka bhASya - 298, uddhata zAstravArtAsamuccaya - 1141 para yazovijayakRta vyAkhyA ) 65. nandI sUtra ( sU0 58 tathA gAthA 72-77 ) para vRtti 66. dazavaikAlika niyukti - 364-65 67. yogadRSTisamuccaya - 206, 68. aSTakaprakaraNa - 32 / 4-5 69. aSTakaprakaraNa - 116-7 70. paMcavastuka - 46-49 71. paMcavastuka --- 211-212 72. pratikramaNamapyevaM sati doSe pramAdataH / tRtIyoSadha kalpatvAt dvisandhyamathavA'sati / ( yogabindu - 400) 11 73. upadezapada - 389-392 74. yogazAtaka - 82 75. upadezapada - 430-43 76. upadezapada - 432 tathA candrasUrikRta TIkA, tathA upadezapada - 437-40 77. yogabindu - 204-205 78. niyamasArakalaza - 225, AdipurANa - 35 / 241, uttara purANa - 50/68 79. dharmaH kiM na karoti muktilalanA - sambhogayogyaM janam (jJAnArNava - 2 / 169 ) / yogabindu - 257,260, SoDazakaprakaraNa - 1113 [ tu. bhAgavata purANa - 10 / 13 / 2] 80. dhammo dIyo saMsAra samudra meM dharma hI dIpa hai www.jainellibrary.org Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha khaNDa / 142 81. bhaNiyaM kavaNAyaM (shraavk-prjnypti-347)| 52. zrAvaka-prajJapti-345-347, paMcavastuka-1224, ssoddshkprkrnn-9|14, 83. paMcavastuka-101 84. yogabindu-345, 85. yogabindu-346-349, 86. jAtiprAyazca sarvo'yaM pratItiphalabAdhataH / hastI vyApAdayatyuktI prAptAprAptavikalpavat (yogadRSTisamu0-91) / 87. yazcAtra zikhidRSTAntaH zAstre prokto mhaatmbhiH| sa tadaNDarasAdInAM sacchaktyAdi prasAdhana: (yogbindu-245)| 88. yogabindu-351, SoDazakaprakaraNa ( 3 / 11 ) para yazovijayakRta TIkA, 89. dazavakAlika vRtti (niyukti-37) pR0 12 90. yogadRSTisamuccaya--14-15, tathA svopajJa vyaakhyaa| tulanA-abhidharmadIpa-1143 para vibhASAprabhA TIkA, tathA-1141 para bhASya / / 00