Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnasaMsthA ane saMdhasaMsthA tathA tene upayoga [18] jyAM mAnavajAta che tyAM jJAnane Adara sahaja hoya ja che, ane jarA ocho hoya te ene jamAve paNa sahela che. hiMdustAnamAM te jJAnanI pratiSThA hajAro varSathI cAlI Ave che. brAhmaNa ane zramaNa saMpradAyanI gaMgA-yamunAnI dhArAo mAtra vizALa jJAnanA paTa upara ja vahetI AvI che, ane vahe jAya che. bhagavAna mahAvIranuM tapa eTale bIjuM kAMI ja nahi, paNa jJAnanI UMDI zodha. je zedha mATe emaNe tana tevuM, rAtadivasa na gaNyAM ane temanI je UMDI zedha jANavA-sAMbhaLavA hajAre mANasonI medanI temanI sAme UbharAtI, te zodha e ja jJAna, ane enA upara ja bhagavAnanA paMthanuM maMDANa che. bhagavAnanA nirvANa pachI emanA anubhavajJAnane AsvAda levA ekatra thayela athavA ekatra thanAra hajAre mANasa e jJAna pAchaLa prANa pAtharatA. e jJAne zrata ane Agama nAma dhAraNa karyuM. emAM umere paNa thaze ane spaSTatAo paNa thatI cAlI. jema jema e mRta ane AgamanA mAnasarovarane kinAre jijJAsu haMso vadhAre ane vadhAre AvatA gayA tema tema e jJAnane mahimA vadhato cAlyo. e mahimAnI sAthe ja e jJAnane mUrta karanAra enAM sthULa sAdhanone paNa mahimA vadhato cAlyo. sIdhI rIte jJAna sAcavavAmAM madada karanAra pustaka pAnAM ja nahi, paNa tenA kAmamAM AvanAra tADapatra, lekhaNa, zAhIne paNa jJAnanA jeTalo ja Adara thavA lAgyo, eTaluM ja nahi, paNa e piothI-pAnAnAM baMdhano, tene rAkhavA mUkavA ane bAMdhavAnAM upakaraNe paNa bahu ja sakArAvA lAgyAM. jJAna ApavA ane meLavavAmAM jeTaluM puNya kArya, teTaluM ja jJAnanAM sthaLa upakaraNone ApavA ane levAmAM puNya kArya manAvA lAgyuM. jJAnaprApti mATe aneka tape yojAyAM hatAM. evAM tape jAheramAM vadhAre Ave ane comera jJAnanuM AkarSaNa vadhe eTalA mATe moTAM meTAM jJAnatapanAM utsava ane ujamaNuo jAyAM, tenI aneka jAtanI pUjAo racAI gavAI ane tene lIdhe evuM vAtAvaraNa banI gayuM ke jainane ekeeka bacce
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ darzana ane ciMtana vagara bhaNe ema samajavA maMDI gayo ke karaDe bhavanAM pApa eka ja padanA ke eka ja akSaranA jJAnathI baLI zake che." A jJAnanI bhakti ane mahinAmAMthI, je ekavAranA vyaktigata ane jAte upADI zakAya eTalA ja sAdhuonA baMne ane pIThe bhaMDAre laTakatA, te bIjuM kAraNa upasthita thatAM moTA banyA ane gAma tathA zaheramAM dRzyamAna thayA. eka bAju zAstrasaMgraha ane lakhANane vadhate ja mahimA. ane bIjI bAju saMpradAyanI jJAna vizenI harIphAIo--A be kAraNone lIdhe pahelAMnI ekavAranI meLe cAlI AvatI jJAnasaMsthA AkhI ja pheravAI gaI ane moTA moTA bhaMDArarUpamAM dekhA devA lAgI. dareka gAma ane zaheranI saMghane ema lAge ja che amAre tyAM jJAna bhaMDAra hovo ja joIe. dareka tyAgI sAdhu paNa jJAnabhaMDAranI rakSA ane vRddhimAM ja dharmanI rakSA mAnate thaI gayo. pariNAme AkhA dezamAM, eka cheDethI bIjA cheDA sudhI, jaina jJAnasaMsthA bhaMDArarUpe vyavasthita thaI gaI. bhaMDAre pustakethI UbharAtA cAlyA. pustakomAM paNa vividha viSayanuM ane vividha saMpradAyanuM jJAna saMdharAtuM gayuM. saMdhanA bhaMDAre, sAdhunA bhaMDAro ane vyaktigata mAlikInA paNa bhaMDAra--ema bhagavAnanA zAsanamAM bhaMDAra, bhaMDAra ane bhaMDAra ja thaI gayA ! enI sAthe ja meTa lekhakavarga Ubho thayo, lekhanakaLA vikAsa pAmI ane abhyAsI varga paNa bhAre va. chApavAnI kaLA ahIM AvI na hatI tyAre paNa koI eka navo graMtha racAyo ke tarata ja tenI seMkaDo nakale thaI jatI ane dezanA badhe khUNe vidvAnomAM vaheMcAI jatI. A rIte jaina saMpradAyamAM jJAna saMsthAnI gaMgA avicchinnapaNe vahetI AvI che. vaMdA, UdhaI ane uMdaro tema ja bheja, zaradI ane bIjAM kudaratI vidhi ja nahi, paNa dharmAdha yavane sudhdhAMe A bhaMDAre upara pitAne nAzakAraka paMjo pheravyo, hajAre graMthe taddana nAza pAmyA, hajAre khavAI gayA hajAre rakSakanI ane bIjAonI beparavAIthI naSTabhraSTa thaI gayA, chatAM jJAna taraphanI jIvatI jainabhaktine pariNAme Aje paNa e bhaMDAre eTalA badhA che ane emAM eTaluM badhuM vividha tema ja jUnuM sAhitya che ke teno abhyAsa karavA mATe seMkaDe vidvAne paNa ochA ja che. paradezanA ane A dezanA kaDIbaMdha zake ane vidvAnoe A bhaMDAronI pAchaLa varSo gALyAM che ane emAMnI vastu tathA ene prAcIna rakSAprabaMdha joI teo cakita thayA che. varSo thayAM keDIbaMdha chApakhAnAMone jaina bhaMDAre pUra rAka ApI rahyA che, ane hajI paNa varSo sudhI tethI vadhAre khorAka pUro pADaze.
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnasaMsthA ane sadharmasthA [ 375 bhaDArA jema nAmamAM tema svarUpamAM paNa have khadalAyA che. have pustakAlayA, lAyabrerIe, jJAnamadirA ane sarasvatImaMdiranAM nAma teoe dhAraNa karyAM che, ane kalamane badale khIkhAMmAMthI lakhAI nave AkAre pustakA bahAra paDatAM jAya che. bhaMDArAnI jUnI saMgrAhaka zakti hajI pustakAlayomAM kAyama che; eTaluM ja nahi, paNa jamAnAnA jJAnapracAra sAthe te vadhI che. tethI ja AjanAM jaina pustakAlayA jUnA jaina graMthaiA uparAMta Adhunika, dezI, paradezI ane khadhA sauMpradAyAnA sAhityathI UbharAtAM cAlyAM che. brAhmaNa saMpradAyanA ane jaina sapradAyanA bhArA vacce eka phera che, ane te e ke brAhmaNanA bhaMDArA vyaktinI mAlikInA haiAya che, jyAre jaina bhArA bahudhA sadhanI mAlikInA ja hAya che; ane cit vyaktinI mAlikInA hAya tyAM paNa teno sadupayoga karavA mATe te vyakti mAlika che, ane durupayoga thatA hoya tyAM moTe bhAge sadhanI ja sattA AvIne UbhI rahe che. brAhmaNA Aso mahinAmAM ja pustakAmAMthI cAmAsAne bheja uDADavA ane pustakAnI sArasaMbhALa levA traNa divasanu eka sarasvatIzayana nAmanuM parva Ujave che, jyAre jaine kArtika zudi paMcamIne jJAnapaMcamI kahI te vakhate pustakA ane bhaMDArAne pUje che, ane e nimitte cAmAsAmAMthI sabhavatA bagADa bhaMDArAmAMthI dUra kare che. A rIte jaina jJAnasaMsthA, je ekavAra mAtra maukhika hatI te, aneka pheraphAra pAmatAM pAmatAM, aneka ghaTADAvadhArA ane aneka vividhatA anubhavatAM anubhavatAM Aje mU rUpe ApaNI sAme che. paraMtu A badhu vArasAgata hovA chatAM atyAre jamAnAne pahoMcI vaLe tevA kArya abhyAsIvaga e bhaDArAnI madadathI UbhA thatA nathI. prAcIna ane madhyakALamAM je bhaDArAe siddhasena ane samatabhadra, haribhadra ane akalaka, hemacaMdra ane covijayate janmAvyA, te ja bhaMDA2eza ane tethIye moTA bhaDArI vadhAre sagavaDa sAthe Aje hAvA chatAM atyAre viziSTa abhyAsIne nAme mIDuM che. kAI ne jANe saMgraha sivAya bIjI khAsa paDI ja na heAya tema atyAranI ApaNI sthiti che. eeka apavAdane bAda rIe te A jJAnasaMsthAne vAse saMbhALI rAkhanAra ane dharAvanAra tyAgIva jANe tuSTimAM paDI gayA che, ane atyAranA yuganI sAme tenA upara jJAnanI dRSTie keTalI moTI javAbadArI che e vAta ja eka bhUlI gayA che athavA samajI zakyo nathI, ema kAI paNa AkhA sAdhuravarganA paricaya pachI kahyA vinA bhAgye ja rahI zake.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 376 3. darzana ane ciMtana A bhaMDArane upayoga abhyAsIo sarjavAmAM ja khare hoI zake. atyAra sudhI je enI sthULa pUjA thaI teNe have abhyAsanuM rUpa dhAraNa karavuM joIe. sAdhuvarga e vastu samaje te gRhastha paNa e dizAmAM prerAya ane ApaNe vAra badhe suvAsa phelAve. atyAre je keTalAka khaMDa bhaMDAra che. eka ja gAma ke zaheramAM aneka bhaMDAre che, eka ja sthaLe eka ja viSayanAM aneka pustake tAM pAchAM vaLI tenAM aneka pustaka lakhAye ja javAya che athavA saMdhare ja javAya che, te badhAne upayoganI dRSTie vicAra karI eka keMdrastha bhaMDAra te te sthAne banavo joIe, ane dareka gAma ke zaheranA kendrastha bhaMDAra uparathI eka mahAna sarasvatImaMdira UbhuM thavuM joIe, jayAM kaI paNa deza-paradezane vidvAna AvI abhyAsa karI zake ane te tarapha AvavA lalacAya. laMDana ke barlinanI lAyabrerInuM gaurava e mukhya sarasvatImaMdirane maLe ane tenI aMdara aneka jAtanI upagI kAryazAkhAo cAle, jenA dvArA bhaNela ke abhaNa samagra janatAmAM e jJAnagaMgAnA chaTA ane pravAha pahoMce. ATaluM ApaNA tyAgI guruo na kare te teo Icchaze chatAM temane nAmAMthI Alasya, kaleza ane binajavAbadArInuM jIvana kadI ja javAnAM nathI. tethI sAdhutAne jIvatI karavA A bhaMDArenA jIvaMta upayogamAM ja vyavasthita rIte sAdhuvarge niyaMtraNapUrvaka ane icchApUrvaka, eka paNa kSaNane vilaMba karyA sivAya, gehavAI javuM joIe. jemanA pUrvajoe khabhe jJAnanI kAvaDano. bhAremAM bhAre be lAkaDIne Teke upADI, pagapALA cAlI, keDa vaLI jAya tyAM sudhI ane dheLAM Ave tyAM sudhI jahemata uThAvI che ane ekeeka jaNane tAjuM jJAnAmRta pAvAnI keziza karI che te sAdhuvane mArA jevA suda jJAnapipAsu sevake emane vArasAgata kArya jamAnAnI rIte banAvavA mATe vinavaNuM karavI, emAM te vinavaNI karanAra ane vinavAtA varga baMnenuM apamAna che. huM mAruM pitAnuM apamAna gaLI jAuM to paNa e jJAnagaMgAvAhIonuM apamAna sahI zakAya nahi. tethI teo ApoApa samajI jaI vinavaNane nirarthaka sAbita kare. saMgha saMsthA have ApaNe viSayanA bIjA bhAga tarapha vaLIe. bauddho ane bIjA AjIvaka jevA zramaNa pathanI peThe jaine varNavyavasthAmAM nathI mAnatA; eTale emane vaNInAM nAma sAme ke vibhAga sAme vAMdho nathI, paNa
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnasaMsthA ane saMgha saMsthA e varNavibhAgane teo vyAvahArika ke AdhyAtmika vikAsamAM baMdhanarUpa mAnavAnI nA pADe che. brAhmaNa saMpradAya varNavibhAgamAM vaheMcAyeluM ane baMdhAyela che. emAM jyAre varNavibhAge vyAvahArika ane AdhyAtmika vikAsa sAdhavAmAM baMdhana UbhuM karyuM ane Arya mAnavonA mAnasika vikAsamAM ADa UbhI karI tyAre bhagavAna mahAvIre e ADa pheMkI devA ane sAmyavAda sthApavA buddhanA jeTalo ja prayatna karyo. jeo jeo bhagavAna mahAvIranA anugAmI thatA gayA teo varNanuM baMdhana pheMkatA ke DhIluM te karatA ja gayA, chatAM pitAnA pUrvajonA ane pitAnA jamAnAnA brAhmaNapathI paDezIonA kaDaka vabaMdhananA saMskArothI cheka ja alipta rahI na zakyA. eTale vaLI brAhmaNapathe jyAre jyAre jora pakaDyuM, tyAre tyAre jeno e pathanA varNabaMdhananA saMskArathI kAMIka ane kAMIka rIte lepAyA. eka tarapha vabaMdhana sAmenA jainavidhe brAhmaNapatha upara sIdhI asara karI ane te paMthanA vaNuMbadhana saMskAre kAMIka meLA paDathA, te bIjI tarapha brAhmaNapaMthanA varNabaMdhana vizenA daDha Agrahe jenapaMtha upara asara pADI. jene lIdhe IcchAo ke anicchAe, eka athavA bIje rUpe, jaina lokomAM varNasaMskAronuM kAMIka vAtAvaraNa AvyuM. A rIte varNabaMdhananA virodhI ane avirodhI baMne pakSo ekabIjA sAthe laDatA akaLAtA chevaTe ekabIjAnI theDIghaNI asara laI samAdhAnIpUrvaka A dezamAM vase che. A te TUMkamAM aitihAsika avalokana karyuM, paNa bhagavAna mahAvIre jyAre varNa baMdhanane cheda uDADI mUkyo tyAre tyAganA daSTibiMdu upara pitAnI saMsthAnA vargo pADayA. mukhya be varga : eka gharabAra ane kuTuMbakabIlA vinAne pharato anagAra varga, ane bIje kuTuMbakabIlAmAM rAcanAra sthAnabaddha agArI varga. pahelo varga pUrNa tyAgI. emAM strI ane puruSa banne Ave, ane te sAdhu-sAdhvI kahevAya. bIjo varga pUrNa tyAgane umedavAra. emAM paNa strI ane puruSa bane Ave ane te zrAvaka-zrAvikA kahevAya. A rIte caturvidha saMghavyavasthA, athavA brAhmaNapaMthanA prAcIna zabdane navesara upayoga karIe te caturvidha varNavyavasthA, zarU thaI. sAdhusaMdhanI vyavasthA sAdhuo kare. enA niyame e saMdhamAM atyAre paNa che, ane zAstramAM paNa bahu suMdara ane vyavasthita rIte mukAyelA che. sAdhusaMdha upara zrAvakasaMdhane aMkuza nathI ema keI na samaje, pratyeka nivivida sAruM kArya karavA sAdhusaMdha svataMtra ja che, paNa kyAMya bhUla dekhAya athavA te matabheda hoya athavA te sArA kAryamAM
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 ] darzana ane ciMtana paNa khAsa madadanI apekSA hAya tyAM sAdhusaMghe pote jAte ja zrAvakasa'dhanA aMkuza pAtAnI icchAthI ja svIkAryAM che. e ja rIte zrAvakasavanuM baMdhAraNa zreNI rIte juduM hAvA chatAM te sAdhusaMdhane aMkuza svIkArato ja AvyA che. A rIte parasparanA sahakArathI e ane sadhA ekaMdara hitakA ja karatA AvyA che. mULamAM tA sudhanA meja bhAga ane dharmanI dRSTie mahAvIranA eka ja saMdha, chatAM gAma ane zahera tema ja pradezonA bheda pramANe e saMdha lAkhA nAnA nAnA bhAgemAM vaheMcAI gayA; ane vaLI du vathI paDelA zvetAMbara, digaMbara, sthAnakavAsI jevA traNa kAMTAne e lAkhA nAnakaDA sadhA sAthe guNIe te! e aneka lAkhA nAnakaDA TukaDA thaI jAya. dudhaiva tyAMthI ja na aTakayuM, paNa gaccha vagerenA bheda pADI teNe e nAnA TukaDAonA, AjanA hiMdustAnanA kheDUtonI kheDavAnI jamInanA nAnA TukaDAnI peDe, vadhAre ane vadhAre bhAgalA pADI dIdhA, A badhuM chatAM jaina samAjamAM keTalAMka evAM sAmAnya tA surakSita che ane cAlyAM Ave che ke jene lIdhe AkhA jaina sadha ekatra thaI zake ane eka sAMkaLamAM baMdhAI pragati karyuM jAya. e sAmAnya tattvAmAM bhagavAna mahAvIre vArasAmAM ApelI aneka vastuomAMnI zreSTha, zAzvata ane sadA upayogI e vastuo Ave che: eka, ahiMsAnA AcAra ane bIjI, anekAMtanA vicAra, bhagavAna mahAvIrane sadha eTale pracAraka sadha. pracAra nA ? te upalI e vastuonA, ane e be vastuonI sAthe athavA e e vastuonA vAhanarUpe nAnImoTI bIjI aneka vastuonA. have nAnA nAnA kaTakAomAM vaheMcAyelA ane vaLI vadhAre ne vadhAre Aje vaheMcAtA ja te jainasadha potAnA pracAradharmAMnA uddezane ane pracAranI vastune samajI le, tema ja A samayamAM A dezamAM tema ja sarvatra leAkeAnI zI apekSA che, te zuM mAge che, e vicArI le, ane lekanI e mAgaNI ahiMsA tema ja anekAMta dvArA kevI rIte pUrI pADI zakAya ene abhyAsa karI le te hajIye e saMdha e tattvo upara akhaMDa rahI zake ane enuM baLa TakI zake. pharajanu bhAna ja samaya, zata ane buddhinA durupayoga aTakAve che. tethI jainasaMghe pahelAM pAtAnI kratu bhAna vanamAM tuM karavuM jeI e. dezanA sadbhAgye temAM jaina jevA pracAraka saMdha paDyo che. tenu baMdhAraNa vizALa che. tenuM kAya saune joI e ane sau mAge tevuM ja che. eTale
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnasaMsthA ane saMgha saMsthA [ 379 atyAre, bIje kaI paNa vakhate hatI te karatAM, saMdhasaMsthAne vyavasthita karavAnI vadhAre jarUra che. je saMdhanA AgevAne potAnI saMdhasaMsthAne niSNANa jovA na mAgatA hoya ane pitAne vArasadArane zApa tema ja dezavAsIone tiraskAra vahoravA na mAgatA hoya te atyAre saMdhasaMsthAne vyavasthita karavAnI ane tene upayoga rASTrapara karavAnI khAsa jarUra che. A dezamAM je ekavAra bhAre vagasaga dharAvato te bauddha saMgha hayAta nathI, chatAM jainasaMdha to che ja. eTale A saMsthAno upayoga deza paratve pahelAM ja ghaTe; ane mAtra tabalAM ke khaDatAla, jhAMjhara ke DAMDiyArA vagADavA-vagaDAvavAmAM tema ja nirjIva jamaNavAranI mIThAIo khAvAkhavarAvavAmAM ane bahu te bhapakAbaMdha varaDA caDAvavAmAM ja e saMdhasaMsthA pitAnI ItizrI na samaje. jo koI zAsanadevI hoya ane tenA sudhI sAcI prArthanA pahoMcatI hoya, ane prArthanA pahoMcyA pachI te kAMI karI zakatI hoya, te ApaNe badhA tene prAthazuM ke Aje ja tene pitAnuM zAsanadevatA nAma saphaLa karavAno vakhata Avyo che. je Aje te udAsIna rahe te pharI tene pitAne adhikAra ojasvI banAvavAnI taka Avaze ke nahi e kahevuM kaThaNa che. kharI vAta te e che ke ApaNe badhA ja zAsanadevatA chIe, ane ApaNAmAM ja badhuM sAruM ke narasuM karavAnI zakti che ane prArthanA karanAra paNa ApaNe ja chIe, eTale ApaNI prArthanA ApaNe ja pUrI karavAnI che. je e kAma ApaNe na karIe te zAsanadevatAne Thapako Apa ene artha ApaNI jAtane mUrkha banAvyA barAbara che. puruSArtha na hoya to kazuM ja thatuM nathI ane hoya te kazuM ja asAdhya nathI. tethI ApaNe ApaNe puruSArtha saMdhasaMsthAne dezapagI karavAmAM prerIe eTale ApaNuM kAma keTaleka aMze pUruM thayuM. -paryuSaNa parvanAM vyAkhyAne, 1930.