Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
1
'
દેતાં શીખો
[ દાન ધર્મનું સ્વરૂપ ]
રદ ર
Koi કાક, કે
TI
S
દ
Gr
પુષ્પ : ૧૦ :
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમધ ગ્રંથમાળા-પુષ્પ દસમું
દેતાં શીખો
[ “હાન’ ધર્મનું સ્વરૂપ ]
: લેખક : ધીરજલાલ ટેકરશી શાહ
. પ્રકાશક : શ્રી મુક્તિકમલ જૈન મેહનગ્રન્થમાળા.
કાર્યાધિકારી-લાલચંદ નંદલાલ શાહ ઠે. રાવપુરા, ઘીકાંટા, વકીલ બ્રધર્સ પ્રેસ-વડોદરા.
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
• પ્રકાશક :
મુક્તિકમલ જૈન મેહનગ્રંથમાળા રાવપુરા, મહાજન પાળ-વડાદરા.
આવૃત્ત પહેલી.
પહેલી વાર
સ આના
વિ. સ. ૨૦૦૮ વસંતપંચ
: મુદ્રક :
શા. ગુલાબચંદ લલ્લુભાઈ શ્રી મહેાય પ્રીં. પ્રેસ-ભાવનગર.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
ove : -
'
આભાર-દર્શન
રામ ના કo on
ની - 1
મા
ગામ સમઢીયાળાના વતની ધર્મશ્રદ્ધાળુ શ્રેષ્ઠીવર્ય શ્રી હરિદાસ માણેકચંદે બહેન શ્રી પુષ્પાના સ્મરણાર્થે આ ગ્રન્થમાળાનું પ્રકાશન સસ્તુ રાખવામાં જનારી ખાટમાં આપેલી સહાય બદલ તેમનો હાર્દિક આભાર માનવામાં આવે છે.
– પ્રકાશક
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિષયાનુક્રમ
P
જ
જ ૦
૧. દાનને મહિમા.
( ૧ ) જગત દાનવડે જ ચાલી રહ્યું છે. ( ૨ ) દાન કઇ ઠેકાણે નિષ્ફળ નથી જ. ( ૩ ) દાનધર્મને અનુસરવાની જરૂર. ( ૪ ) કવિઓનું કથન. ( ૫ ) નીતિકારને મત. ( ૬ ) વિદ્યાપતિનું દૃષ્ટાંત. ( ૭ ) સ પ્રકારના મૂર્ખ. ( ૮ ) કૃપણુતા અને કરકસર. ( ૯ ) નવી વહુનું દષ્ટાંત. (૧૦) ચાર ચેરનું દષ્ટાંત.
(૧૧) શાસ્ત્રકારોને અભિપ્રાય. - (૧૨) શાલિભદ્રની કથા. ૨. દાનના પ્રકારે
(૧૩) અભયદાન. (૧૪) મેઘરથ રાજાની વાત. (૧૫) હાથીએ પાળેલી સસલાની દયા. (૧૬) જ્ઞાનદાન. (૧૭) વ્યાવહારિક અને પારમાર્થિક જ્ઞાન (૧૮) પારમાર્થિક જ્ઞાન પાળવાની રીત.
૨૩
૪૦
૪૫
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦
૪૮
૫૦.
૨૦.
૫૨
૫
૫૪
૫૫
૫૫
(૧૯) કેવા ગુરુ પારમાર્થિક જ્ઞાન આપી શકે ? (૨૦) પારમાર્થિક જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવાનાં પગથિયાં. (૨૧) અનિષ્ટ શાનદાન. (૨૨) મત્સ્યાસ્પત્તિ-પ્રબંધ. (૨૩) પારમાર્થિક જ્ઞાનની મુખ્યતા. (૨૪) જ્ઞાનદાનની કેટલીક યોજનાઓ. (૨૫) ઉપષ્ટ ભ દાન. (૨૬) સુપાત્ર અને કુપાત્રનો વિચાર. (૨૭) સુપાત્રની વ્યાખ્યા. (૨૮) સુપાત્રની દુર્લભતા. (૨૯) ધન સાર્થવાહની કથા. (૩૦) સુપાત્રને વિષે ભક્તિ રાખવી.
(૩૧) અનુકંપાદાન. ૩. દાનની રીતિ.
(૩૨) કર્તવ્યબુદ્ધિ. (૩૩) ચિત્તની પ્રસન્નતા. (૩૪) ગુપ્તતા. (૩૫) ચિત્તશુદ્ધિ. (૩૬) ઉપસંહાર.
૫૬
૫૭
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
દાનનો મહિમા
(૧) જગત દાનવડે જ ચાલી રહ્યું છે.
આકાશ પિતાના અનંત અવકાશનું દાન કરતું ક્ષણભર જ અટકી જાય તે શું સ્થિતિ થાય ? તે જ રીતે જે સૂર્ય પિતાની ઉષ્મા આપતો બંધ થાય, ચંદ્ર પોતાની શીતળતા આપવાનું મુલતવી રાખે, પૃથ્વી પિતાને રસ-કસ આપવાને ઈનકાર કરે અને પવન, પાણી તથા અગ્નિ કેઈને કંઈ પણ આપતાં અટકી જાય છે તેનું પરિણામ શું આવે ? તેથી એમ કહેવું સર્વથા સમુચિત છે કે-આ દુનિયા દાન ઉપર ટકેલી છે, આ વિશ્વને વ્યવહાર દાનવડે જ પ્રવર્તે છે અને આ સચરાચર જગત્ દાનવડે જ ચાલી રહ્યું છે. (૨) દાન કેઈ ઠેકાણે નિષ્ફળ નથી.
વળી નીતિ તરીકે પણ દાનને વ્યવહાર શ્રેષ્ઠ છે, કારણ કે તે કઈ પણ ઠેકાણે નિષ્ફળ જતું નથી. જે તે સુપાત્રને વિષે અપાયું હોય તે ધર્મનું કારણ બને છે અને અપાત્રને
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મ ગ્રંથમાળા
: 2:
- પુષ્પ
વિષે અપાયું હોય તેા દયાની કીર્તિ વધારે છે. જો તે મિત્રને અપાયું હોય તે પ્રીતિમાં ઉમેરા કરે છે અને શત્રુને અપાયું હોય તે વૈરને નાશ કરે છે. જો તે સેવકને અપાયું હોય તે તેની સેવાવૃત્તિને ઉત્તેજન કરે છે અને રાજા વગેરેને અપાયું હાય તેા તેમના તરન્નું સન્માન લાવે છે. વળી તે ભાટ-ચારણુ વગેરેને અપાયું હોય તેા યશની વૃદ્ધિ કરે છે. આમ સ ઠેકાણે તે કોઇ ને કોઇ પ્રકારનુ ફળ ખતાવે છે.
(૩) દાન ધર્મને અનુસરવાની જરૂર.
દાનના સુવ્યવહાર ભૂલાવાનું જ એ પિરણામ છે કે-દુનિયા આજે સામ્યવાદ તરફ ઢળી રહી છે, અને દ્વેષ, ઈર્ષ્યા તથા હિં’સાની વૃત્તિને ઉત્તેજન મળી રહ્યું છે. દાનને સુવ્યવહાર ભૂલાવાનું જ એ પિરણામ છે કે-સમાજ આજે વિષમ સ્થિતિમાં મૂકાઈ ગયા છે અને કંગાલિયત, એકારી તથા દીન—હીન દશા નજરે પડે છે. દાનનેા સુવ્યવહાર ભૂલાવાનું જ એ પિરણામ છે કે-મનુષ્ય આજે મુફલીસ દેખાય છે અને ઉદારતા, સૌજન્ય, વિવેક વગેરે પાંગળાં બની ગયાં છે. તેથી દુનિયાને હિંસક સામ્યવાદ તરફ ઢળતાં અટકાવવી હાય, સમાજમાં સ્થિરતા માણવી હોય અને વ્યક્તિ માત્રમાં સદ્ગુણ્ણાના વિકાસ કરવા હોય તા દાનધર્મને અનુસરવાની જરૂર છે.
(૪) કવિઓનુ· કથન.
મનુષ્યમાં દાન ધર્મના સ`સ્કારા જવલંત રાખવા માટે જ કવિઓએ કહ્યું છે કે
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
દસ
: 3:
દેતાં શીખા
" जीवति स जीवलोके यस्य, गृहाद्यान्ति नार्थिनो विमुखाः । મૃત વન્યજ્ઞનોસૌ, નિાનિ વૃત્તિ હ્રાહય | "
‘તે જ મનુષ્ય આ સંસારમાં જીવતા છે કે જેના ગૃહે આવેલા અથીજને નિરાશ થઇને પાછા જતા નથી, બાકીના તે ધમણુની માફક માત્ર કાલના દિવસે પૂરવાને જ જીવે છે અર્થાત્ તે જીવતા છતાં મરેલા જ છે. '
44
प्रदानं प्रच्छन्नं गृहमुपगते संभ्रमविधिः, प्रियं कृत्वा मौनं सदसि कथनं चाप्युपकृतेः । अनुत्सेको लक्ष्म्या निरभिभवसाराः परकथाः, श्रुते चासंतोषः कथमनभिजाते निवसति १ ॥ "
,,
‘ગુપ્ત રીતે દાન આપવું, ઘેર આવેલાનુ સ્વાગત કરવું, કોઇનું ભલું કરીને મૌન ધારણુ કરવું, કાઇએ પેાતાના ઉપર ઉપકાર કર્યાં હોય તે પાંચ સરખા માણુસની વચ્ચે કહી મતાવવા, લક્ષ્મીનુ અભિમાન કરવુ નહિ અને જ્ઞાનપ્રાપ્તિમાં અસતષ રાખવા. આટલાં વાનાં ખાનદાન વિના બીજે કયાં વસે ? અર્થાત્ ખાનદાન મનુષ્યનાં આ લક્ષણા છે. ’
♦ વિન્તિ નથઃ સ્વયમેવ નામ, स्वादन्ति न स्वादुफलानि वृक्षाः । पयोमुचां किं क्वचिदस्ति शस्यं परोपकाराय सतां विभूतयः ॥
29
નદીએ પેાતે પાણી પીતી નથી, વૃક્ષેા પાતે સ્વાદુ લા
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મભેાધ-ગ્રંથમાળો
: ૪ :
પુષ્પ
ખાતા નથી, વાદળાંએ પેાતે ધાન્યના માલિક થતાં નથી. એટલે સત્પુરુષાની સમૃદ્ધિ પરાપકારને માટે જ છે. ’
લૌકિક કવિઓએ કહ્યું છેઃ
શક્તિ છતાં પણ અવરનાં, દુ:ખ ન ટાળે જે; શરદ ઋતુના મેચ રા, ફેાગઢ ગાજે તેહ,
લક્ષ્મી પૂરતા પ્રમાણમાં હાવા છતાં જે મનુષ્યા અન્યના દુઃખા ટાળતા નથી, તે શરદઋતુના મેઘ જેવા માત્ર આડ
"
મરી છે કે જે ગાજવા છતાં વરસતા નથી.
6
જનની ! જણ તા ભકત જણુ, કાં દાંતા કાં શૂર નહિતા રહેજે વાંઝણી, મત ગુમાવીશ ન.
હે માતા ! જો તું જન્મ જ આપે તેા એવા પુત્રને જન્મજે કે જે ભગવાનના ભક્ત હાય અથવા પેાતાની લક્ષ્મીનું યથેચ્છ દાન કરનારા હાય અથવા શત્રુ સાથે વીરતાથી ઝઝુમનારા હોય; પરંતુ કામી, કૃપણ કે કાયરને જન્મ આપીશ નહિ; કારણ કે તેવા પુત્રને જન્મ આપવા એ માત્ર શરીરનાં નૂરને ગુમાવવા જેવું છે. એના કરતાં તે વાંઝિયા રહેવું અતિ ઉત્તમ.
મેમાનાને માન, લ ભરી દીધાં નહિ, તે નરને જાણવા હેવાન, સાચુ સાહિંચા ભણે.
સારહને કિવ કેાઈની શરમ રાખ્યા વિના સાચેસાચુ કહી દે છે કે-જે મનુષ્ય પેાતાના ઘેર આવેલા મહેમાનાને ચેાગ્ય આદર-સત્કાર કરતા નથી, તે મનુષ્યા નહિ પણ હેવાન
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
દસમું : : ૫ :
દેતાં શીખે છે. તાત્પર્ય કે-ઘેર આવેલા કેઈ પણ મનુષ્યને યોગ્ય સત્કાર કરે અને તેને જોઈતી ચીજ-વસ્તુઓ આપવી એ પ્રત્યેક મનુષ્યનું કર્તવ્ય છે.
કરમાં પહેરે કડાં, પણ કર પર કર મેલે નહિ.
એ માણસ નહિ મડાં, સાચું સેરઠિયો ભણે. સેરઠન કવિ કેઈની શેહમાં તણાયા વિના સાચેસાચું કહી દે છે કે-જે મનુષ્ય પોતાના હાથમાં સોનાના વેઢ, વીંટી ને કડાં પહેરે છે, પણ કેઈ દીન-દુઃખીના કર પર પિતાને કર મૂકતા નથી અર્થાત્ તેમને કંઈ પણ આપતા નથી, તે મનુષ્ય નહિ પણ જીવતાં મડદાં જ છે. (૫) નીતિકારને મત –
વ્યવહાર-વિચક્ષણ નીતિકારોએ કહ્યું છે કે – " दातव्यं भोक्तव्यं सति, विभवे सञ्चयो न कर्तव्यः।
पश्येह मधुकरीणां, सञ्चितमर्थं हरन्त्यन्ये ॥"
જે તમારી પાસે પાંચ પૈસાને વધારે હોય તે તેનાથી દાન દેજે કે તેને તમારા પિતાના ઉપયોગમાં લેજો, પણ તેને સંચય કરશે નહિ; કારણ કે એ રીતે સંચિત કરેલે પૈસે
વડે ચેરાઈ જાય છે, લૂંટારાઓવડે લૂંટાઈ જાય છે અને રાજાવડે હરાઈ જાય છે. આ કુદરતને ન્યાય છે અને તે સર્વત્ર એક સરખે નજરે પડે છે. જુઓ કે મધમાખી મધને સંચય કરે છે, પણ તે કેઈને આપતી નથી કે પોતાના ઉપયોગમાં લેતી નથી, તે તેનું બધું મધ એક દિવસ વાઘરીવડે હરાઈ જાય છે.
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મ આધ-ગ્રંથમાળા
66
: :
संग्रहैकपरः प्राप, समुद्रोऽपि रसातलम् | दाता तु जलदः पश्य, भुवनोपरि गर्जति ॥
,,
66
: પુષ્પ
સ'ગ્રહ કરનાર અને દાતાર વચ્ચેના તફાવત જુએ. સમુદ્ર મહાન્ છે પણ સંગ્રહ કરે છે, તેથી તે રસાતલમાં ગયા છે અને મેઘ સામાન્ય છે, પણ જગત્ને જલનુ દાન કરે છે તે બધા મનુષ્યને માથે ચડીને ગાજે છે. એટલે સૉંગ્રહ કરનારા છેલ્લી પાયરીએ બેસે છે અને દાન કરનારા સહુના સત્કારને
પાત્ર થાય છે.
संपूर्णोऽपि सुवृत्तोऽपि स्याददानादधो घटः । રઘુઃ પુનોઽવ ાળો, વાનાઝુર
♦
: | '' જો કોઈ એમ માનતું હોય કે અમે સંપૂર્ણ છીએ અને સુવૃત્ત ( ખાનદાન ) છીએ માટે અમારું સ્થાન આગળ પડતું હાવુ જોઇએ તે તે સદ'તર ખાટું છે, કારણ કે ઘડા સંપૂર્ણ છે અને સુવૃત્ત ( સુંદર આકારના ) પણ છે, છતાં કોઈને દાન આપતા નથી-દાન આપવામાં ઉપયેગી થતા નથી તેથી તે નીચે પડયે રહે છે અને કેડિયું નાનકડું હાય છે, બેડાળ હાય છે અને વખતે કાણું પણુ હોય છે છતાં દાન આપે છે, દાન આપવાના કામમાં આવે છે, તે તે ઘડાની ઉપર મૂકાય છે; માટે ઉચ્ચ સ્થાને બિરાજવું હાય તે કંઇ પણુ દેતાં શીખા. * ઉત્તમૌડપ્રાર્થિતો ત્તે, મધ્યમઃ પ્રાર્થિતઃ પુનઃ | याचकैर्याच्यमानोऽपि दत्ते न त्वधमाधमः ॥ " ઉત્તમ પુરુષ વગર માગ્યે આપે છે, મધ્યમ પુરુષ માગવાથી
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
દસમું :
દેતાં શીખા
આપે છે અને અધમ પુરુષ યાચકોએ માગવા છતાં પણ આપતા નથી. એટલે પેાતાનુ કર્ત્તવ્ય સમજીને દેવું તે ઉત્તમ છે, કાઇના દબાણથી કે કાષ્ઠની શરમથી દેવું તે મધ્યમ છે અને કોઈ પણ રીતે દેવું જ નહિ તે અધમ છે.
: 6 :
“ यो नात्मने न गुरवे न च बान्धवाय, दाने दयां न कुरुते न च भृत्यवर्गे । किं तस्य जीवितफलं हि मनुष्यलोके, काकोऽपि जीवति चिरं च सुखं च भुङ्क्ते ॥ "
જે પુરુષ પેાતાની લક્ષ્મીના ઉપયાગ જાત માટે કરતે નથી એટલે કે તેના વડે સારાં ખાનપાન, જરૂરી વસ્ત્રાભૂષણ, ચેગ્ય સાધના અને આવશ્યક શિક્ષણ પ્રાપ્ત કરતા નથી; ગુરુવ એટલે માતા, પિતા, વડીલ, વિદ્યાગુરુ અને કલાગુરુને માટે પણ વ્યય કરતા નથી; ખંધુએ એટલે ભાઈ, બહેન, ભત્રીજા, ભાણેજ વગેરે નજીકનાં સગાઓને માટે પણ કરતા નથી; તેમ જ તેના વડે કાઈ દીન-દુઃખીના ઉદ્ધાર કરતા નથી કે પેાતાની સતત સેવા કરનાર સેવકેાનુ' દાળદર પણ ફેડતા નથી, તેના જીવ્યાનું આ જગમાં ફળ શું? જો લાંબું જીવવું અને પોતાનું પેટ ભરવું એ જ મનુષ્ય જીવનના અર્થ હાય તેા કાગડા પણ તેવું કયાં નથી કરતા ? તે ઘણું જીવે છે અને સુખેથી ખાય છે, માટે મનુષ્ય જીવનના મહાન્ ઉદ્દેશને લક્ષ્યમાં રાખીને એવુ જીવન જીવવુ કે જેથી સ્વપરના ઉપકાર થાય.
જે મનુષ્યે કૃપણુતાની કાલીમાથી છવાયેલા છે અને કેાઈને
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મ આધ-ગ્રંથમાળા
: : :
- પુષ્પ
કંઇ પણ દેવામાં સમજ્યા જ નથી, તેમને ઉદ્દેશીને તે
કહે છે કે—
66
दानं भोगो नाशस्तिस्रो, गतयो भवन्ति वित्तस्य । यो न ददाति न भुङ्क्ते, तस्य तृतीया गतिर्भवति ॥ "
‘એકૃપણા ! તમે કાન સરવા કરીને સાંભળેા કે-આ વિશ્વમાં ધન, દોલત, સંપત્તિ, લક્ષ્મી કે વિત્તની અવસ્થા ત્રણ પ્રકારની છેઃ દાન, ભાગ અને નાશ. એટલે જે શ્વેતા નથી કે ભાગવતા નથી તેના વિત્તની ત્રીજી અવસ્થા થાય છે, અર્થાત્ તેના નાશ અવશ્ય નિર્માયલે છે. ’
જેએ લક્ષ્મીના ઉપચેાગ માત્ર પેાતાના મેાજશેાખ માટે જ કરે છે પણુ કાઈને દાન દેવામાં કરતા નથી, તેમને તે સભળાવે છે:
46
प्रदत्तस्य प्रभुक्तस्य, दृश्यते महदन्तरम् । दत्तं श्रेयांसि संते, विष्ठा भवति भक्षितम् ॥
*
આ મહાનુભાવા ! ખૂબ દેવામાં અને ખૂખ માવામાં આકાશપાતાળ જેટલું અંતર છે અથવા રાણી–દાસી જેટલા તફાવત છે; કારણ કે ખૂબ દીધેલું કલ્યાણુની પરપરાને જન્મ આપે છે, જયારે ખૂબ ખાધેલું ઘેાડા વખત પછી જ વિશ્વારૂપ અની જાય છે; માટે અંગત માજશાખ ઓછા કરી અને કાઇકને કંઈ પણ દેતાં શીખેા. જેઓ એમ માને છે કે-અમારી સપત્તિ એ અમારી બુદ્ધિ કે ચતુરાઇનુ ફળ છે અને તેથી તે ગમે ત્યારે અને ગમે તેટલા પ્રમાણમાં મેળવી શકીએ છીએ, તેમના ભ્રમ ભાંગવા તેઓ કહે છેઃ
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
દસમું :
દેતાં શીખો
પુણ્ય વિવેક પ્રભાવથી, નિશ્ચય લક્ષ્મી નિવાસ;
જ્યાં લગી તેલ પ્રદીપમાં, ત્યાં લગી જ્યોતિ પ્રકાશ. ઓ શાણુઓ! તમને ધન-દેલતની જે પ્રાપ્તિ થઈ છે, તે નિશ્ચયપૂર્વક પુણ્ય અને વિવેકના પ્રભાવથી જ થઈ છે, માટે તેના વડે પુણ્ય અને વિવેકની વૃદ્ધિ થાય તેવું જ કંઈક કરે. દીવાની જ્યોતિને પ્રકાશ ત્યાં સુધી જ ટકે છે કે જ્યાં સુધી તેની અંદર તેલને સંગ્રહ રહેલું હોય છે. એ તેલને સંગ્રહ ખૂટ્યો કે પ્રકાશ બંધ. અર્થાત્ તમારા પુણ્યને ભગવટે પૂરે થતાં જ લક્ષમી તમને સલામ ભરીને ચાલતી થવાની, માટે તે વિદાય થાય તે પહેલાં એવાં પુણ્યનાં કામ કરી લે કે તેને બીજે જવાનું મન જ ન થાય. આ વિષયમાં વિદ્યાપતિનું દષ્ટાંત વિચારવા એગ્ય છે. (૬) વિદ્યાપતિનું દષ્ટાંત.
વિદ્યાપતિ નામે એક શેઠ ઘણે ધનવાન-લકમીવાન હતે. તેને એક દિવસ લક્ષમીએ સ્વપ્નમાં કહ્યું કે-“હે ભદ્ર! હું આજથી દશમે દિવસે તારા ઘરમાંથી નીકળી જવાની છું.” એટલે વિદ્યાપતિએ પિતાની સ્ત્રીની સલાહ લીધી કે “હવે આપણે શું કરવું?” સ્ત્રીએ કહ્યું: “એમાં વિચારવા જેવું શું છે? જે લક્ષમી જવાની જ હોય છે તેનાથી થાય તેટલું સુકૃત કરી . કહ્યું છે કે – " पश्चाद्दत्तं परैर्दत्तं, लभ्यते वा न लभ्यते ।
તેન ા ચાં, ઝભ્યતે તત્ર ન સંશયા” પાછળથી દેવાયેલું કે બીજાવડે દેવાયેલું પમાય કે ન
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમધ-રંથમાળા : ૧૦ :
: ૫૫ પણ પમાય; પરંતુ જે સ્વહસ્તે દેવાયેલું છે તે અવશ્ય પમાય છે, અર્થાત્ તે કદાપિ પણ નિષ્ફળ જતું નથી.”
ત્યારે શેઠે પૂછયું કે “આ ધન કઈ રીતે વાપરીશું?” શેઠાણીએ કહ્યું: “જિનમંદિર, જિનમૂર્તિ, જિનાગમ, સાધુ, સાડવી, શ્રાવક અને શ્રાવિકા એ સાત ક્ષેત્રમાં વાપરેલું ધન અનંતગણું ફળવાળું થાય છે.” એટલે વિદ્યાપતિ શેઠે તે જ દિવસે એ સાતે ક્ષેત્રમાં ધન વાપરી નાખ્યું અને પોતે ગુરુ પાસે પરિગ્રહનું પ્રમાણ કરીને શાંતિથી સુઈ ગયે. હવે બીજા દિવસે પ્રાતઃકાળમાં ઉઠીને જોયું તે આખું ઘર પહેલાંની માફક જ દ્રવ્યથી ભરેલું જણાયું, એટલે તેણે વધારાનું સઘળું દ્રવ્ય ધર્માદામાં વાપરી નાખ્યું. આવી રીતે નવ દિવસ પસાર થયા અને દશમા દિવસની રાત્રિ આવી પહોંચી ત્યારે લક્ષમીએ ફરીને સ્વપ્નમાં કહ્યું કે “ભદ્ર ! તારા પુણ્યને લીધે હું તારા ઘરમાં જ સ્થિર થઈ છું.” લક્ષ્મીનું આ વચન સાંભળી વિદ્યાપતિએ વિચાર કર્યો કે-“આ તે મારા પરિગ્રહ-પ્રમાણને ભંગ કરનાર થશે, માટે નગર છોડીને ચાલ્યા જવું. કહ્યું છે કે–વિષભક્ષણ કરવું, પર્વતના મસ્તકેથી કૂદી પડવું કે આગમાં બળી જવું તે સારું પણ લીધેલા વ્રતનું ખંડન કરવું સારું નહિ.” પછી વિદ્યાપતિ પિતાનું નગર છેડીને બીજા સ્થળે ગયે. અને ત્યાં નગર બહારના એક બગીચામાં સૂઈ રહ્યો. હવે બન્યું એવું કે તે નગરને રાજા અપુત્રિ મરણ પામ્યું હતું, એટલે મંત્રીમંડળે હાથણને શણગારીને તેની સૂંઢમાં સેનાને કળશ આપે હતું અને તે જેના મસ્તકે ઢળે તેને જ રાજા બનાવ એવો નિર્ણય કર્યો હતે. આ હાથણી ફરતી ફરતી
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
દસ:
: ૧૧ :
દેતાં શીખો
ત્યાં આવી અને તેણે વિદ્યાપતિના માથે કળશ ઢાળ્યેા. આથી મંત્રીમ`ડળે તેના રાજા તરીકે સ્વીકાર કર્યાં અને પ્રજાએ પણ તેમાં સમતિ આપી. આ રીતે પુણ્યના પ્રભાવથી વિદ્યાપતિ તે નગરના રાજા થયા, અનુભવી પુરુષાએ સાચું જ કહ્યું છે કે “ આરોગ્યમાન્થામ્પુય જીરૂં,
सच्चं शरीरे च जने महत्वम् । तवं च चित्ते सदने च संपत् संपद्यते पुण्यवशेन पुंसाम् ॥
99
પુરુષોને સાત વસ્તુઓ પુણ્યથી જ પ્રાપ્ત થાય છે, ( ૧ ) આરેાગ્ય, ( ૨ ) ભાગ્યેય, ( ૩ ) ઠકુરાઈ-રાજ્યપદ, (૪) શરીરમાં બળ, ( ૫ ) લેાકેામાં મહત્ત્વ, (૬) તત્ત્વમેધ અને (૭) ઘરમાં સૌંપત્તિ.
અથવા
“ आरोग्यं सौभाग्यं धनाढ्यता नायकत्वमानन्दः । कृतपुण्यस्य स्यादिह, सदा जयो वाञ्छितावाप्तिः ॥ "
આરેાગ્ય, સૌભાગ્ય, ધનાઢ્યતા, નાયકપણું, આનંદ, જય અને મનારથની સિદ્ધિ-આટલાં વાનાં પુણ્યશાળી પુરુષને જ પ્રાપ્ત થાય છે. પછી તે વિદ્યાપતિરાયે પ્રાપ્ત થયેલી રાજ્યલક્ષ્મીવડે ઉત્તમ જિનમદિશ કરાવ્યાં, તેમાં રત્નમય-સુવર્ણ - મય મનહર જિનબિંબેની પ્રતિષ્ઠા કરાવી, જિનવચનાને ભૂજ પત્ર-તાડપત્ર વગેરે પર સુંદર રીતે લખાવી તેના ગ્રંથભંડારા બનાવ્યા, વળી મનેાહર-વિશાળ પૌષધશાળાએ બંધાવી
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમય-ગ્રંથમાળા
: પુષ્પ
અને
સાધુ–સાવી-શ્રાવક-શ્રાવિકાની ઉત્તમ રીતે ભક્તિ કરી; તેમજ હીન-દીનાને પણ અનુક પાબુદ્ધિથી ઘણુ દાન દીધું. આ રીતે દાન કરવાથી ઉત્પન્ન થયેલી પુણ્ય-પરંપરાવડે તે સદ્ગતિને અધિકારી થયે અને પાંચમા ભવે માક્ષ પામ્યા. તાત્પર્ય કે-લક્ષ્મી પુણ્યથી જ પ્રાપ્ત થાય છે અને પુણ્યથી ટકી રહે છે.
: ૧૨ :
કૃપણતાને કાઢ્યા વિના ઉદારતા આવતી નથી; ઉદારતા આવ્યા વિના દાન દેવાતું નથી; અને દાન દેવાયા વિના વ્યવહાર ૐ ધર્મનું પાલન થતું નથી. તેથી વ્યવહાર અને ધમ ઉભયનુ પાલન કરવા માટે કૃપણુતાને કાઢવાની જરૂર છે. સુજ્ઞજનાએ સે પ્રકારના મૂર્ખા વર્ણવ્યા છે, તેમાં કૃપણ એ અઠ્ઠોતેરમે મૂર્ખ છે.
(૭) સા પ્રકારના મૂખ
પહેલા મૂખ એ કે જે છતી શક્તિએ ઉદ્યમ ન કરે, બીજો મૂખ એ કે જે પંડિતાની સભામાં પેાતાનાં વખાણુ કરે. ત્રીજો મૂર્ખ એ કે જે ગણિકાના વચનમાં વિશ્વાસ રાખે. ચાથે મૂર્ખ એ કે જે દંભ તથા આડંબર પર ભરોસા રાખે. પાંચમા સૂક્ષ્મ એ કે જે જુગારથી ધન મેળવવાની આશા રાખે. છઠ્ઠો મૂર્ખ એ કે જે ખેતી આદિ લાભના સાધનમાં શ’કા રાખે. સાતમે મૂર્ખ એ કે જે બુદ્ધિ નહિ છતાં મોટુ કામ
કરવા ધારે.
આઠમે મૂખ એ કે જે વિષ્ણુક થઇને એકાંતમાં વાસ કરે.
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
દસ :
: ૧૩ :
દેતાં શીખે નવમે મૂર્ખ એ કે જે માથે દેવું કરીને ઘરબાર ખરીદે. દશમે મૂર્ખ એ કે જે વૃદ્ધ થઈને લગ્ન કરે
અગિયારમે મૂર્ખ એ કે જે ગુરુ પાસેથી નહિ ધારેલા ગ્રંથની વ્યાખ્યા કરે.
બારમે મૂખ એ કે જે ખુલ્લી વાત છુપાવવાનો પ્રયત્ન કરે. તેરમે મૂર્ખ એ કે જે ચંચળ સ્ત્રીને ભર થઈ ઈષ્ય રાખે. ચૌદમે મૂર્ખ એ કે જે સમર્થ શત્રુની શંકા ન રાખે.
પંદરમે મૂર્ખ એ કે જે પ્રથમ ધન આપીને પાછળથી પશ્ચાત્તાપ કરે.
સોળમો મૂર્ખ એ કે જે અભણ છતાં મોટા સ્વરે કવિતા બેલે.
સત્તરમે મૂખ એ કે જે અવસર નહિ છતાં બોલવાનું ચાતુર્ય બતાવે.
અઢારમે મૂર્ખ એ કે જે બેલવાને અવસર હોય છતાં મીન રહે.
ઓગણીશમે મૂર્ણ કે જે લાભના ટાણે કલહ કરે. વીશમે મૂર્ખ એ કે જે ભજનના સમયે ક્રોધ કરે.
એકવીશમે મૂર્ણ છે કે જે મોટા લાભની આશાથી પિતાની પાસેનું ધન વેડફી નાખે.
બાવીશમે મૂર્ખ એ કે જે કિલષ્ટ (કેઈ ન સમજે તેવી) ભાષાને ઉપયોગ કરે.
તેવીશમે મૂર્ખ એ કે જે પુત્રના હાથમાં સર્વ ધન સેંપી દીન થાય
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મબોધ-થમાળા : ૧૪ :
વીશમે મૂર્ણ છે કે જે સ્ત્રી પક્ષના લેકે પાસેથી ધનની યાચના કરે.
પચીશમે મૂર્ખ એ કે જે સ્ત્રીની સાથે ટટ થવાથી બીજી સ્ત્રી પરણે.
છવીશમે મૂર્ણ છે કે જે પુત્ર ઉપર કોલ કરીને તેનું નુકશાન કરે.
સત્તાવીશમે મૂર્ણ એ કે જે કામી પુરુષ સાથે હરિફાઈ કરી ધન ઉડાવે.
અઠ્ઠાવીશમે મૂર્ખ એ કે જે યાચકેએ કરેલી સ્તુતિથી મનમાં અહંકાર લાવે.
ઓગણત્રીશમે મૂર્ખ એ કે જે પિતાની બુદ્ધિના અહંકારથી અન્યનાં હિતવચને સાંભળે નહિ. - ત્રીશમે મૂર્ખ એ કે જે “અમારું કુળ મોટું છે” એવા અભિમાનથી કેઈની ચાકરી કરે નહિ.
એકત્રીશમે મૂર્ખ એ કે દુર્લભ એવું દ્રવ્ય આપીને કામગ સેવે.
બત્રીશમે ભૂખે એ કે જે મૂલ્ય આપીને ખરાબ માગે જાય.
તેત્રીશમે મૂખ એ કે જે લેભી પાસેથી લાભ લેવાને પ્રયત્ન કરે.
ત્રિીશમે મૂર્ખ એ કે જે દુષ્ટ અધિકારી પાસેથી ન્યાય મેળવવાની આશા રાખે.
પાંત્રીશમા મૂર્ણ કે જે વણિકની પાસેથી નેહને ઈરછે.
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
હસમું : : ૧૫ :
દેતાં શીખે છત્રીશમે મૂર્ખ એ કે જે કૂરમંત્રીને ભય ન રાખે.
સાડત્રીશમે મૂર્ખ એ કે જે કૃતજ્ઞ પાસેથી ઉપકારના બદલાની આશા રાખે.
ઓગણચાલીશમે મૂર્ખ એ કે જે નીરોગી શરીરે વહેમથી દવા ખાય.
ચાલીશમે મૂર્ણ એ કે જે ગી છતાં પરેજી ન પાળે. એકતાલીશમે મૂર્ખ એ કે જે લેભથી સ્વજનને છોડી દે.
બેંતાલીશમે મૂર્ખ એ કે જે મિત્રના મનમાંથી રગ ઉતરી જાય એવાં વચને બોલે.
તેંતાલીશમે મૂર્ખ એ કે જે લાભને અવસર આવ્યું આળસ કરે.
ચુમાલીશમે મૂર્ખ એ કે જે માટે અદ્ધિવંત છતાં કલેશ સહન કરે.
પિસ્તાલીશમે મૂર્ખ એ કે જે જેશીનાં વચને પર ભરોસે રાખી રાજ્ય કે શ્રીમંતાઈની ઈરછા કરે.
છેતાલીશમે મૂર્ણ છે કે જે મૂખની સાથે મસલત કરે.
સુડતાલીશમે મૂખ એ કે જે દુર્બળને રીબાવવામાં શૂરવીરતા બતાવે.
અડતાલીશમે મૂર્ખ એ કે જે પ્રકટપણે દૂષિત એવી સ્ત્રી પર પ્રેમ રાખે.
ઓગણપચાશમે મૂર્ખ એ કે જે ગુણને અભ્યાસ કરવામાં રુચિ ન રાખે.
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમધ-ગ્રંથમાળા : ૧૬ :
પચાશમે મૂર્ખ એ કે જે બીજાએ સંચિત કરેલું ધન ઉડાવે.
એકાવનમે મૂર્ણ કે જે માન રાખી રાજા જે ડળ બતાવે.
બાવનમે મૂર્ખ એ કે જે રાજાદિકની જાહેર નિંદા કરે. ત્રપનમે મૂર્ખ એ કે જે દુઃખ આબે દીનતા બતાવે.
ચેપનમે મૂર્ણ છે કે જે સુખ આવ્યે દુખના દિવસે ભૂલી જાય.
પંચાવનમે મૂર્ખ એ કે જે થોડા બચાવ માટે ઘણે ખર્ચ કરે. છપ્પનમે મૂર્ખ એ કે જે પરીક્ષાને અર્થે ઝેર ખાય. સત્તાવનામે મૂર્ખ એ કે જે કિમિયામાં ધન હોમે. અઠ્ઠાવનમે મૂર્ણ કે જે ક્ષયરોગ છતાં રસાયણ ખાય. ઓગણસાઠમે મૂર્ખ કે જે મેટાઈને અહંકાર રાખે. સાઠમે મૂર્ખ એ કે કોધથી આત્મઘાત કરવા તૈયાર થાય. એકસઠમે મૂર્ખ એ કે વગર કારણે આમતેમ ભટક્ત રહે. બાસઠમે મૂર્ણ છે કે જે બાણના પ્રહાર થયા છતાં યુદ્ધ જુએ.
2શઠમે મૂર્ખ એ કે જે મોટા સાથે વિરોધ કરી નુકશાનમાં ઉતરે.
ચેસઠમે મૂર્ખ એ કે જે ડું ધન છતાં શ્રીમંતને આડંબર રાખે.
પાંસઠમે મૂર્ખ એ કે જે પંડિત છું એમ સમજી બહુ બકવાટ કરે.
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૧૭ :
દેતાં શી
છાસઠમે મૂખ એ કે જે શૂરવીર છું એમ સમજીને કાઇની
બીક ન રાખે.
સમુઃ
સડસઠમે મૂખ એ કે જે પાતાનાં ઘણાં વખાણુ કરી સામાને કટાળા ઉપજાવે.
અડસઠમા મૂખ એ કે જે હાંસી કરતાં મમ વચન માલે. ઓગણસીત્તેરમે મૂખ એ કે જે દરિદ્રીના હાથમાં પેાતાનુ ધન આપે.
સીત્તેરમે મૂખ એ કે જે લાભની અનિશ્ચિતતા છતાં ખચ કરે. એકાતેરમા મૂખ એ કે જે ખર્ચના હિસાખ રાખવામાં કટાળા લાવે.
ખેતેરમે મૂખ એ કે જે નશીબ ઉપર ભાસા રાખી
ઉદ્યમ ન કરે.
તાંતેરમા મૂખ એ કે જે પેાતે દરિદ્રી છતાં વાતામાં વખત ગુમાવે.
ચુમતેરમા સૂખ એ કે જે વ્યસનમાં આસક્ત થઈ ભાજન કરવાનું ભૂલી જાય.
પ'ચાતુરમે મૂખ એ કે જે નિર્ગુણી છતાં પાતાના કુળની
પ્રશંસા કરે.
છેતેરમા મૂખ એ કે જે કઠાર સ્વર છતાં ગીતેા ગાય. સત્તોત્તેરમા મૂખ એ કે જે સ્ત્રીના ભયથી યાચકને દાન આપે નહિ.
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧ ૫૫
ધર્મબોધ-ગ્રંથમાળા : ૧૮ :
અઠ્ઠોતેરમે મૂર્ણ છે કે જે કૃપણતા કરે.
ઓગણએંશીમે મૂર્ખ એ કે જે દેષ ખુલ્લા દેખાતા હોય છતાં વખાણ કરે.
એંશીને મૂર્ખ એ કે જે સભાનું કામ પૂરું થયા વિના વચ્ચેથી ઊઠી જાય.
એકાશીમે મૂર્ખ એ કે જે દૂત થઈ સંદેશે ભૂલી જાય.
બાશીમે મૂર્ખ એ કે જે ખાંસીને રોગ છતાં ચેરી કરવા જાય.
ત્યાશીમે મૂર્ખ એ કે જે યશને અર્થે રસોડાખર્ચ મોટું રાખે.
ચોરાશીમે મૂર્ખ એ કે જે લેક વખાણ કરે એવી ઈરછાથી થોડું જમે.
પંચાશીમે મૂર્ખ એ કે જે ડી વસ્તુ ઘણી ખાવાની ઈચ્છા રાખે.
છયાશીમે મૂર્ખ એ કે જે કપટી અને મીઠાબેલા લોકેની જાળમાં સપડાઈ જાય.
સત્યાશીમે મૂખે એ કે જે વેશ્યાના યારની સાથે કલહ કરે.
અચાશીમે મૂર્ખ એ કે જે બે જણની ખાનગી મસલત ચાલતી હોય ત્યાં જઈને ઊભું રહે.
નેવ્યાસીમે મૂર્ખ એ કે જે રાજાની મહેરબાની હંમેશા રહેશે એવી ખાતરી રાખે.
નેવુંમે મૂર્ખ એ કે જે અન્યાયથી આગળ વધવાની ઇચછા રાખે.
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
દસમું : : ૧૯ :
દેતાં શીખે એકાણું મૂર્ખ એ કે જે ધન પાસે નહિ છતાં ધનથી થનારાં કામની શરૂઆત કરે.
બાણું મે મૂર્ખ એ કે જે ગુપ્ત વાત લેકમાં જાહેર કરે.
ત્રાણું મૂર્ણ એ કે જે યશને અર્થે અજાણુ માણસને જામીન થાય.
ચિરાણું મે મૂર્ખ એ કે જે હિતનાં વચન કહેનારની સાથે વેર કરે.
પંચાણું મે મૂર્ણ છે કે જે બધા પર ભરોસે રાખે. છનું મૂર્ણ છે કે જે લેકવ્યવહાર ન જાણે.
સત્તાણુંમે મૂર્ખ એ કે જે યાચક થઈ ઊનું જમવાની ટેવ રાખે.
અઠ્ઠાણુમે મૂર્ખ એ કે જે સાધુ થઈ ક્રિયામાં શિથિલતા બતાવે. નવાણુંમે મૂર્ણ છે કે જે કુકર્મ કરતાં શરમાય નહિ. સોમે મૂર્ખ એ કે જે બેલતાં બહુ હસે. કૃપણ માટે નીતિકારોએ ઠીક જ કહ્યું છે કે
" कृपणेन समो दाता, न भूतो न भविष्यति । ___ अस्पृशन्नेव वित्तानि, यः परेभ्यः प्रयच्छति ॥"
કૃપણના જે દાતાર થયું નથી અને થશે પણ નહિ કે જે પિતાના ધનને સ્પર્શ પણ કર્યા વિના બીજાને આપી દે છે. અર્થાત્ કૃપણ માણસ પોતાનું ધન પિતાના હાથે જરાપણ વાપરી શકતું નથી. એ તે આખરે બીજા દ્વારા જ લૂંટાઈ જાય છે.
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધોધ-ગ્રંથમાળા
:૨૦:
· પુષ્પ
" अतिसञ्चयकर्तृणां वित्तमन्यस्य कारणम् । બન્ય: શ્રીપતે યજ્ઞાન-મન્ત્રયૈઃ મુિન્પતે ।''
જે ઘણા ધનના સંચય કરે છે તે ખીજાનુ' થાય છે. જીએખહુ યત્નથી મધમાખીવર્ડ મધ એકઠું' કરાય છે, તે અન્યવર્ડ ભાગવાય છે.
“ વનઝુનુમં ઝરશ્રી, ક્રૂષછાયા સુરકપુછી ૨ | तत्रैव यान्ति विलयं, मनोरथा भाग्यहीनानाम् ॥
'
વનમાં ઊગેલું ફૂલ, કૃણુની લક્ષ્મી, કૂવાની છાયા, સુર ંગની ધૂળ અને ભાગ્યહીન મનુષ્યના મનેરથા જ્યાં ઉત્પન્ન થાય છે, ત્યાં જ નાશ પામે છે,
(૮) કૃપણુતા અને કરકસર
કૃપણુતા અને કરકસર એક નથી. કૃપણુતા એ જીવની અનુદાર વૃત્તિ કે રાંક મનેાદશા છે, જ્યારે કરકસર એ અયેાગ્ય ખર્ચના અટકાવ છે અથવા વેડફાતા ધનના જરૂરી બચાવ છે. આ વિષયમાં નવી વહુનું દૃષ્ટાંત જાણવા ચેાગ્ય છે. (૯) નવી વહુનું દૃષ્ટાંત
એક ઘરમાં નવી વહુ આવી. તેણે એક દિવસ પાતાના સસરાને દીવામાંથી નીચે જમીન પર પડી ગયેલું તેલ લઈને પગરખાં પર ચાપડતા જોયા. આથી તેણે મનમાં નિશ્ચય કર્યો કે ‘ મારા સસરા કરકસરયા છે કે કૃપણુ છે તેની ખાતરી કરવી, ’ પછી એક દિવસ પથારીમાં પડીને તે ખૂમે મારવા લાગી કે • અરેરે ! મારું માથુ વેદનાથી તૂટી પડે છે.
"
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
હસમું :
* ૨૧ :
દેતાં શીખે વહુની આ પ્રકારની બૂમ સાંભળીને ઘરના માણસો એકઠા થયા અને વિવિધ ઉપચાર કરવા લાગ્યા પણ તેનાથી દુખાવે શેને માટે? આખરે તેને સસરો આવ્યો અને તે પૂછવા લાગે કે “વહુરાણી! તમને પહેલાં કઈ વખત આ દુખા ઉપડ્યો હતો ? અને ઉપડ્યો હોય તે ક્યા ઉપાયથી મચ્યો હતે?” ત્યારે વહુએ ઠાવકાઈથી જવાબ આપે કે પહેલાં પણ બે-ત્રણ વખત આવે દુઃખાવો ઉપડ્યો હતો અને તે સાચા મેતી વાટીને ચોપડવાથી મટી ગયું હતું.'
એ સાંભળીને સસરો બોલી ઊઠયો કે ત્યારે અત્યાર સુધી ત્યાં કેમ નહિ ? આપણા ઘરમાં સાચાં મેતીને તાટે નથી. ” અને તેણે તિજોરીમાંથી સાચાં મોતીની પિટલી છોડી તેને વાટવાને હુકમ આપ્યું. તે વખતે વહુએ કહ્યું કે “હવે મને ઠીક જણાય છે, માટે મોતી વાટવાની જરૂર નથી.” પછી તેણે જેવી હતી તેવી હકીકત સાસુ-સસરાને કહી સંભળાવી આથી બધાને તેની બુદ્ધિ માટે ભારે માન પેદા થયું.
તાત્પર્ય કે–દીવાના તેલનું ટીપું પગરખાં પર પડનાર, સમય આવ્યે સાચાં મેતીને વટાવતાં જરા પણ અચકાતે નથી. એ કરકસર છે અને તે ગૃહસ્થનું ભૂષણ છે.
જે ગૃહસ્થ કરકસરથી ધન ભેગું કરી શકે છે, તેઓ વખત આવ્યે લાખનું દાન કરી શકે છે, પણ જેઓ પ્રારંભથી જ છેલબટાઉ બનીને બધા ધનને ઉડાવી દે છે અને સદા કડકા રહે છે, તે કઈને કંઈ પણ આપી શક્તા નથી. કોઈ કવિએ સાચું જ કહ્યું છે કે –
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મબોધ-ચંથમાળ
: ૨૨ :
જે ધનવંતા દે કંઈ, શું દે નહિ ધનવાન ? : નીચે શું ન જન, કરી સરોવર સ્નાન?
સરોવરમાં સ્નાન કરીને નાગો શું નીચેવે? અર્થાત્ જેણે વસ્ત્ર પહેર્યા હોય તેનાં વસ્ત્ર ભીનાં થાય છે અને તે જ નીચાવી શકાય છે. તે જ રીતે જે માણસ પાસે કંઈ ધન હોય છે, તે જ બીજાને આપી શકે છે, પણ ધનહીન કંઈ આપી શકતા નથી.
શાસ્ત્રકારોએ ધન અથવા ઋદ્ધિના ત્રણ પ્રકારો વર્ણવ્યા છે. એક ધર્મઋદ્ધિ–જેના વડે ધર્મનાં કૃત્ય થાય છે. બીજી ભેગાદ્ધિ–જેનાવડે શરીરને શાતા ઉપજાવી શકાય છે. અને ત્રીજી પાપઋદ્ધિ-જે નથી તે ધર્મના કામમાં આવતી કે નથી શિંગ માટે વપરાતી પણ અનેક પ્રકારની મુશીબતે ઊભી કરે છે અને વખતે પ્રાણને પણ નાશ કરે છે. આ વિષયમાં ચાર ચરોનું દષ્ટાંત વિચારવા યોગ્ય છે. (૧૦) ચાર ચેરેનું દૃષ્ટાંત
ચાર ચરોએ કઈ શાહુકારના ઘરમાં ચોરી કરી અને પુષ્કળ માલમત્તા મેળવી. પછી નગર બહાર એક તળાવના કિનારે બેસીને તેની વહેંચણી કરવા લાગ્યા, પણ તે વખતે બધાને કકડીને ભૂખ લાગેલી હેવાથી એવો નિર્ણય કરવામાં આવ્યું કે “પ્રથમ બે જણાએ નગરમાં જઈને મીઠાઈ લઈ આવવી અને તે બધાએ ખાધા પછી જ ભાગ વહેંચવે.” આ નિર્ણય અનુસાર બે જણ નગરમાં મીઠાઈ લેવા ગયા. હવે રસ્તામાં તેમને વિચાર આવ્યું કે “આપણે ઘણા વખતથી
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
દસ' :
: ૨૩ :
શ્વેતાં શીખે.
આધધ કરીએ છીએ પણ પૈસાદાર થયા નહિ, માટે આજની બધી માલમત્તા આપણે જ પડાવી લેવી અને તે માટે ખાકીના બે જણને મારી નાખવા. ' પછી તેમણે શહેરમાંથી મીઠાઇ ખરીદી અને તેમાં એક પ્રકારનુ ઝેર ભેળવ્યુ કે જે કાઠામાં જતાં જ પ્રાણના નાશ કરે.
અહીં પાછળ રહેલા એ ચારાને પણ એવા જ વિચાર આવ્યે એટલે તેમણે નિણ્ય કર્યાં કે નગરમાં ગયેલા એ જણુ ખાવાનુ` લઇને જેવાં અહીં આવે કે તેમની ગળચી દબાવીને તેમને આ તળાવનાં ઊંડા જળમાં ફેંકી દેવા. આ નિર્ણુય અનુસાર પેલા એ ચારા પાછા ફર્યાં કે આ એ ચારીએ ઊડીને ઝડપથી તેમની ગળચી દુખાવી દીધી અને તેમને તળાવમાં ફેકી દીધા. પછી પેાતાનાં ભાગ્યને વખાણતાં વખાણતાં તેમણે પેલી ઝેરવાળી મીઠાઇ ખાધી એટલે તેઓ પણ ત્યાં ને ત્યાં જ મરણુ પામ્યા. તાત્પર્ય કે—પાપલક્ષ્મી આવવાથી મનુષ્યની બુદ્ધિ ભ્રષ્ટ થાય છે અને તે ન કરવાનાં કાર્યોં કરી બેસે છે.
(૧૧) શાસ્ત્રકારાના અભિપ્રાય,
હવે દાન સંબંધી શાસ્ત્રકારશને અભિપ્રાય સાંભળે.
" दानशीलतपोभावभेदैर्धर्मश्चतुर्विधः । માધિયાનપાત્રામ, પ્રોસ્તોતૢક્ત્તિ
વાવૐ || '' “ પરમકૃપાળુ પરમદયાળુ અહં દેવાએ સ’સારસાગરને તરવામાં વહાણ જેવા ધર્મ દાન, શીલ, તપ અને ભાવના ભેદથી ચાર પ્રકારના કહેલા છે. ’
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમધ-ગ્રંથમાળા * ૨૪ :
"तत्रापि प्रवरं दानं, सौभाग्यमारोग्यदायकम् ।
વિકીર્તિ-નિધનં સર્વ-સંઘતાં પરમાત્મ ” તેમાં પણ દાન શ્રેષ્ઠ છે, કારણ કે તે સૌભાગ્ય અને આરોગ્યને આપનારું છે, કીર્તિનું કારણ છે અને સર્વ સંપત્તિએને લાવનારું છે.
આ વિષયમાં શાલિભદ્રની કથા સમજવા યોગ્ય છે. (૧૨) શાલિભદ્રની સ્થા.
રાજગૃહી નગરીની પાસે શાલિ નામે એક ગામડું હતું. ત્યાં ધન્યા નામની એક ગરીબ સ્ત્રી પોતાના પુત્ર સંગમ સાથે વસતી હતી. તે લેકેનું છાણવાસીદું કરતી, દાણુણી રડતી અને બીજા પણ અનેક જાતનાં પરચુરણ કામ કરતી જ્યારે સંગમ ઘેટાં-બકરાં ચરાવતે અને તેમની રક્ષા કરતે. આ રીતે મહેનત-મજૂરી કરીને મા-દીકરે પિતાને નિર્વાહ ચલાવતા હતા. એવામાં પર્વદિવસ આવ્યું અને સર્વલેકે ક્ષીરનું ભેજન તૈયાર કરવા લાગ્યા. તે જોઈને સંગમે પિતાની માતાને કહ્યું: “માતા ! આજે બધા લેકે ક્ષીરનું ભજન કરે છે, માટે મને પણ તું ક્ષીર બનાવી આપ.” ત્યારે માતાએ કહ્યું કે “બેટા ! આપણું ઘરમાં જાર–બાજરીનાં પણ સાંસા છે, તે ક્ષીર જેવું ઉત્તમ ભેજન કયાંથી બનાવી શકાય ? ” પણ સંગમ એ વાતને સમજે નહિ. પિતાનું ઘર કેમ ચાલે છે ? તેની બાળકને ખબર કયાંથી હોય? એટલે તે હઠે ચડ્યો. આથી માતાને રેવું આવ્યું. એક નિઃસહાય અને નિરાધાર સ્ત્રી આ સંગોમાં બીજું શું કરી શકે?
શકાય વરની બાળકી
આવ્યુંએક
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ ઃ
: ૫ :
શ્વેતાં શીખા
"
"
ધન્યાને રડતી જોઇને આડાશણુ-પાડાશશેા ભેગી થઇ અને પૂછવા લાગી કે:- અરે આઇ ! આજે પર્વના દહાડ તને રડવુ' કેમ આવે છે ? ' ત્યારે તેણે સાચી હકીકત કહી સંભળાવી. એટલે તે ખાઇએએ તેને સાંત્વન આપ્યુ. અને કહ્યું કે તું કાઈ જાતની ફીકર ન કર, અમે તને ક્ષીર બનાવવાની સર્વ સામગ્રી આપીશું', ' પછી કાઇએ તેને દૂધ આપ્યું, કાઇએ સાકર આપી, કેઇએ ચેખા આપ્યા અને કાઇએ તેને બદામ-પીસ્તાં વગેરે મસાલે આપ્યા. એટલે ધન્યાએ ક્ષીર તૈયાર કરી અને સંગમનાં ભાણામાં પીરસી, હવે ક્ષીર ઠરી જાય અને પુત્ર તેનુ ભાજન કરે તે પહેલાં જ તેને કંઈ કામ આવી પડયું એટલે તે પાડોશણને ઘેર ગઈ.
અહીં સંગમ ક્ષીરને ઠંડી થવાની રાહ જોવા લાગ્યા. એવામાં એક માસના ઉપવાસી કાઈ સાધુ પારણાને નિ હાવાથી ભિક્ષા અર્થે ત્યાં ચડી આવ્યા. આથી હર્ષિત થયેલા સંગમે પાત્રમાંની તમામ ક્ષીર એ મુનિરાજને વહેારાવી દીધી અને મુનિરાજ ‘- ધર્મ લાભ' દઇને ચાલતા થયા. થોડી વારે ધન્યા પાછી આવી ત્યારે તેણે સંગમનું ભાણું તદ્દન ખાલી જોયું એટલે તે સમજી કે સગમ બધી ક્ષીર ખાઈ ગયા છે અને તેને તે ખૂબ પસંદ પડી છે. એટલે તેણે બીજી પણ તેટલી જ ક્ષીર પીરસી અને સંગમે તેનુ આક લાન કર્યું, તેથી રાત્રિના સમયે તેને ભયકર વિષુચિકા ઉત્પન્ન થઇ અને તે મરણ પામ્યા. આ સંગમ સુપાત્ર દાનના પ્રભાવથી રાજગૃહીના માલેતુજાર શેઠ ગાભદ્રની પત્ની ભદ્રા શેઠાણીની કુક્ષિમાં ઉત્પન્ન થયા. અહી સુપાત્રદાનના પ્રભાવ !
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધબોધ-ગ્રંથમાળા
: ૨૬ :
: પુષ્પ
સંગમ ભદ્રા શેઠાણીની કુક્ષિમાં પુત્રરૂપે ઉત્પન્ન થયે ત્યારે ભદ્રા શેઠાણીને શાલિક્ષેત્રનું સ્વમ આવ્યું, તે પરથી તેનું નામ શાલિભદ્ર રાખવામાં આવ્યું. આ શાલિભદ્ર રત્નજડિત કંચન પારણિયામાં પેઢતા અને અનેક દાસદાસીએથી લાલનપાલન કરાતા માટે થા ત્યારે કામદેવ જેવા શાલવા લાગ્યા. આ વખતે રાજગૃહીના ખત્રીશ શ્રીમતાએ શાલિભદ્રને પોતાની કન્યા આપવા માટે શ્રીફળા મેકલ્યા. તેમાં કાઈ કાઇથી ઉતરતું ન હતું, એટલે ‘ કેાનું શ્રીફળ રાખવું અને કેાનું પા ઠેલવું ? તે એક મહાપ્રશ્ન થઇ પડ્યો. આખરે ગાભદ્ર શેઠે એ ખત્રીશે શ્રીફ્ળા સ્વીકારી લીધાં અને શાલિભદ્ર ખત્રીશ મનહર સ્ત્રીઓના સ્વામી થયા.
શાલિભદ્ર મણિમય મહેલમાં પેાતાની ખત્રીશ વર્ષાએ સાથે અનેક પ્રકારની આનંદ–ક્રીડાઓમાં વખત ગાળે છે અને દેવતાની જેમ પેાતાના સમય નિગમન કરે છે. એવામાં ગાભદ્ર શેઠ મરણ પામ્યા અને પુણ્ય પ્રભાવથી દેવલાકમાં ઉત્પન્ન થયા. તેઓ પુત્ર પરની અથાગ મમતાને લીધે તેને રોજ પ્રાતઃકાળમાં ૩૩ પેટીએ સામૈયાની, ૩૩ પેટીએ વસ્ત્રાભરણુની અને ૩૩ પેટી તાંબૂલ ચૂર્ણ તથા . ભાગ્યપદાર્થોની મેકલવા લાગ્યા. આ રીતે શાલિભદ્રના સુખવૈભવને કોઇ પાર ન રહ્યો.
એક વાર રત્નકબલના વેપારી રાજગૃહી નગરીમાં આવ્યા અને મહારાજા શ્રેણિક પાસે ગયા. પરંતુ એક રત્નક બલનુ મૂલ્ય સવાલાખ સેાનામહેાર જાણીને તેણે એક પણ ક'ખલ ખરીઢી નહિ. પછી તે નગરજનને પૂછવા લાગ્યા કે
' આ
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
દસમું : : ૨૭ :
દેતાં શીખે નગરમાં અમારો માલ લે તેવું કોણ છે ?” તે વખતે નગરજાએ જણાવ્યું કે “ તમે શાલિભદ્ર શેઠને ઘેર જાઓ કે જેની બારશાખોએ રત્નનું તોરણ બાંધેલું છે. એટલે તે વેપારીઓ શાલિભદ્રને ઘેર આવ્યા. - ભદ્રામાતાએ તેમને યોગ્ય સત્કાર કર્યો અને આગમનનું કારણ પૂછયું, એટલે તેમણે જણાવ્યું કે “અમે અતિ મનોહર રત્નકંબલ લાવેલા છીએ.” ભદ્રામાતાએ પૂછ્યું કે કેટલી કાંબલે છે?” વેપારીઓએ કહ્યું: “સોળ.” આથી જરા ખિન્ન થઈને ભદ્રામાતાએ કહ્યું કે “બસ સેળ જ ? ” એ સાંભળીને એક વેપારી બેલી ઉક્યોઃ “ એક કાંબળ તે અહીં ખપતી નથી અને સોળ શું ઓછી છે?” ભદ્રામાતાએ કહ્યું: “મારે બત્રીશ વહુઓ છે અને તે દરેકને એકેક આપવી જોઈએ. પણ ઠીક છે એનું મૂલ્ય શું છે ?” વેપારીઓએ કહ્યું “એક કાંબળનું મૂલ્ય સવાલાખ સોનામહોર.” એટલે ભદ્રા માતાએ તે સેળે રત્નકંબલે ખરીદી લીધી અને તેમને વીશ લાખ સોનામહેર ચૂકવી દીધી. આ જોઈને વેપારીઓ આશ્ચર્યથી મુગ્ધ થયા અને શાલિભદ્રની અદ્ધિ-સિદ્ધિનાં તથા ભદ્રા માતાનાં વખાણ કરતાં ચાલતા થયા.
ભદ્રા માતાએ આ કંબળાના બબ્બે ટુકડા કરાવી તેમાંને એકેક ટુકડે શાલિભદ્રની પત્નીને વાપરવા માટે આપી દીધો, જે તેમણે અનેક દિવસ વાપરી ખાળકુંડીમાં કાઢી નાખે.
અહીં ચલ્લણું રાણીએ જાણ્યું કે રત્નકંબલના વેપારીઓ રત્નકંબલ વેચવા માટે આવ્યા હતા, પણ મહારાજાએ મૂલ્યથી
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મબોધચંથમાળા : ૨૮ :
: પુષ્પ ડરીને એક પણ કંબલ લીધી નહિ, એટલે તેને ખૂબ માઠું લાગ્યું અને ઓછામાં ઓછી એક કંબલ ખરીદવાને આગ્રહ કર્યો. તેથી શ્રેણિકરાયે માણસને મેકલીને પેલા વેપારીઓને શોધી કાઢયા, પરંતુ તેમણે જણાવ્યું કે “અમારી પાસેની બધી રત્નકંબલે શાલિભદ્ર શેઠે ખરીદી લીધી છે. આથી રાજાને ભારે આશ્ચર્ય થયું અને તેણે એક પ્રધાનને આજ્ઞા કરી કે “તમે શાલિભદ્રને ત્યાંથી એક કાંબલ લઈ આવે.” એટલે પ્રધાન સવા લાખ સોનામહોરો સાથે શાલિભદ્રને ત્યાં ગયા અને ભદ્રા માતાને મળે, કારણ કે શાલિભદ્ર તે સુખમાં લીન હતા અને ઘરને બધો કારભાર ભદ્રા માતા જ ચલાવતા હતા.
ભદ્રા માતાએ આગમનનું કારણ પૂછયું એટલે પેલા પ્રધાને કહ્યું કે “રાજાને એક રત્નકંબલ જોઈએ છે.' તે સાંભળીને ભદ્રા માતાએ જવાબ આપે કે “મેં તે એ કાંબલના બબ્બે ટુકડા કરીને શાલિભદ્રની સ્ત્રીઓને આપી દીધા અને તેમણે એનાથી પોતાના પગ લુછીને ખાલકુંડીમાં કાઢી નાખ્યા છે. અત્યારે તે ખાલકુડીમાં પડ્યા હશે. તે હવે મારાથી કેમ અપાય?”
આ સાંભળીને પ્રધાન તે આભે જ બની ગયે. “સેળ રત્નકંબલના ટુકડા અને તેને પગ લુછવામાં ઉપયોગ! અહો! રાજાની સમૃદ્ધિ આની આગળ કંઈ જ વિસાતમાં નથી.”
શ્રેણિકરાયે આ હકીકત જાણું એટલે તેને શાલિભદ્રને જેવાની ઈચ્છા થઈ, તેથી અભયકુમારને આજ્ઞા કરી કે તમે શાલિભદ્રને અહીં તેડી લાવે. અને અભયકુમાર શાલિભદ્રને
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
દસમું : : ૨૯ :
દેતાં શીખે. ઘેર ગયા, ત્યાં ભદ્રા માતા તરફથી જવાબ મળે કે– મારો શાલિભદ્ર કદી ઘર બહાર નીકળતું નથી, માટે મહારાજા જ ઘેર પધારવાની કૃપા કરે.” - આ જવાબે શ્રેણિકરાયના આશ્ચર્યમાં અનેકગણે ઉમેરે કર્યો અને તે અભયકુમાર તથા બીજા અંગત માણસ સાથે શાલિભદ્રને ત્યાં આવવા રવાના થશે.
આ વાત ભદ્રા માતાએ જાણી એટલે તેમણે આગમનને માર્ગ સુંદર રીતે શણગારી દીધો અને પિતાને બધે વૈભવ પુર બહારમાં ખુલ્લે મૂકી દીધું.
મહારાજા શ્રેણિક ઘેર આવ્યા એટલે તેમને સાચા મેતીએ વધાવવામાં આવ્યા અને એક ભવ્ય દિવાનખાનામાં લઈ જવામાં આવ્યા કે જેના સર્વ સ્થંભ સુવર્ણથી રસેલા તથા વિવિધ રથી જડેલા હતા. આ વૈભવ-વિલાસ જોઈને રાજા માથું ધુણાવવા લાગ્યું અને શાલિભદ્રની ઋદ્ધિસિદ્ધિના સ્વમુખે વખાણ કરવા લાગ્યો.
હવે ભદ્રા માતા રાજાને પોતાને ત્યાં આવેલો જાણીને તે વાતની ખબર આપવા માટે શાલિભદ્રની પાસે ગયા અને તેને જણાવ્યું કે “પુત્ર ! આપણા ઘેર શ્રેણિક આવેલ છે, તે તું તેને જેવાને ચાલ.” એ સાંભળીને શાલિભદ્રે કહ્યું: “માતાજી! તમે બધી વાત જાણે છે, માટે જે મૂલ્ય આપવું ઘટે તે આપીને ખરીદી લે. એમાં મને પૂછવા જેવું શું છે ?” ભદ્રા માતાએ કહ્યું: “પુત્ર! એ કઈ ખરીદવાની વસ્તુ નથી પણ બધાને અને તારો પણ સ્વામી છે; માટે નીચે ચાલ અને તેનું ગ્ય સ્વાગત કર.'
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમં બોધ-રંથમાળા : ૩૦ :
શું મારા માથે સ્વામી છે? અને તેને હું આધીન છું?” શાલિભદ્રના રંજને પાર રહ્યો નહિ. તે પિતાની આ જાતની પરતંત્રતાને ધિક્કારવા લાગ્યું, પરંતુ માતાના આગ્રહને વશ થઈને પિતાની પત્નીઓ સાથે નીચે ઉતર્યો અને મહારાજાને પ્રણામ કરીને ઊભે રહ્યો, એટલે શ્રેણિકે તેને છાતી સરસ ચાં, એમાં થોડો વખત વ્યતીત થયે એટલે ભદ્રા માતાએ કહ્યું: “સ્વામી! હવે એને છેડી દે. એની કાયા કુલ જેવી કે મળ છે, તે કરમાઈ જશે.” એટલે રાજાએ તેને રજા આપી અને શાલિભદ્ર પ્રણામ કરીને પિતાના મહેલે ગયે.
આ ઘટનાએ શાલિભદ્રના સમસ્ત જીવનમાં ભારે પરિવર્તન કરી નાખ્યું. “મારા માથે સ્વામી છે.” એ વિચાર તેને કાંટાની જેમ ખૂંચવા લાગે અને તેમાંથી કેમ મુક્ત થવાય એને જ વિચાર કરવા લાગે એવામાં એક મિત્રે વધામણી આપી કે “નગરની બહાર ધર્મઘોષ નામના આચાર્ય મહારાજ પધાર્યા છે, જે ઘણું જ્ઞાની અને સર્વ સંપૂજ્ય છે. ' એટલે શાલિભદ્ર તેમને ઉપદેશ સાંભળવા ગયા અને ઉપદેશના અંતે તેમણે આચાર્યશ્રીને એક પ્રશ્ન પૂછ્યું કે “ હે પ્રભે ! શું કર્યું હોય તે માથે સ્વામી ન થાય ?' આચાર્યે કહ્યું: “સંયમને ધારણ કરવાથી માથે સ્વામી ન થાય.” એટલે શાલિભદ્રે કહ્યું કે “હે ભગવાન! જો એમ જ હોય તે ઘેર જઈને મારી માતાની રજા લઈને હું સંયમને ધારણ કરીશ. ” આચાર્યે કહ્યું. “ધર્મના કામમાં ઢીલ કરવી નહિ.”
શાલિભદ્ર પિતાને વિચાર માતાને જણ અને સંયમ ધારણ કરવાની રજા માગી. ત્યારે ભદ્રા માતાએ કહ્યું કે “પુત્ર !
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
દસમું :
: ૩૧ :
દેતાં શીખ
તારો વિચાર અતિ સુંદર છે, પણ તું હજી મનુષ્યને સ્પર્શ સહન કરી શક્તા નથી, તો સંયમ જીવનની કઠિનાઈઓને કેવી રીતે બરદાસ કરી શકીશ? માટે તું ધીમે ધીમે ભેગોને છોડતે જા અને જ્યારે એ રીતે કંઈક પણ કઠણ જીવનને અનુભવ થાય ત્યારે સંયમ-દીક્ષા ગ્રહણ કરજે.”
તે દિવસથી શાલિભદ્ર એક સ્ત્રી અને એક શમ્યા છોડવાનું શરુ કર્યું, જે જાણીને તેની સ્ત્રીઓને અત્યંત દુઃખ થયું અને સગાંવહાલાં પણ ચિંતાતુર થયા. હવે તે નગરમાં ધન્નાજી નામના એક પરાક્રમી અને વૈભવશાલી પુરુષ હતા. જે આઠ સ્ત્રીઓને પરણ્યા હતા અને તેમાંની એક સ્ત્રી શાલિભદ્રની બહેન હતી. તે ધન્નાજીને સ્નાન કરાવવા માટે તેમની પાછળ ઊભી હતી. ત્યારે તેની આંખમાંથી ગરમ આંસુનું એક ટીપું તેમની પીઠ પર પડયું. આથી ધન્નાજીએ પાછું વાળીને જોયું અને આંસુનું કારણ પૂછ્યું. એટલે તેણે કહ્યું કે “મારા ભાઈને સંસાર પરથી વૈરાગ્ય થયે છે, તે રોજ એક સ્ત્રી અને એક શસ્યાને છેડે છે.” આ સાંભળીને ધન્નાજી બોલ્યા કે “વૈરાગ્ય તે એ સહેલે હશે જે હમેશાં થોડું થોડું છોડે ?” ત્યારે સ્ત્રીએ કહ્યું કે “ સવામીનાથ ! બેલવું સહેલું છે પણ કરવું બહુ અઘરું છે. એ જ વખતે ધન્નાજીએ સિંહ સમી ગર્જના કરીને કહ્યું: “હું કાયર નથી. મેં બધી સ્ત્રીઓ અને બધા વૈભવ આ ક્ષણે જ છોડ.” અને તેઓ ઊભા થઈ ગયા. આ જોઈ બધી સ્ત્રીઓ ગભરાઈ ગઈ અને તેઓ કાલાવાલાં કરીને કહેવા લાગી કે “ સ્વામીનાથ ! અમારા બેલ્યા સામું જશે નહિ. અમારી ભૂલ થઈ. આપ ખરેખર વીર છે અને વીરતા
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમધ-ચંથમાળા : ૩ર : થી વતી શકે તેમ છે, પરંતુ અમારા પર દયા કરો અને આપને વિચાર હાલ તુરતને માટે મુલતવી રાખે.' પણ વીરનું વચન એક જ હોય છે. તેઓ બેલેલું કદી ફેરવતા નથી એટલે ધન્નાજી ત્યાંથી ચાલી નીકળ્યા અને બધી સ્ત્રીઓ પણ તેમના પગલે ચાલીને દીક્ષા લેવાને તૈયાર થઈ.
પછી ધન્નાજી શાલિભદ્રને ત્યાં આવ્યા અને કહ્યું કેઃ શાલિભદ્ર! વૈરાગ્ય આવે ન હોય ! હું તે આઠ સ્ત્રીઓને સામટી છોડીને દીક્ષા લેવાને જાઉં છું, માટે તું પણ વીર થા અને સર્વસ્વ ત્યાગ કરીને મારી સાથે ચાલ.” આ વચનેએ શાલિભદ્રના મન પર જબ્બર અસર કરી અને તેઓ સર્વસ્વને ત્યાગ કરીને ચાલી નીકળ્યા. આ બંને વીરે ચરમતીર્થંકર પ્રભુ મહાવીરના પવિત્ર હાથે પ્રવ્રજિત થયા અને આકરાં તપ તપીને તથા જ્ઞાન-ધ્યાનમાં મસ્ત બનીને અંત સમયે વૈભારગિરિ પર એક માસનું અણુસણ કરવાપૂર્વક કાળધર્મ પામીને સવાર્થસિદ્ધ વિમાનમાં દેવપણે ઉત્પન્ન થયા, જ્યાંથી વીને ભવાંતરમાં મેક્ષે જશે.
• તાત્પર્ય કે-સુપાત્ર દાનના - પ્રભાવથી સંગમ જે એક અબુઝ ગરીબ છેક ભવાંતરમાં અનંતગણું ફળ પામ્યું અને આખરે પરમ તારકના પવિત્ર હસ્તે પ્રવજિત થઈને પરમ પદના પંથે મળે.
આમ કવિઓએ દાનના ગુણ ગાયા છે, નીતિકારોએ દાનની પ્રશંસા કરી છે અને ધર્માએ દાનની જોરદાર દેશના દીધી છે, તેથી પ્રત્યેક સુજ્ઞ મનુષે દાન દેવામાં તત્પરતા રાખવી ઘટે છે.
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
દાનનાં પ્રકારો
દાન ચાર પ્રકારનું છેઃ અભયદાન, જ્ઞાનદાન, ઉપષ્ટભદાન અને અનુકંપાદાન. (૧૩) અભયદાન
અભયદાન કોને કહેવાય? ” એને ઉત્તર એ છે કેકઈ પણ પ્રાણીને આપણા તરફથી મરણને ભય ન ઉપજાવ તે અભયદાન કહેવાય. બીજા શબ્દોમાં કહીએ તે જીવદયા પામવી એ અભયદાન કહેવાય. તે સંબંધી નિગ્રંથ મહર્ષિઓએ કહ્યું છે કે – "किं सुरगिरिणो गरुयं । जलनिहिणो किंव होज गंभीरं ?। किं गयणाउ विसालं ? को व अहिंसासमो धम्मो ?॥" “ આ જગતમાં મેરુપર્વત કસ્તાં મોટું શું છે? સાગર
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
મએસ-ગ્રંથમાળા
: ૩૪ :
: પુષ્પ
કરતાં ગંભીર શું છે ? આકાશ કરતાં વિશાળ શુ છે ? અને અહિં'સા સમાન ધર્મ કયેા છે? અર્થાત્ ખીને કાઈ નથી, ’
44
"
59
कल्लाको डिजणणी, दुरंत दुरियारिवग्गणिवणी | संसारजलहितरणी, एकच्चिय होइ जीवदया || ક્રોડા કલ્યાણુને જન્મ આપનાર, વિવિધ પ્રકારના કરનાર અને સંસારસમુદ્રને તારનાર
દારુણુ દુઃ ખાને નાશ એક જીવદયા જ છે. '
""
',
" विउलं रअं रोगेहिं वज्जियं रूवमाज्यं दीहं । अन्नं पि तन्न सोक्खं, जं जीवदयाए न हु रुज्झ ॥ વિપુલ રાજ્ય, રાગથી રહિતપણું, સુ ંદર રૂપ, આયુષ્ય અને બીજું પણ કોઇ સુખ એવુ નથી કે જે ક્રયાથી પામી ન શકાય. ’
" देविंदचकवट्टित्तणाई भोत्तूण सिवसुहमणतं । पत्ता अनंतसत्ता अभयं दाऊण जीवाणं ||
99
"
· જીવાને અભયદાન દેવાથી અનંત પ્રાણીએ દેવેન્દ્ર અને ચક્રવર્તીપણુ ભોગવોને શિવસુખ પામ્યા, ’ લૌકિક શાસ્ત્રોમાં કહ્યું છે કે—
દી
જીવ
" नेह भूयस्तमो धर्मस्तस्मादन्योऽस्ति भूतले । प्राणिनां भयभीतानामभयं यत्प्रदीयते ।। "
મરણના ભયથી ત્રસ્ત થયેલા પ્રાણીઓને અભય(દાન) દેવું તેનાથી વધારે શ્રેષ્ઠ ધર્મ આ જગમાં બીજો કાઇ નથી. ’
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
હસમું :
: ૩૫
દેતાં શીખો
“વમેઘ સાય, વત્તા મયક્ષ ! - ન તુ વિષદો , મોસમરું છે
બ્રાહ્મણને શણગારેલી હજાર ગાય દાનમાં દેવી તેના કરતાં એક પ્રાણીને “અભય”–દક્ષિણ-(અભયદાની દેવી તે ઉત્તમ છે.” “ વપિરાનાં સર્વ તુ, દિનેક કાછતિ !
एकस्य जीवितं दद्यात् , कलां नाति षोडशीम् ॥" “જે મનુષ્ય બ્રાહ્મણને હજાર ગાય દાનમાં આપે છે, તે જીવિતનું દાન કરનાર મનુષ્યની સરખામણીમાં કંઈ વિસાતમાં નથી.”
“ हेमधेनुधरादीनां, दातारः सुलभा भुवि । दुर्लभः पुरुषो लोके, य प्राणिष्वभयप्रदः ॥"
આ જગતમાં સુવર્ણ, ગાય અને જમીનનું દાન કરનારા દાતારે ઘણું છે, પણ પ્રાણીઓને અભયનું દાન . કરનાર દાતાર તે કેઈક જ છે.”
" महतामपि दानानां, कालेन क्षीयते फलम् ।
भीताभयप्रदानस्य, क्षय एव न विद्यते ॥"
મેટાં મોટાં દાનેનું ફલ કાલે કરીને ક્ષય પામે છે, પણ ભયભીત પ્રાણીઓને આપેલા અભયનું ફલ ક્ષય પામતું નથી.”
* ચંદ્રમાની ૧૬ કળા કહી છે તેથી સેળમી કળા અતિ સૂક્ષ્મ ગણાય એટલે તેટલી પણ સરખામણી થઈ શકતી નથી.
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમધ–ગ્રંથમાળા
ઃ ૩૬ :
‘* મિદં તવસ્તર્સ, તીર્થસેવા તથા શ્રુતમ્ । सर्वाण्यभयदानस्य, कलां नाति षोडशीम् ।।
''
પુ
‘ ઇષ્ટ વસ્તુનું દાન, તપ, તીસેવા અને જ્ઞાન એ ખાંની અભય દાન આગળ કોઈ ગણતરી નથી.
"
“ સર્વે વેવા ન તાથુ, સર્વે યજ્ઞા થશોહિતાઃ सर्वतीर्थाभिषेकाश्च यत् कुर्यात् प्राणिनां दया । "
· સવે વેદોનુ અધ્યયન કરી, સર્વે યજ્ઞાનું અનુષ્ઠાન કરા કે સ તીર્થાંના અભિષેક કરેા પણ તે કાઇનુ ફળ જીવદયા જેટલું મળતું નથી. ’
અભયદાન ઉપર મેઘરથ રાજા અને હાથીએ પાળેલી સસલાની યા એ એ વાત વિચારવા યાગ્ય છે.
(૧૪) મેઘરથ રાજાની વાત.
મેઘરથ નામે એક શૂરવીર અને ધર્મપ્રિય રાજા હતા. તે એક વાર પોતાની પૌષધશાળામાં પૌષધવ્રત અંગીકાર કરીને બેઠા હતા અને ભગવત-ભાષિત ધર્મના સ્વાધ્યાય કરતા હતા. એવામાં ભયથી ક’પતુ. અને દીન દૃષ્ટિ ફેરવતું એક પારેવું આવીને તેના ખેાળામાં પડયું અને મનુષ્યની વાણીમાં કહેવા લાગ્યું: ‘ઓ રાનન્ ! ત્રŕà મામ્—હેરાજન્ ! મારી રક્ષા કરો. ’
"
મેઘરથ રાજાએ તેને ભયભ્રાંત જોઇને કહ્યું: હું પક્ષી ! તું ભય પામીશ નહિ. ’
આ પ્રકારે અભય મળવાથી તે પારેવુ સ્વસ્થ થયું અને
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
દસમું'.
: ૩૭ :
દેતાં શીખો
રાજાના ખાળામાં એઠું. એવામાં એક બાજ પક્ષી ત્યાં આવ્યુ અને તે પણ મનુષ્યની વાણીમાં કહેવા લાગ્યું કેઃ ‘હે રાજન્! એ મારું' ભક્ષ્ય છે, માટે તેને છેડી દો.’
મેઘરથ રાજા સાચા ક્ષત્રિય હતા અને સાચા ક્ષત્રિય શરણાગતને કદી સોંપતા નથી, એટલે તેણે કહ્યું: ‘હું બાજ ! આ પારેવુ' મારા શરણે આવ્યું છે, માટે તને મળશે નહિ. વળી આજાના પિ’ડથી પેાતાનું પાષણ કરવું એ બુદ્ધિમાન માટે ઉચિત નથી, તેર્થી તું આ પારેવાને છોડી દે. જો તારા શરીર પરથી એક પીંછું ઉખેડવામાં આવે તે તને કેટલું દુ:ખ થાય છે? જ્યારે આ તે સમસ્ત જીવનના સવાલ છે. ’
બાજ પક્ષીએ કહ્યું: ‘હે રાજન! મારા ભયથી આ પારેવું તમારે શરણે આવ્યું છે, પરંતુ અત્યંત ક્ષુધાતુર એવા હું કાના શરણે જાઉં ? વળી મહાપુરુષો સર્વને અનુકૂળ હાય છે, તેથી આપ એની જેમ મારું. પણુ રક્ષણુ કરો અને મારા પ્રાણ બચાવે. ’
રાજાએ કહ્યું: ‘હું ખાજ ! આ પક્ષીના ભક્ષણુથી તને તે ક્ષણવારની જ તૃપ્તિ થશે પણ એના આખા જીવનના નાશ થશે, માટે કંઇક વિચાર કર. ’
બાજ પક્ષીએ કહ્યું: ‘ હું રાજન્ ! પ્રાણી જ્યારે સ્વસ્થ હોય છે ત્યારે ધર્માધર્મના વિચાર કરે છે પણ ક્ષુધાતુર થતાં સઘળું ભૂલી જાય છે. શું નીતિકારાએ નથી કહ્યું કે—
मानं मुञ्चति गौरवं परिहरत्यायाति दीनात्मतां, लजामुत्सृजति श्रयत्यकरुणां नीचत्वमालम्बते ।
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મબોધ-ગ્રંથમાળા
ઃ ૩૮ :
भार्याबन्धुसुहृत् सुतेष्वपकृतीर्नानाविधाश्रेष्टते, किं किं यन करोति निन्दितमपि प्राणी क्षुधापीडितः ॥
: પુષ્પ
· ક્ષુધાથી પીડિત થયેલા પ્રાણી માનને મૂકી દે છે, ગૌરવને છેાડી દે છે, દીનપણુ ધારણ કરે છે, લજ્જાને ત્યાગ કરે છે, ક્રૂરતાનેા આશ્રય લે છે, નીચતાને અવલંબે છે અને સ્ત્રી, ખંધુ, મિત્ર કે પુત્ર પ્રત્યે પણ ન કરવા જેવું વર્તન કરી બેસે છે. વળી એવું કયું પાપ છે કે જે ક્ષુધાતુર પ્રાણી કરતા નથી અર્થાત્ તે બધાં જ પાપા કરે છે, ’
"
માટે હું રાજન્! મારું' ભક્ષ્ય મને આપી દે.
રાજાએ કહ્યું: ‘ ક્ષુધાતુરાની હાલત હું જાણું છું, પશુ તું શ્રીજી કેાઈ વસ્તુવડે તારા પ્રાણના નિર્વાહ કરી લે. આ વિશ્વમાં બીજી વસ્તુઓ ક્યાં ઓછી છે? ’
બાજ પક્ષીએ કહ્યું: ‘ હું રાજન્! હું માંસાહારી છું અને મારી જાતે મારેલા પ્રાણીનાં તાજા માંસથી જ મને તૃપ્તિ થાય છે, પણ બીજા ભાજનથી થતી નથી; માટે મારું ભક્ષ્ય મને નહિં આપે તેા મારા પ્રાણના સ'હાર થશે. એકને મારવા અને બીજાને બચાવવા એ શું તમારેા ધર્મ છે? ’
આ શબ્દો સાંભળીને મેઘરથ રાજાએ કહ્યું: ‘હું માજ! જો ક્ષુધાથી તારા પ્રાણના નાશ થતા હોય તે હું તને આ પારેવા ખરાખર મારાં શરીરનું તાજું માંસ આપવા તૈયાર છું. તેના વડે તું તારી ઉદતૃપ્તિ કર. ’
માજે આ શરત કબૂલ રાખી, એટલે મેઘરથ રાજાએ
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
કે ૩૯ :
દેતાં શીખો ત્રાજવું અને છરી મંગાવ્યાં અને તેના એક પલામાં પારેવું. મૂકીને બીજા પલ્લામાં પિતાના શરીરમાંથી કાપેલું માંસ મૂકવા લાગે. પરંતુ અજાયબીની વાત એ બની કે–પારેવાવાળું પલ્લું ઊંચું આવ્યું જ નહિ, એટલે અતુલ સાહસવાળે મેઘરથ રાજા પિતે આખે ને આખે ત્રાજવામાં ચડી બેઠે.
આ દશ્ય જોતાં જ તેમના સકલ પરિવારમાં હાહાકાર મચે અને સામંત, અમાત્ય તથા મિત્રે તેની પાસે આવીને કહેવા લાગ્યા કે-“હે નાથું ! તમે આ શું માંડયું છે. આ શરીરવડે તમારે સમસ્ત પૃથ્વીનું રક્ષણ કરવું જોઈએ, તેના બદલે એક મામુલી પક્ષી માટે તેનું બલિદાન શા માટે આપે છે ?”
મેઘરથ રાજાએ કહ્યું “આ જગતમાં અહિંસા-ધર્મને હું શ્રેષ્ઠ માનું છું અને અહિંસાધર્મનું પાલન જાતનું બલિદાન આપ્યા વિના થતું નથી, માટે મને મારા ધર્મનું પાલન કરવા દે.”
તે વખતે સામત, અમાત્ય તથા મિત્રે વગેરેએ કહ્યુંપ્રભે! અહિંસાધર્મનું આવું ઉત્તમ પાલન કરનારા આપને ધન્ય છે; પરંતુ આ પારેવું કઈ માયાવી દેખાય છે, અન્યથા આટલું વજન સંભવે નહિ.”
મેઘરથ રાજાએ કહ્યું –“તે ગમે તે હોય, પરંતુ ક્ષત્રિયનું વચન એક જ હોય છે, એટલે વચનપાલનની ખાતર હું મારી કાયાને કુરબાન કરીશ.”
આ પ્રમાણે મેઘરથ રાજા જ્યારે પોતાના મનની મક્કમતા પ્રકટ કરી રહ્યા હતા, ત્યારે મુકુટ, કુંડળ અને માળાને
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમય-ગ્રંથમાળા
: ૪૦ :
: પુષ્પ
ધારણુ કરનારા, તેજના પૂજ જેવા એક દેવ પ્રકટ થયા અને કહેવા લાગ્યા કે-હૈ રાજન્ ! પુરુષામાં તમે એક જ છે કે જે પ્રાણના ભાગે પણ અન્ય પ્રાણીનું રક્ષણ કરવાને તપર થયા. દેવસભામાં ઇંદ્ર મહારાજે તમારા ધર્મપ્રેમની પ્રશંસા કરી તે મારાથી સહન થઈ નહિ, એટલે તમારી પરીક્ષા કરવાને હું અહીં આવતા હતા. તે વખતે આ બે પક્ષીને યુદ્ધ કરતાં જોયા અને તેમાં હું અધિષ્ઠિત થયા. હે રાજન્ ! મારે આ અપરાધ ક્ષમા કરશ. ’ એટલું કહીને તે દેવ અદૃશ્ય થયા અને મેઘરથ રાજાની કાયા પૂર્વવત્ કંચનવરણી બની ગઇ. આ મેઘરથ રાજાના જીવ દયા-દાનના પ્રભાવથી ભવાંતરમાં શ્રી શાંતિનાથ નામના સાળમા તીર્થંકર થયા. કહ્યું છે કે— करुणाइदिन्नदानो जम्मंतर गहिअपुन्नकिरिआणो । तित्थयरचक्किरिद्धिं, संपत्तो संतिनाहो वि ॥
,
46
''
કરુણાદિ ભાવાવડ દાન દેવાથી અને જન્માંતરમાં પુણ્યનુ ભાથુ' માંધવાથી ચક્રવત્તી અને તીર્થંકરની રિદ્ધિ પમાય છે. શ્રી શાંતિનાથ પણ તે જ રીતે કરુણાદિ ભાવાવડે દાન દેવાથી અને જન્માંતરમાં પુણ્યના પૂજ એકઠા કરવાથી તીર્થંકર અને ચક્રવર્તીની પદવી પામ્યા.
(૧૫) હાથીએ પાળેલી સસલાની યા.
ચરમ તી કર શ્રમણુ ભગવાનશ્રી મહાવીર એક વાર રાજગૃહી નગરીની બહાર સમવસર્યાં. તે વખતે તેમનાં દર્શન પક્ષીએનુ રૂપ લીધું' એમ વાત પશુ
*કથાન્તરે માં ‘દેવે બે
આવે છે.
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
દસમું : : ૪૧ :
દેતાં શીખો કરવાને તથા તેમને ઉપદેશ સાંભળવાને માનવ મહેરામણ ઉમટ્યો, જેમાં મહારાજા શ્રેણિકની ધારિણી રાણીને પુત્ર મેઘકુમાર પણ સપરિવાર સામેલ હતે.
શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે (૧) વ્યાકરણના નિયમથી યુક્ત, (૨) ઉચ્ચ સ્વરે બોલાતી, (૩) અગ્રામ્ય, (૪) મેઘના જેવા ગંભીર શબ્દવાળી (૫) પડઘો પાડનારી, (૬) સરલતાવાળી, (૭) માલકેશ રાગથી યુક્ત, (૮) મોટા અર્થવાળી. (૯) પૂર્વાપર વાયના વિરોધથી રહિત, (૧૦) ઈષ્ટ સિદ્ધાંતના કથનને કરનારી, ( ૧૧ ) સંદેહ-રહિત, (૧૨) અન્યના દૂષણે દર્શાવવાથી રહિત, (૧૩) અંતઃકરણને પ્રસન્ન કરનારી, (૧૪) પદો અને વાકાની પરસ્પર સાપેક્ષતાવાળી, (૧૫) અવસરને ઉચિત, (૧૬) વસ્તુસ્વરૂપને અનુસરનારી, ( ૧૭ ) અતિવિસ્તારથી રહિત, (૧૮) પિતાની પ્રશંસા અને અન્યની નિંદાથી રહિત, (૧૯) પ્રતિપાદ્ય વિષયની ભૂમિકાને અનુસરનારી, (૨૦) ઘીના જેવી નિગ્ધ અને ગોળ જેવી મધુર, (૨૧) પ્રશંસાને ચેગ્ય, (૨૨) બીજાનાં મર્મને ન ઉઘાડવાના સ્વરૂપવાળી, (૨૩) કથન કરવા એગ્ય અર્થની ઉદારતાવાળી, (૨૪) ધર્મ અને અર્થથી યુકત, (૨૫) કારક, કાલ, વચન, ભંગ વગેરેના વિપર્યાસવાળા વચનના દેથી રહિત, (૨૬) વિભ્રમ, વિક્ષેપ વગેરે મનના દેથી રહિત (૨૭) શ્રોતાઓના ચિત્તને
અવિચ્છિન્નપણે આશ્ચર્ય ઉત્પન્ન કરનારી, (૨૮) અદ્દભુત, (૨૯) અત્યંત વિલંબ-રહિત, (૩૦) વસ્તુઓને વિવિધ રીતે વર્ણવનારી, (૩૧) બીજાં વચનોની અપેક્ષાએ વિશેષતા
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધધ-ગ્રંથમાળા
: ૪૨ :
ઃ પુષ્પ
સ્થાપિત કરનારી, (૩૨ ) સવપ્રધાન, ( ૩૩ ) વણું, પદ્મ, વાક્યના વિવેકવાળી, ( ૩૪ ) અખતિ વચન પ્રવાહવાળી, અને ( ૩૫ ) અનાયાસે ઉત્પન્ન થનારી–એ પાંત્રીશ ગુણવાળી વાણીવડે એકત્ર થયેલી પરિષદને ધર્મ દેશના દીધી. આ દેશનાના પરિણામે અનેક જીવા પ્રતિખાધ પામ્યા, તેમાં મેઘકુમાર પણ પ્રતિબાધ પામ્યા અને તેણે પેાતાની આઠ સ્ત્રીએ તથા રાજ્યઋદ્ધિ છેડીને પ્રભુ આગળ દીક્ષા લીધી.
હવે રાત્રિએ સૉંથારો થતાં દીક્ષાપર્યાંય પ્રમાણે તેના સંથારા છેડે આન્યા. ત્યાં લઘુનીતિ વગેરે માટે સાધુએની ઘણી અવરજવર થવાથી તેને જરા પણ નિદ્રા આવી નહિ. કોઇક ચાંપે સાથ રે હાં, કાઇક સંઘટે અણગાર; મેધ મુનિસરુ. કોઇક છાંટ રેણુકા રે, હાં ચિંતે મેશ્વકુમાર;
મેધ મુનિસ
મેઘકુમારની સ્વસ્થતાના ભંગ થયા. તે વિચારવા લાગ્યાઃ છેાડી રાજ્યભંડારને રે હાં, લીધા સયમભાર. મેઘ તા પણ દુ:ખ એહવુ પડે રે હાં, કહેતાં નાવે પાર. મેધર કિંહુાં કચન કિ’હાં કાચલા રે હાં, કહ્રાં સચારો સેજ મેમ્બવ કિ‘હાં સજ્જન કહ્રા સાધુજી રે, કહાં માતાનાં હેજ. મેધ૦ કિ’હાં મહિર કિ’હાં માળિયાં રે હાં, કિહાં ગારીનાં ગીત. મેમ્બર કિહાં પ્રમાદની પ્રીતડી રે હાં, કિહાં સાધુની રીત, મેધ૦ કહાં ફલ કિહાં કાંકરા રે હાં, કહાં ચંદનકિ ́ાં લાચ; મેધવ પૂર્વ ભાગ સ‘ભારતા રે હાં, મેધમુનિ કરે સાચ, મેધ॰
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
દસમું : L: ૪૩ :
દેતાં શીખો આમ વિચાર કરતાં– મેઘમુનિ કોપે ચડ્યો રે હાં, ચિતે મનમાં એમ. મેઘ હાવભાવ કરી દીક્ષા દિયે રે હાં, હવે કહે આમ કેમ? મેઘ કાંઈ નવિ લીધું એહનું રે હાં, નવિ કીધે વળી આહાર, મધ, મન માન્યું કરું માહસે રે હાં, આ તે છે વ્યવહાર, મેધ
પ્રાતઃકાળ થયું એટલે સાધુધર્મ પ્રમાણે પ્રતિક્રમણદિ આવશ્યક ક્રિયા કરવી જોઈએ. પણ મેઘકુમારનું વ્યથિત થયેલું ચિત્ત તેમાં ચૂંટયું નહિ. તે ઉતાવળે ઉતાવળે પ્રભુ મહાવીર પાસે આવ્યું, એટલે ભૂત, ભવિષ્ય અને વર્તમાનની સર્વ વાતે જાણનાર એ સર્વજ્ઞ મહાપ્રભુએ પ્રતિબોધ કરતાં જે શબ્દ સંભળાવ્યાં, તેના પદ્યમાં રચનાર કવિ કહે છે કે – રાજ સિદ્ધિ મુનિ તે તજી રે લોલ,
તજ્યા ભેગવિલાસ હે મુનીસર ! ચિંતામાણ પામ્યા પછી રે લાલ,
કેમ નિમિયે તાસ હૈ મુનીસર ! ચઠ્ઠીથી અધિક કહ્યો રે લોલ,
સંયમ સુખ સંસાર હે મુનીસર ! એ દુઃખ મુનિ તું શું ગણે રે લોલ,
પૂરવભવ સંભાર હે મુનીસર ! વૈતાઢ્ય નામના પર્વતને વિષે તું સુમેરુ નામને હાથી હતું અને અનેક હાથિણીઓથી પર છતાં આરામથી દિવસે નિર્ગમન કરતા હતા. એવામાં દાવાનળ પ્રકટ્યો અને જીવ બચાવવા તું સરોવરમાં પેઠો. ત્યાં કાદવમાં ખેંચી ગયે અને શત્રુ- હાથીએ કરેલી કદર્થનાવડે મૃત્યુ પામ્યું. ત્યારપછી
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મબોધ-ચંથમાળા : ૪૪ :
પુષ્પ વિંધ્યાચલ પર્વતમાં તું મેરુપ્રભ નામને હાથી થયે અને ત્યાં પણ અનેક હાથણુઓથી પરવરેલો છતે વનનાં ફળ-ફૂલ તથા ઘાસ ખાતે અને આનંદમાં રહેતે. એવામાં એક વખત દવ જે, એટલે જાતિસ્મરણ જ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું અને આ વખતે દાવાનળના દાહમાં સપડાવું ન પડે તે માટે એક જન જેટલી જગ્યામાંથી ઝાડપાન ઉખેડી નાખી મેદાન બનાવ્યું. હવે કાલક્રમે તે વનમાં પણ દવ લાગે એટલે તે એ મેદાનમાં આશ્રય લીધે અને વનનાં બીજા પ્રાણીઓ પણ આશ્રય લેવાને માટે દોડી દેડીને ત્યાં આવ્યા. એ રીતે આખું મેદાન વનનાં પશુઓથી ભરાઈ ગયું. આ વખતે કાનના મૂળમાં ખુજલી આવવાથી તેને ખંભાળવા માટે તે એક પગ ઊંચે કર્યો, ત્યાં એક સસલે તે જગાએ ગોઠવાઈ ગયે. હવે કાન ખંજવાળ્યા પછી તું પગ નીચે મૂકવા જતો હતો ત્યાં સસલો જોવામાં આવ્યા અને તારા દિલમાં કરુણા ઉત્પન્ન થઈ. અહે! સર્વ જીવને જીવન કેટલું પ્યારું છે! બધા પિતાને પ્રાણ બચાવવા અહીં એકઠા થયા છે. આ સસલે પણ તે જ રીતે અહીં આવ્યું છે. હવે મારે પગ જે હું તેના પર મૂકીશ તે બિચારાના પ્રાણ નીકળી જશે, માટે જ્યાં સુધી દાવાનળ ઓલાય નહિ અને તે પિતાના ઠેકાણે ચાલ્યા જાય નહિ ત્યાં સુધી મારે પગ ઊંચે જ રાખવે એ તે નિર્ણય કર્યો. પછી કેટલાક વખતે દાવાનળ શાંત પડી ગયે અને સર્વ પશુઓ પિતપોતાના સ્થાને ચાલ્યા ગયા એટલે તે તારે પગ નીચે મૂકવા પ્રયત્ન કર્યો પણ તેના પર લેહી ચડી ગયેલું હોવાથી તું નીચે પડી ગયે અને ત્રણ દિવસ બાદ મરણ પામી અભયદાનના પ્રભાવથી
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
દસમું :
દેતાં શીખો. શ્રેણિક રાજાને ત્યાં મેઘકુમાર તરીકે ઉત્પન્ન થયે, માટે છે મેઘમુનિ! એ અશાતાના હિસાબે તે હમણાં વેઠેલી અશાતા કંઈ વિસાતમાં નથી, માટે વિષાદ ખંખેરી નાખ અને પુનઃ તારા આત્માને ભાવ-સમાધિથી યુક્ત કરીને શ્રમણુધર્મનું નિરતિચાર પાલન કર.”
શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની આ વાણીએ મેઘકુમારના મનનું સંપૂર્ણ સમાધાન કર્યું અને તે નિરતિચાર દીક્ષા પાળી, પ્રાતે અનશન કરી અનુત્તર દેવલેકમાં વિજય નામના દેવવિમાનમાં દેવ તરીકે ઉત્પન્ન થશે, જ્યાંથી ચ્યવને મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં જન્મ ધારણ કરશે અને તે જ ભવમાં મેક્ષે જશે. સારાંશ કે–અભયદાન એ શ્રેષ્ઠ દાન અને તેનું ફલ સુગતિ કે મેક્ષ છે. (૧૬) જ્ઞાનદાન
જ્ઞાનદાનનો મહિમા અપૂર્વ છે, કારણ કે આ જગતમાં જળવાઈ રહેલાં ધર્મ કે તત્ત્વનાં ગૂઢ રહસ્ય તેને જ આભારી છે, વિકાસ પામેલી વિવિધ વિદ્યાઓ અને કલાઓ પણ તેને જ આભારી છે અને જીવનને સુરક્ષિત કરી રહેલી સંસ્કારની સુવાસ પણ તેને જ આભારી છે. જે જ્ઞાનદાનની પ્રથા અમલમાં ન હોત તે આમાંની કઈ પણ વસ્તુ સંભવત નહિ.
શ્રી અરિહંત દેવે અનેક જન્મની કઠોર સાધના પછી સનાતન સત્યને સાક્ષાત્કાર કરે છે અને તેનું રહસ્ય પિતાના પટ્ટશિષ્યોને એટલે ગણધરને આપે છે. એ ગણધર ભગવંતે પિતાના પરમ પ્રજ્ઞાતિશયથી તેની સુંદર સૂત્રરૂપે રચના કરે
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મબોધ-ગ્રંથમાળા : ૪૬ :
યુપ છે અને તેનું દાન શ્રમણ સમુદાયને કરે છે. વળી એ શ્રમણસમુદાય-હિતબુદ્ધિથી પ્રેરાઈને–તેનું દાન વ્યાખ્યાન-વાણી દ્વારા કે સુંદર ગ્રંથરચનાઓ દ્વારા સમસ્ત માનવ સમાજને કરે છે; અને તે જ એ પરમ પુરુષેએ પ્રકાશેલાં ત્રિકાલાબાધિત સનાતન સત્યને પ્રચાર જગતભરમાં થાય છે. એ જ સ્થિતિ વિદ્યા, કલા અને સંસ્કારના ક્ષેત્રમાં છે. જે તેના પ્રણેતાઓએ તે તે વિદ્યા, તે તે કળા કે તે તે સંસ્કારનું દાન પિતાના શિષ્યોને ન કરતા હતા કે તેમના શિષ્યો તે પ્રાપ્ત કર્યા પછી તેનું દાન પિતાના શિષ્યોને ન કરતા હતા તે પૃથ્વીના પટ પર આજે કેઈ વિદ્યા, કેઈ કલા કે કઈ સંસ્કારની હસ્તી હોત ખરી ? (૧૭) વ્યાવહારિક અને પારમાર્થિક જ્ઞાન,
જ્ઞાન બે પ્રકારનું છે. એક વ્યાવહારિક અને બીજું પાર માર્થિક. તેમાં વ્યાવહારિક જ્ઞાનવડે સંસારના સર્વ વ્યવહાર સરલતાપૂર્વક ચલાવી શકાય છે અને પારમાર્થિક જ્ઞાનવડે આત્મા, કર્મ, પુણ્ય, પાપ, આશ્રવ, બંધ, સંવર, નિર્જરા, મક્ષ વગેરે તને નિર્ણય કરી શકાય છે. આ બે પ્રકારના જ્ઞાનમાં પારમાર્થિક જ્ઞાન ઉત્તમ છે કારણ કે દુઃખ પરંપરાથી ભરેલા ભવાબ્ધિને પાર તેના વડે જ પામી શકાય છે. (૧૮) પારમાર્થિક જ્ઞાન પામવાની ત.
પારમાર્થિક જ્ઞાન પામવાની ઈરછાવાળા મુમુક્ષુએ સદ્ગુરુની સમીપે જવું જોઈએ અને તેમને ભક્તિભાવથી વંદન કરીને વિનય તથા બહુમાનપૂર્વક તેમને ઉપદેશ સાંભળવો જોઈએ. તે જ પારમાર્થિક જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થાય છે. કેટલાક મનુષ્ય એમ
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
દસમું :
દેતાં શીખો
માને છે કે પારમાર્થિક જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ પણ વ્યાવહારિક જ્ઞાનની જેમ શાસ્ત્રો વાંચવાથી કે પુસ્તકોનું પઠન કરવાથી થાય છે, પણ તે એક ગંભીર ભૂલ છે, કારણ કે જ્ઞાન એ કઈ પાર્થિવ પદાર્થ નથી કે જેનું વિતરણ અંતરની ઈચ્છાવિના-ચિત્તની પ્રસન્નતા વિના અન્યને કરી શકાય. તેથી જ અનુભવીઓએ એલાન કર્યું છે કે “હે મહાનુભાવ! ગુરુ વિના આ જગતમાં સાચું જ્ઞાન એટલે કે પારમાર્થિક જ્ઞાન પ્રાપ્ત થતું નથી. લૌકિક શાસ્ત્રોમાં કહ્યું છે કે–
દ્વિદ્ધિ પ્રાપન, રિફ્યૂન સેવા. उपदेश्यंति ते ज्ञानं, ज्ञानिनस्तत्त्वदर्शिनः ॥"
સદૂગુરુની પાસે જઈ પ્રણામ કરવા પછી “આત્મા કેણ?” પરમાત્મા કેણુ?” “મોક્ષ શું? ” “બંધ શું?” “હું કે?” ‘મારું સ્વરૂપ શું?” વગેરે પ્રશ્નો પૂછવા, તેમજ વિવિધ પ્રકારે સેવા કરીને તેમને પ્રસન્ન કરવા. એ રીતે પ્રસન્ન થયેલા તત્વદશ જ્ઞાની ગુરુ જ (આત્મ)જ્ઞાનને ઉપદેશ કરે છે.” (૧૯) કેવા ગુરુ પારમાર્થિક જ્ઞાન આપી શકે?
કેવા ગુરુ પારમાર્થિક જ્ઞાન આપી શકે?” એને ઉત્તર આપતાં નિગ્રંથ મહર્ષિઓ જણાવે છે કે – 'संविग्गो गीयस्थो, मज्झत्थो देसकालभावण्णू । नाणस्स होइ दाया, जो सुद्धपरूवओ साहू ॥'
“જે સાધુ પુરુષ સંવિગ્ન એટલે સંસારના સ્વરૂપથી વૈરાગ્ય પામેલા હય, ગીતાર્થ એટલે સૂત્ર અને અર્થને બરા
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મબંધ-ચંથમાળા : ૪૮ : બર જાણનારે હાય, મધ્યસ્થ એટલે રાગ અને દ્વેષની મંદ પરિણતિવાળે હેય, અર્થાત્ કદાગ્રહી ન હોય, દેશકાલજ્ઞ એટલે જુદા જુદા દેશેના રીતરિવાજ અને જુદા જુદા સમયની લોકમાનસ પર પડી રહેલી અસરેને જ્ઞાતા હોય અને શુદ્ધપ્રરૂપક એટલે શાસ્ત્રોમાં જણાવ્યા મુજબની શુદ્ધ ધર્મદેશના દેતા હોય તે પારમાર્થિક જ્ઞાનને દાતા થઈ શકે છે.”
શ્રીમદ્ ભાગવતના એકાદશ સ્કંધના ત્રીજા અધ્યાયમાં કહ્યું છે કે
"तस्माद् गुरुं प्रपद्येत, जिज्ञासुः श्रेय उत्तमम् ।
शाब्दे परे च निष्णातं, बनण्युपशमाश्रयम् ॥"
ઉત્તમ પ્રતિનું કલ્યાણ કેમ થાય? તે જાણવાની ઈચ્છાવાળા પુરુષે શાસ્ત્રનિપુણ, અનુભવી અને આત્મશાંતિમાં લીન એવા ગુરુની સમીપે જવું, કારણ કે એવા ગુરુ જ સાચું જ્ઞાન આપી શકે છે.” (૨૦) પારમાર્થિક જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવાનાં પગથિયાં
જૈન શાસ્ત્રકારોના અભિપ્રાયથી પારમાર્થિક જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવાનાં પગથિયાં પાંચ છેઃ વાચના, પ્રચ્છના, પરાવર્તન, અનુપ્રેક્ષા અને ધર્મકથા. તેમાં ગુરુ આગળથી વિનયપૂર્વક શાસ્ત્રપાઠ અને તેના અર્થો ગ્રહણ કરવા તે વાચના છે. તે શાસ્ત્રપાઠ અને તેના અર્થો પરથી ઉપસ્થિત થતા મુદ્દાઓ પર પ્રશ્નો કરી ગ્ય સમાધાન મેળવવું તે પ્રચ્છના છે. એ રીતે વાચના અને પ્રચ્છના દ્વારા પ્રાપ્ત કરેલા જ્ઞાનની વારંવાર
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
દસ :
: ૪૯ :
ઢતાં શીખો
આવૃત્તિ કરવી તે પરાવર્તના છે અને તેના પર ઊંડું ચિંતન કરવું તે અનુપ્રેક્ષા છે. તથા એ રીતે પ્રાપ્ત કરેલા જ્ઞાનનું અધિકારી આત્માઓને દાન કરવુ તે ધર્મસ્થા છે.
વેદાંતી મહાત્માઓએ પારમાર્થિક જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ માટે ત્રણ પગથિયાં બતાવ્યાં છે: શ્રવણુ, મનન અને નિદિધ્યાસન તેમાં એકાગ્ર ચિત્ત ગુરુના ઉપદેશ સાંભળવા તે શ્રવણુ છે, તેના પરવાર વાર વિચાર કરવા તે મનન છે અને તેનું ઊંડું ચિંતન કરવું કે તેમાં તદાકાર થવું તે નિક્રિયાસન છે.
ઉપરના પાંચ પગથિયાનેા અને આ ત્રણ પગથિયાના સાર એક જ છે કે-મુમુક્ષુ આત્માએ સત્યપ્રાપ્તિની પરમ જિજ્ઞાસાથી ગુરુ પાસે જવું અને તેમની પાસેથી ધર્માંપદેશ શ્રવણુ કરવા કે શાસ્ત્રપાઠ અને તેના અર્ધાં ગ્રહણ કરવા અને એ ગ્રહણ કરેલા ઉપદેશ કે શાસ્ત્રપાઠ અને તેના અર્થાં પર જરૂર લાગે તે પ્રશ્નો કરીને સમાધાન મેળવવું અને તેના પર વાર વાર વિચાર કરીને તેની ઉપર્યુક્તતા મનમાં ઠસાવવી; તથા તે પ્રમાણે વર્તવાના પ્રબળ પુરુષાર્થ કરવા; તા જ પારમાર્થિક જ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય છે અને તેનાં મધુર લ તરીકે જીવનમુક્તદશાનેા અનુભવ કરી શકાય છે.
આ મહર્ષિ આના એ આખરી નિણૅય છે કે-પારમાર્થિક જ્ઞાન વિના ભયાનક ભવપરપરાના અત આવી શકતા નથી કે જેના લીધે પ્રાણીઓને જન્મ, મરણુ અને જરાની અકથ્ય વેદનાએ અનુભવવી પડે છે. અને તે જ કારણે તેમણે પ્રચંડ
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મબોધ-ચંથમાળા : ૫૦ :
: પુષ્પ ઉદ્દઘોષણા કરીને જણાવ્યું છે કે “જ્ઞાન & વિત:' સાચું જ્ઞાન તે જ છે કે જેનું ફલ વિરતિ છે–ચારિત્રનું ઉત્તમ પ્રકારે ઘડતર છે.”
આવા જ્ઞાનનું દાન સ્વ અને પારને ઉપકાર કરે તથા અત્યંતર તપરૂપ હોઈને કર્મની નિર્જરા કરવાપૂર્વક મુક્તિનાં મહાસુખ ચખાડે, એ સ્વાભાવિક છે. (૨૧) અનિષ્ટ જ્ઞાનદાન
જે જ્ઞાનદાન થવાથી હિંસા, અસત્ય, ચેરી, વ્યભિચાર તથા અસંતોષને ઉત્તેજન મળતું હોય, તે જ્ઞાન–દાન ઈષ્ટ નથી, કારણ કે તેથી આપનાર અને લેનાર બંને પાપ-પંકથી ખરડાય છે. આ વાત વધારે સ્પષ્ટ સમજવા માટે મ ત્પત્તિને પ્રબંધ વિચારવા ગ્ય છે. (૨૨) મત્સ્યાસ્પત્તિ પ્રબંધ.
રૂદ્રદેવ નામના એક આચાર્ય નિખાભૂત નામના શ્રતતત્વના જ્ઞાતા હતા કે જેમાં ઔષધપ્રગથી વિવિધ પ્રાણીઓને કેમ બનાવવાં તેનું વર્ણન આવે છે. તેઓ એક દિવસ પિતાના ખાસ શિષ્યને એકાંતમાં મત્પત્તિને વિષય સમજાવતા હતા, જે એક મચ્છીમારે ભીંતને આંતરે રહીને સાંભળી લીધો. પછી દુકાળ પડતાં નદી-નવાણ સૂકાઈ ગયાં અને મત્સ્યની ઉત્પત્તિ ઓછી થઈ ગઈ એટલે તે મચ્છીમાર સાંભળેલા શ્રતપ્રયોગથી મ બનાવવા લાગે અને તેના વડે પિતાને તથા કુટુંબને નિર્વાહ કરવા લાગે. એ રીતે જ્યારે તે આ
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
દસમું :
૪ ૫૧ :
દેતાં શીખો
દુકાળ પાર કરી ગયો ત્યારે એક દિવસ આચાર્ય પાસે જઈને કહેવા લાગ્યા કે “હે પ્રભે ! આપને હું અત્યંત આભારી છું. જે આપે કહેલે મત્સ્યપ્રાગ મારા સાંભળવામાં ન આવ્યો હોત તે આ વ્યતીત થયેલા દુકાળમાં મારી શું હાલત થઈ હતી તે હું કહી શકતું નથી. અર્થાત્ આપે કહેલા મસ્યપ્રયોગથી મેં ઘણું મો બનાવ્યા અને તેનાથી હું દુકાળને તરી ગયે.” - મરછીમારના આ શબ્દો સાંભળીને આચાર્યને અત્યંત પશ્ચાત્તાપ છે. તેઓ વિચારવા લાગ્યા કે “ અરે ! મેં આ શું કર્યું ? હવે આ માછીમાર જીવતાં સુધી મો બનાવ્યા જ કરશે અને ભારે પાપ ઉપાર્જન કરશે, તેને હું નિમિત્ત બને ! માટે કેઈએ ઉપાય કરું કે જેથી એ પિતે પાપ કરવાનું તજી દે.” પછી તેમણે એ મચ્છીમારને કહ્યું: “હે ભદ્ર! તેં જે પ્રગ જાયે છે, તે મામૂલી છે. તેનાથી બહુ બહુ તે આજીવિકા મળે પણ જન્મનું દળદર ફીટે નહિં, માટે એક બીજે પ્રયોગ સાંભળ કે જેના વડે તું મહામૂલ્યવાળાં ૨ને બનાવી શકીશ અને મેટે ધનવાન બનીને સુખી થઈશ. પરંતુ આ પ્રયોગ સિદ્ધ ત્યારે જ થાય છે કે જ્યારે જીવનપર્યત જીવવધ અને માંસભક્ષણને ત્યાગ કરવામાં આવે છે.”
આચાર્યના આ વચન સાંભળીને મચ્છીમારે કહ્યું – * પ્રભે! જીવવધથી પાપ થાય છે, એ હું પણ જાણું છું; પરંતુ શું કરું ? પાપી પેટ વળગ્યું છે, તેની ખાતર એ પાપ કરવું પડે છે. પરંતુ આપ કહે છે તેમ જ રત્નપ્રાગ સિદ્ધ થતું હોય તે હું જીવનપર્યત જીવવધ કે માંસભક્ષણ કરીશ નહિ.” એટલે આચાર્યો તેને રત્નપ્રયોગ બતાવ્યું અને
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમબોધમાળા : પર : તેના લીધે તે માછીમાર શ્રીમંત બનીને સુખી થશે. તાત્પર્ય કે હિંસાદિ પંચાસરને ઉત્તેજન આપનારું જ્ઞાનદાન ઈષ્ટ નથી. (ર૩) પારમાર્થિક જ્ઞાનની મુખ્યતા
આર્ય મહર્ષિઓએ આ સિદ્ધાંતને લક્ષમાં રાખીને પારમાર્થિક જ્ઞાનને મુખ્ય માન્યું હતું અને વ્યાવહારિક જ્ઞાનને તેના પેટામાં સમાવ્યું કે જેથી મનુષ્યને જીવન-વ્યવહાર ઓછામાં ઓછી હિંસાથી ચાલે અને તેનું મુખ્ય લક્ષ્ય ધર્મરાધન તરફ રહ્યા કરે. પરંતુ આધુનિક વિજ્ઞાન કે જેને હાથ, પગ તથા માથું છે પણ નાનકડું યે હૃદય નથી, તેણે આર્ય મહાપુરુષોની એ અનુભવસિદ્ધ જનાની અવગણના કરી અને કેરા વ્યાવહારિક શિક્ષણની યેજના કરી. તેનું પરિણામ એ આવ્યું કે મનુષ્ય બ્રાતૃભાવને છેક જ ભૂલી ગયા, સૌજન્ય અને સહૃદયતાને સદંતર વિસરી ગયા તથા પિતાને માની લીધેલ સ્વાથ સાધવા ગમે તેટલી ઘેર હિંસા કરવા લાગ્યા. આજે સર્વસંહારક યુદ્ધની જ્વાલા પ્રકટી રહી છે તે શેને આભારી છે? આજે સંઘરાખેરી અને કાળા બજારની બદબે સર્વત્ર ફેલાઈ રહી છે તે શેને આભારી છે? આજે ન્યાય અને નીતિનું છડેચેક લીલામ થઈ રહ્યું છે તે શેને આભારી છે? અને આજે બેકારી, બેવફાઈ અને બૂરી આદતેનું જે બેહૂદું પ્રદર્શન થઈ રહ્યું છે તે પણ શેને આભારી છે? એ બધાના મૂળ પારમાર્થિક જ્ઞાન વિનાની વ્યાવહારિક કેળવણમાં રહેલાં છે.
આ પરિસ્થિતિ દૂર કરવા માટે ત્યાગી મહાત્માઓએ પિતાની વિશદ-વિમલ વાણીને પ્રવાહ વધારે જોરથી આ
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
: પ૩ :
દેતાં શીખો દિશામાં વહેવડાવવાની જરૂર છે અને ધર્મનિષ્ઠ ધનિકોએ પિતાના ધનને ઉપગ નીચેનાં કાર્યોમાં કરવાની અનિવાર્ય અગત્ય છે. (૨૪) જ્ઞાનદાનની કેટલીક જનાઓ –
(૧) ધર્મશિક્ષણનું કેન્દ્રસ્થાને રાખી વ્યાવહારિક શિક્ષણ ને જતી વિદ્યાપીઠ કે શિક્ષાપીઠની સ્થાપના કરવી.
(૨) સ્થળે સ્થળે ધર્મ વિદ્યાલય સ્થાપવાં.
(૩) જ્યાં ધર્મ વિદ્યાલયે સ્થાપવાનું શક્ય ન હોય ત્યાં નાની પાઠશાળાઓ સ્થાપવી.
(૪) માત્ર વ્યાવહારિક શિક્ષણ સંસ્થાઓમાં ધર્મ સંસ્કાર આપી શકાય તેવી વ્યવસ્થા કરવી.
(૫) ધાર્મિક સાહિત્યનું નૂતન ઢબે સર્જન અને પ્રકાશન કરવું કે જેના ઉપયોગથી સંસ્કારો સુધરે અને આંતરિક વલણ ધર્માભિમુખ થાય.
(૬) ધાર્મિક પુસ્તકની છૂટથી પ્રભાવના કરવી.
(૭) ધર્મપુસ્તકાલયે ઊભા કરવા અને તેને પ્રજા દ્વારા ઉપયોગ થાય તેવા સર્વ પ્રયત્ન કરવા.
(૮) ધર્મ અને નીતિના સંસ્કારોને દઢ કરે તેવાં પુસ્તકોની પેટીઓ તૈયાર કરવી અને તે જુદા જુદા કરબાએમાં કે લતાઓમાં ફેરવવી.
(૯) ધાર્મિક ચિત્રમાળાઓ તૈયાર કરાવવી અને તેનાં પ્રદર્શને જવાં.
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમધ-ગ્રંથમાળા : ૫૪ :
પુપ ? (૧૦) ધાર્મિક લેખનને ઉત્તેજન મળે તેવી વિવિધ જનાઓ અમલમાં મૂકવી. (૨૫) ઉપષ્ટભ-દાન
આહાર, પાણી, વસ્ત્ર, ઔષધ, પીઠ, ફલક, વસતિ વગેરેનું સુપાત્રને દાન કરવું તે ઉપષ્ટભદાન કહેવાય છે. અહીં ઉપષ્ટ શબ્દથી જીવનને ટેકો આપે તેવી વસ્તુઓ સમજવી. શાસ્ત્રોમાં કહ્યું છે કે
કાહારવહિવOાણgfë નાળgવહેં કુHI जं भवगयाण नाणं, देहेण विणा न संभवइ ॥"
સુજ્ઞ પુરુષોએ આહાર, વસતિ અને વસ્ત્રો વગેરેવડે જ્ઞાની પુરુષને ઉપગ્રહ કરે, કારણ કે સંસારમાં રહેલા પ્રાણીઓનું જ્ઞાન દેહ વિના સંભવતું નથી.' " देहो य पोग्गलमओ, आहाराईहिं विरहिओ न भवे । तदभावे य न नाणं, नाणेण विणा को तित्थं ? ॥"
દેહ પુદ્ગલમય છે. તે આહારાદિ વિના ટકી શકો નથી, અને તેના અભાવે જ્ઞાન પણ સંભવતું નથી, તથા જ્ઞાન સંભવતું નથી ત્યાં તીર્થ કેવું? અર્થાત્ ધર્મરૂપી તીર્થ કે શાસનને આધાર જ્ઞાનીઓ-મુનિઓ છે અને મુનિઓને ટકવાનો આધાર આહારાદિ ઉપષ્ટભનું દાન છે. તેથી જેઓ ઉપણુંભનું દાન કરે છે તેઓ શાસનને ટકાવવાનું મહાપુણ્ય ઉપાર્જન કરે છે.
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
દસમું : ૪ ૫૫ ?
દેતાં શીખો " ववसायफलं विहवो, विहवस्स फलं सुपत्तविणिओगो । तयमावे ववसाओ, विहवो वि अ दुग्गइनिमित्तं ॥"
જુદા જુદા વ્યવસાય કરવાનું ફલ વૈભવની પ્રાપ્તિ છે અને વૈભવની પ્રાપ્તિનું ફલ સુપાત્રને દાન છે. જે વ્યવસાય અને વૈભવ પ્રાપ્ત થયે છતે સુપાત્રને દાન ન કર્યું તે તે વ્યવસાય અને વૈભવ દુર્ગતિનાં કારણ બને છે.” (૨૬) સુપાત્ર અને કુપાત્રને વિચાર | સ્વાતિ નક્ષત્રમાં વર્ષતું વરસાદનું પાણી એક હોવા છતાં જે તે સર્પને મુખમાં પડે છે તે વિષ બને છે અને છીપના મુખમાં પડે છે તે સાચું મેતી બને છે, એટલે સુપાત્ર અને કુપાત્રને વિચાર ઉપયુક્ત છે. (૨૭) સુપાત્રની વ્યાખ્યા
સુપાત્ર કેને કહેવાય?’ તેના ઉત્તરમાં નિગ્રંથ મહર્ષિ એએ જણાવ્યું છે કે
" ज्ञानं क्रिया च द्वयमस्ति यत्र, तत् कीर्तितं केवलिभिः सुपात्रम् । અદ્વાવર્ષપ્રાન હાન,
तस्मै प्रदत्तं खलु मोक्षदायि ॥" “જ્યાં જીવાજીવાદિ તેનું જ્ઞાન છે અને સંયમ તથા તપરૂપ યિા છે તેને કેવલી ભગવતેએ સુપાત્ર કહેલાં છે. તેમને અત્યંત શ્રદ્ધાપૂર્વક દીધેલું દાન મોક્ષને આપનારું થાય છે. ”
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમય-ગ્રંથમાળા
: ૫૬ ઃ
· પુષ્પ
(૨૮) સુપાત્રની દુર્લભતા
સુપાત્રના યોગ સહજ નથી, તે માટે જ કહેવાયું છે કે
" कत्थवि तवो न तत्तं, कत्थवि तत्तं न सुद्धचारितं । तत्रतत्तचरणसहिआ, मुणिणो वि अ थोवसंसारे ॥ "
→
"
• કાઇકમાં તપ એટલે ક્રિયા હાય છે પણ તત્ત્વ એટલે જ્ઞાન હાતું નથી અને કાઇકમાં જ્ઞાન હોય છે તેા શુદ્ધ ક્રિયા હાતી નથી. ખરેખર ! આ સસારમાં તપ અને તત્ત્વથી સંયુક્ત એટલે ક્રિયાવંત અને જ્ઞાની મુનિએ બહુ જ થોડા છે.'
આવા ક્રિયાવત અને જ્ઞાની મુનિઓને અપાયેલું. આહાશિદનું દાન અનંતગુણુ લવાળુ થાય છે. કહ્યું છે કે
" व्याजे स्याद् द्विगुणं वित्तं, व्यवसाये चतुर्गुणम् ।
क्षेत्रे शतगुणं प्रोक्तं, पात्रेऽनन्तगुणं पुनः ।। "
· જો વ્યાજ ઉપજાવવામાં આવે તે ધન બમણું થાય છે, જો ધંધા કરવામાં આવે તે ધન ચાગણુ થાય છે, જો ખેતી કરવામાં આવે તે ધન સેાગણુ. થાય છે પરંતુ તેના ઉપયાગ સુપાત્રને વિષે કરવામાં આવે તે તે અન`તગણુ થાય છે. ' “ ચય હોઇળતું ઘમં, કાર્યેળ નીયતે।
स तारयति दातार - मात्मानं च न संशयः ॥ "
"
જેના કાઠામાં ગયેલું અન્ન બ્રહ્મચર્ય વડે પાચન થાય છે તે પેાતાના આત્માને તથા દાતારને તારે છે; તેમાં સંશય નથી. અર્થાત્ જેએ બ્રહ્મચર્ય, અહિંસા, સત્ય આદિ ગુણ્ણાથી
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
': પ૭ :
iાં શીખો વિભૂષિત સાધુપુરુષે છે તેમને દાન આપનારે દાતાર અવશ્ય આ સંસારને તરી જાય છે.
સુપાત્રદાન ઉપર ધન સાર્થવાહની કથા જાણવા જેવી છે. (૨૯) ધન સાર્થવાહની સ્થા.
જબૂદ્વીપના પશ્ચિમ મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં ક્ષિતિપ્રતિષ્ઠિત નામનું નગર હતું. ત્યાં ધન નામને એક ધનવાન સાર્થવાહ રહેતું હતું. જે ઔદાર્ય–ગાંભીર્ય–વૈર્ય આદિ ગુણેથી વિભૂ ષિત હતે. એક વખત તેણે વેપાર અર્થે વસંતપુર જવાને વિચાર કર્યો અને પિતાના માણસ પાસે નગરમાં ઉલ્લેષણ કરાવી કે-“હે નગરજને! ધન સાર્થવાહ વસંતપુર જવાના છે, માટે જેમને ચાલવું હોય તે ચાલે. તે ભાતાની જરૂર વાળાને ભાતું આપશે પાત્રની જરૂરવાળાને પાત્ર આપશે અને વાહનની જરૂરવાળાને વાહન આપશે; વળી માર્ગમાં ચારચખાર અને વાઘ-વથી સહુનું રક્ષણ કરશે. ” . આ ઉદ્દઘાષણ સાંભળીને ઘણા માણસે તેની સાથે જવાને તૈયાર થયા. તે વખતે ક્ષાંત, દાંત અને નિરારંભી એવા ધર્મ શેષ નામના આચાર્ય તેની પાસે આવ્યા. એટલે તે સાર્થવા જલદી ઊભા થઈને, બે હાથ જોડીને, વિનયપૂર્વક તેમને વંદન કર્યું અને આગમનનું કારણ પૂછ્યું. આચાર્યે કહ્યું “મહાનુભાવ! અમે પણ સપરિવાર તમારી સાથે વસંતપુર આવીશું,” તે સાંભળીને ધન સાર્થવાહે કહ્યું: “પ્રભેઆપ ઘણી ખુશીથી મારી સાથે ચાલે. હું આપનું સર્વ ઉચિત સાચવીશ.” અને તેણે પિતાના માણસને આજ્ઞા કરી કે તમારે આ આચાર્ય
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મબંધગ્રંથમાળા : ૫૮ :. મહારાજ અને તેમના પરિવાર માટે જ અન્નપાન વગેરે તૈયાર કરવા.” એટલે આચાર્યે કહ્યું કે-“મહાનુભાવ ! સાધુએને પિતાને માટે કરેલે, કરાવેલ અને સંકલ્પ આહાર ક૫તે નથી. વળી વાવ, કૂવા અને તળાવમાં રહેલું સચિત્ત જળ, અગ્નિ વિગેરે શસ્ત્રો પરિણમ્યા વિના સચિત થતું. નથી તેથી તે પણ કલ્પતું નથી. ” એવામાં કઈ માણસે આવીને સાર્થવાહ પાસે પાકી કેરીઓને થાળ મૂકે તેથી તેણે હર્ષિત મનવાળા થઈને કહ્યું: “ભગવન! આપ આ તાજાં ફળે ગ્રહણ કરીને મારા પર અનુગ્રહ કરે.” તેના પ્રત્યુત્તરમાં આચાર્યે કહ્યું કે-“હે દેવાનુપ્રિય ! સાધુઓને સચિત્ત વસ્તુ
ને ત્યાગ હોય છે, તેથી આ સચિત્ત ફળે લેવાં અમને કલ્પતા નથી.” આ સાંભળી વિસ્મય પામેલે ધન સાર્થવાહ બોલ્યા કે- આપનાં વ્રત-નિયમે અતિ દુષ્કર જણાય છે, તે પણ આપ મારી સાથે ચાલે. આપને ક૫તાં હશે તેવાં આહારપાછું આપીશ.” પછી તેણે વંદન કરીને આચાર્યને વિસર્યા.
હવે ધન સાર્થવાહે મંગળ મુહૂર્તે મેટા કાફલા સાથે પ્રયાણ કર્યું અને ધર્મશેષ આચાર્ય પણ સપરિવાર તેમની સાથે ચાલ્યા. તેઓ વિષમ વનને વટાવતાં, નાનાં-મોટાં નદી-નાળાંને ઓળંગતાં અને ઊંચી-નીચી ભૂમિને પસાર કરતાં અનુક્રમે એક મહાઅરણ્યમાં આવી પહોંચ્યા. તે વખતે વર્ષાઋતુએ પિતાનું તાંડવ શરુ કર્યું અને જવા-આવવાના સર્વ માર્ગોને કાંટા, કાદવ અને પાણીથી ભરી દીધા. આથી આગળ વધવાનું અશક્ય જાણીને ધન સાર્થવાહે તે જ અરણ્યમાં સ્થિરતા કરી અને સંઘના સર્વ માણસેએ વર્ષારાતુ નિર્ગમન
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
દસમુ':
: ૫૯ :
શ્વેતાં શીખો
કરવા માટે ત્યાં નાના—મોટા આશ્રયા ઊભા કર્યાં. સાચુ જ કહ્યું છે કે દેશકાલને ઉચિત ક્રિયા કરનારાએ દુઃખી થતા નથી.
ધમ ઘાષ આચાર્ય આવા એક આશ્રયને યાચીને તેમાં પેાતાના શિષ્યેા સહુ આશ્રય લીધે અને તેએ સ્વાધ્યાય, તમ તથા ધયાનમાં પેાતાના સમય વીતાવવા લાગ્યા.
6
હવે અણુધાયું લાંબું રાકાણુ થવાથી ખાધખારાકી ખૂટી ગઈ અને સાના લોકો કંદ, મૂળ તથા ફલફૂલાદિ પર નિર્વાહ કરવા લાગ્યા. આ વાતની જાણ થતાં ધન સાર્થવાહ ચિંતાતુર બન્યા અને સહુની ચિંતા કરવા લાગ્યા. આ રીતે એક રાત્રિના પાછલા પ્રહરે સહુની ચિંતા કરતાં તેને યાદ આવ્યું કે · મારી સાથે ધઘાષ આચાર્ય તેમના પરિવાર સાથે આવેલા છે. તે પેાતાને માટે કરેલું', કરાવેલુ કે સંકલ્પેલુ લેતા નથી. વળી સર્વ ચિત્ત વસ્તુના ત્યાગી છે, તે તેએ અત્યારે પેાતાના નિર્વાહ કેવી :રીતે કરતા હશે? મે માગ માં તેમનું સર્વ ઉચિત કરવાનુ` અંગીકાર કર્યું હતું, પરંતુ આજસુધી કંઇ સારસંભાળ લીધી નથી. અહા ! મેં આ શું કર્યું? હવે હું તેમને મારું મુખ કેવી રીતે બતાવીશ ? ’
::
પછી પ્રાતઃકાલ થતાં ઉજ્વલ વસ્ત્રાભૂષણ ધારણ કરીને તે સાથવાહ પેાતાના ખાસ માણસને સાથે લઇને આચાયના આશ્રય પ્રત્યે ગયા. ત્યાં ક્ષમા, નમ્રતા, સરલતા અને સાષની મૂર્તિ સમા આચાર્ય તેના જોવામાં આવ્યા. તેમની આસપાસ ખીજા મુનિએ બેઠેલા હતા, જેમાંનાં કેઇએ ધ્યાન ધર્યું હતુ, કેઇએ મૌનનું અવલંબન લીધુ હતુ, કેઈએ કાયાત્સગ કર્યાં
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મબોધ-ચંથમાળ
: ૬૦ :
હતે, કેઈ આગમની વાચના આપતા હતા, કેઈ આગમનું અધ્યયન કરતા હતા, કેઈ ભૂમિનું પ્રમાર્જન કરતા હતા, કઈ ગુરુને વંદન કરતા હતા, કેઈ ધર્મકથા કરતા હતા અને કેઈ તત્વની ચર્ચામાં મશગૂલ હતા. જ્ઞાન-ધ્યાન અને તપજપના આ પવિત્ર વાતાવરણની ધન સાર્થવાહના મન પર ઊંડી અસર થઈ. પછી તેણે આચાર્યશ્રીને વંદન કર્યું તથા બીજા મુનિઓને પણ કમશઃ નમસ્કાર કર્યા અને છેવટે આચાર્યશ્રીના ચરણ સમીપે બેસીને ગદ્દગદ્દ કંઠે કહ્યું કે “પ્રભે! મારે અપરાધ ક્ષમા કરો. મેં આપની અત્યંત અવજ્ઞા કરી છે અને કંઈ પણ ઉચિત સાચવ્યું નથી. મારા આ પ્રમાદ માટે હું ખૂબ જ લજિજત થાઉં છું અને પશ્ચાત્તાપ કરું છું.'
ધન સાર્થવાહનાં આ વચને સાંભળીને આચાર્યે કહ્યું: મહાનુભાવ! માર્ગમાં હિંસક પશુઓથી અને ચાર-ચખારથી તમે અમારી રક્ષા કરી છે, તેથી અમારે સર્વ પ્રકારે સત્કાર થયે છે. વળી તમારા સંઘના લેકે અમને યંગ્ય અન્નપાનાદિ આપે છે, તેથી અમને કંઈ પણ દુઃખ થયું નથી, માટે તમે જરા પણ ખેદ કરશે નહિ.”
સાર્થવાહે કહ્યું: “સંતપુરુષે હમેશાં ગુણને જ જેનારા હોય છે તેમ આપ મારા ગુણને જ જુએ છે, પણ મારા અપરાધને જોતા નથી. હવે હે ભગવાન્ ! આપ પ્રસન્ન થઈને સાધુઓને મારી સાથે ભિક્ષા લેવા મેલે, જેથી હું ઈચછા પ્રમાણે અન્નપાન આપીને કૃતાર્થ થાઉં.” આચાર્યે કહ્યું-“વર્તમાન જગ” પછી સાર્થવાહ પિતાના રહેઠાણે ગમે ત્યારે બે સાધુઓ તેને છે ત્યાં ભિક્ષાર્થે ગયા, પણ દૈવયોગે તે સમયે તેના ઘરમાં સાધુને
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
દ.
૩ ૧ :
દેતાં શીખે..
6
વહેારાવવા યાગ્ય કઇ પણ અન્નપાન હતું નહિ. આથી તેણે આમતેમ જોવા માંડયુ, તે વખતે તાજા ઘીના એક ગાડવા નજરે પડ્યો. એટલે તેણે કહ્યું: ‘ ભગવન્! આ તમારે કલ્પશે ?’ ત્યારે સાધુઓએ પાતાના આચાર પ્રમાણે ‘ ઇચ્છીએ છીએ ’ કહીને પાતાની પાસેનું પાત્ર ધર્યું. આ જોઇને સાવાહનુ સમસ્ત શરીર હર્ષથી રામાંચિત થઇ ગયું અને હું ધન્ય થયા, હું કૃતાર્થ થયા, હું પુણ્યવાન થયા ’ એવી પ્રખલ ભાવનાપૂર્વક તેણે એ મુનિઓને ઘી વડેારાખ્યું. પછી તેણે એ મુનિઆને વંદન કર્યું. એટલે તેએ સર્વ કલ્યાણના સિદ્ધમંત્ર જેવા ધર્મલાભ આપીને પેાતાના આશ્રયમાં પાછા ફર્યાં. આ દાનના પ્રભાવથી ધન સા વાહને મોક્ષવૃક્ષના બીજરૂપ અતિ દુર્લભ સમ્યક્ત્વની પ્રાપ્તિ થઇ.
"
રાત્રે કીને સાવાર્હ આચાર્યના આશ્રયમાં ગયા અને અતિ ભક્તિભાવથી વદન કરીને તેમના ચરણ સમીપે બેઠા. તે વખતે આચાર્ય ગંભીર વાણીથી ધર્મના ઉપદેશ કરતાં કહ્યું કે
(
ધર્મ ઉત્કૃષ્ટ મંગલ છે, સ્વર્ગ અને મેક્ષને આપનાર છે તથા સ’સારરૂપી દુસ્તર વનને ઓળંગવા માટે માર્ગદર્શીક ( માના ભામિયા ) છે,
"
· ધર્મ માતાની પેઠે પાષણ કરે છે, પિતાની પેઠે રક્ષણ કરે છે, મિત્રની જેમ પ્રસન્ન કરે છે, મધુની પેઠે સ્નેહ રાખે છે, ગુરુની પેઠે ઉજ્જવળ ગુણામાં આરૂઢ કરે છે અને સ્વામીની જેમ ઉત્કૃષ્ટ પ્રતિષ્ઠાને પ્રાપ્ત કરાવે છે.
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમબોધ ગ્રંથમાળા
: પુષ્પ
“ધર્મ સુખનું મહહમ્ય [પ્રાસાદ છે, શત્રુરૂપ સંકટમાં અભેદ્ય બખ્તર છે અને જડતાને નાશ કરનારું મહારસાયણ છે.
ધર્મથી છવ રાજ, બળદેવ, વાસુદેવ, ચકવર્તી અને ઇંદ્ર થાય છે તથા ત્રિભુવનપૂજિત તીર્થંકરપણુને પણ પ્રાપ્ત કરે છે. તાત્પર્ય કે-જગની તમામ ઋદ્ધિ-સિદ્ધિ અને સકલ ઐશ્વર્ય ધર્મને આધીન છે.
આ ધર્મનું અનુષ્ઠાન દાન, શીલ, તપ અને ભાવની યથાર્થ આરાધનાથી થાય છે, તેમાં પણ દાનની શ્રેષતા છે. કેમ કે
" शीलादयोऽपि सत्पात्रदानस्यायान्ति सन्निधौ ।
माण्डलिकाः सदा यान्ति राजराजे निमन्त्रिते ॥"
રાજરાજેશ્વરનું નિમંત્રણ મળતાં માંડલિક રાજાઓ હમેશાં તેની પાસે આવે છે. તેમ સુપાત્ર દાનથી શીલ વગેરે બાકીના ધર્મપ્રકારો પણ આત્માની સમીપે આવે છે.” વળી–
"दानेन भूतानि वशीभवन्ति, તાજેન વૈરાથ યાતિ નાશ ! परोऽपि बन्धुत्वमुपैति दानात् ,
તતઃ પૃથિવ્ય વર હિરાનમ્ ” (વિવિધ પ્રકારનાં અને વિવિધ સ્વભાવનાં) પ્રાણુઓ દાનવડે જ વશ થાય છે, (જુદાં જુદાં કારણથી બંધાયેલાં) અનેક પ્રકારનાં વૈરે દાનથી જ નાશ પામે છે; અને જે પારકે હોય
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
દસમું : : ૬૩ :
દેતાં શીખો છે તે પણ દાનવડે પિતાને થાય છે. તેથી આ પૃથ્વીમાં દાન એ જ શ્રેષ્ઠ ધર્મ છે.
અથવા– पात्रे धर्मनिबंधनं, तदितरे प्रोद्ययाख्यापकं, मित्रे प्रीतिविवर्द्धकं, रिपुजने वैरापहारक्षमम् । भृत्ये भक्तिभरावहं, नरपती सन्मानपूजाप्रदं, भट्टादौ च यशस्कर, वितरणं न क्वाप्यहो ! निष्फलम् ।।
જે દાન સુપાત્રને વિષે અપાયેલું હોય તે તે ધર્મોત્પત્તિનું કારણ બને છે, જે અન્યને અપાયેલું હોય તે કરુણની કીતિને પ્રકાશનારું થાય છે, જે મિત્રને અપાયેલું હેય તે પ્રીતિને વધારનારું થાય છે, જે શત્રુને અપાયેલું હોય તે વૈરને નાશ કરનારું થાય છે, જે નેકર-ચાકરને અપાયેલું હોય તે તેમની સેવાવૃત્તિને ઉત્કટ બનાવનારું થાય છે, જે રાજાને અપાયું હોય તે સન્માન અને પૂજાને લાવનારું થાય છે અને જે ભાટ-ચારણને અપાયેલું હોય તે યશને ફેલા કરનારું થાય છે. આમ કઈ પણ ઠેકાણે અપાયેલું દાન નિષ્ફળ જતું નથી.
દાનથી ધનને નાશ થતું નથી પણ વૃદ્ધિ થાય છે. તેથી જ કહેવાયું છે કે –
જે દીજે કર આપણે, તે પામે પરાય; દીજતા ધન નિપજે, કંપ વહતેા જોય. જે આપણા હાથે કરીને આપીએ છીએ, તે જ આપણે
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મબોધ ગ્રંથમાળ
: ૬૪ :
: પુષ્પ
પરભવમાં પામીએ છીએ. દેવાથી ધન મળે છે, પણ ઘટતું નથી. કૂવે પિતાનું પણ નિરંતર આપતે રહે છે, તે તેમાં નવા પાણીની આવક ચાલુ જ રહે છે. - આ રીતે નિત્ય ધર્મોપદેશ શ્રવણ કરતાં ધન સાર્થવાહ ધર્મમાર્ગમાં દઢ શ્રદ્ધાવંત થયે અને યથાશક્તિ ધર્મનું આરાધન કરવા લાગ્યું. પછી વર્ષાઋતુ નિર્ગમન થતાં અને માગે સરલ થતાં તે સમસ્ત સાથે સાથે વસંતપુર પહોંચે અને કરિયાણાના કય-વિક્રયથી ઘણું ધન કમાયો. અહીંથી ધર્મઘોષ આચાર્ય અન્યત્ર વિહાર કરી ગયા અને પિતાની પતિતપાવની ધર્મદેશના વડે પૃથ્વીને પાવન કરવા લાગ્યા.
યથાસમયે ધન સાર્થવાહ પ્રતિષ્ઠાનપુર પાછો ફર્યો અને ધર્મના જે સંસ્કાર સાથે લેતે આવ્યું હતું તેને દઢ કરતે અનુક્રમે કાલધર્મને પામે.
આ ધન સાર્થવાહ મુનિદાનના પ્રભાવથી બીજા ભવે ઉત્તરકુરુક્ષેત્રમાં યુગલીયારૂપે ઉત્પન્ન થયે, ત્યાંથી ચ્યવીને ચોથા ભવે પશ્ચિમ મહાવિદેહમાં વૈતાઢ્ય પર્વતને વિષે મહાબલ નામે વિદ્યાધર થયે અને સંસારના સવરૂપથી વૈરાગ્ય પામતાં અણ ગાર ધર્મથી પ્રવ્રજિત થશે. તેમાં અંતકાળે બાવશ દિવસનું અણુસ કરીને કાલધર્મ પામતાં પાંચમા ભવે ઈશાન નામના દેવલોકમાં લલિતાંગ નામે દેવ થયે. ત્યાંથી ચવીને છઠ્ઠા ભવે પૂર્વ મહાવિદેહના પુષ્કલાવતી વિજયમાં હર્ગલા નામની નગરીમાં સુવર્ણચંઘ રાજાને ત્યાં વાઘ નામે કુમારરૂપે ઉત્પન્ન થશે. અનુક્રમે તે રાજ્યને સ્વામી થશે અને પુત્રને રાજ્ય
વિશાળ શિક મહાજમાં જો
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
દસમું : : ૨૫ :
દેતાં શીખો સપી પ્રત્રજ્યા ગ્રહણ કરવાનો વિચાર કરતું હતું, ત્યાં રાજ્યલભી પુત્રે વિષપ્રગથી તેનું મરણ નિપજાવ્યું. સાતમા ભવે તે ઉત્તરકુરુક્ષેત્રમાં ફરી યુગલિયારૂપે ઉત્પન્ન થયે, આઠમા ભવે સૌધર્મ દેવલોકમાં ઉત્પન્ન થયે, નવમા ભવે મહાવિદેહ ક્ષેત્રના ક્ષિતિપ્રતિષ્ઠત નગરમાં સુવિધિ વૈદ્યને ઘેર જીવાનંદ પુત્ર તરીકે ઉત્પન્ન થયે. આ રીતે દશમે, અગિયારમે તથા બારમે ભવ પણ સુગતિમાં પસાર કરીને તેરમા ભવે તે ભારતક્ષેત્રમાં નાભિકુલકર તથા મરુદેવીના પુત્ર તરીકે ઉત્પન્ન થયા અને ગષભદેવ નામે પ્રથમ તીર્થકર બની જગત્ પર અનેક પ્રકારના ઉપકાર કરી સિદ્ધ, બુદ્ધ અને નિરંજન થયું. તાત્પર્ય કે-સુપાત્ર દાનથી ધન સાર્થવાહને આત્મા અનુક્રમે વિકાસ પામતે પિતાના આત્માનું આત્યંતિક કલ્યાણ કરી શકે અને ભયંકર ભવારણ્યને વિસ્તાર પામે. (૩૦) સુપાત્રને વિષે ભક્તિ રાખવી.
કઈ પણ સાધુ-મુનિરાજ પિતાને ત્યાં પધારે એ જોઈને દાતાને અત્યંત હર્ષ થ જોઈએ કે “અહે! ધન્ય છું, હું કૃતપુણ્ય છું કે મારા આંગણે સમતાના સાગર, ગુણના આગર, જ્ઞાની, યાની, ક્રિયાશીલ, ચારિત્રવાન્ મહાપુરુષને યોગ પરમ ભાગ્યથી જ પ્રાપ્ત થાય છે.” કહ્યું છે કે
"शैले शैले न माणिक्य, मौक्तिकं न गजे गजे ।
साधवो न हि सर्वत्र, चन्दनं न वने वने ॥" દરેક પર્વતમાંથી રત્ન નીકળતાં નથી, દરેક હાથીનાં કુંભ
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમધ-ચથમાળા : ૬૬ કે.
પુષ્પ સ્થળમાંથી મતી પ્રાપ્ત થતાં નથી અને દરેક વનમાં ચંદનનાં વૃક્ષે હતાં નથી. તે જ રીતે જગતમાં સર્વત્ર સાધુજને હતા નથી, પરંતુ કેઈક જ સ્થળે હોય છે અને પુણ્યના પ્રકર્ષથી જ તેમના દર્શન-સહવાસ-ઉપદેશને લાભ મળે છે.”
સુપાત્રને વિષે કરુણબુદ્ધિ રાખવાથી એટલે કે તેમને બિચારા–બાપડા માનીને દાન દેવાથી દોષના ભાગી બનાય છે. કહ્યું છે કે–
" अनुकम्पाऽनुकम्पे स्याद्, भक्तिः पात्रे तु सङ्गता । ___ अन्यथाधीस्तु यातृणा--मतिचारप्रसञ्जिका ॥"
અનુકંપા કરવા યોગ્યને વિષે અનુકંપા કરવી અને પાત્રને વિષે ભક્તિ કરવી. તેથી અન્ય રીતે વર્તતાં એટલે અપાત્રને વિષે કરુણાબુદ્ધિ રાખતાં અતિચારને પ્રસંગ આવી પડે છે.” (૩૧) અનુકંપાદાન. | દીન-દુઃખીને સહાય કરવા નિમિત્ત જે.કંઈ દાન કરવું તે અનુકંપા દાન કહેવાય છે. તેમાં પાત્રાપાત્રની વિચારણા કરવાની નથી. કહ્યું છે કે
“ હું મોક્ષ યાને, પત્રાપાત્રવિવાર
दयादानं तु सर्वज्ञैः, कुत्रापि न निषिध्यते ॥" મેક્ષના હેતુથી જે દાન દેવાનું છે તેમાં પાત્રાપાત્રની વિચારણા કરવી ઘટે છે, પણ જે દાન દયા, કરુણુ કે અનુકંપાબુદ્ધિથી દેવાનું છે, તેમાં પાત્રાપાત્રની વિચારણું કરવાની
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
દસ : : ૬૭ :
દેતાં શીખો આવશ્યક્તા નથી, કારણ કે સર્વએ એવા દાનને કોઈ પણ સ્થળે નિષેધ કરેલ નથી.
" दीनादिकेभ्योऽपि दयाप्रधानं, दानं तु भोगादिकरं प्रधानम् । दीक्षाक्षणे तीर्थकृतोऽपि पात्रा.
પાત્રાદ્રિર રર ર ર છે ” દીન-દુઃખીઓને દયાની ભાવનાથી અપાતું દાન શ્રેષ્ઠ છે અને ભેગાદિ સામગ્રીઓને અપાવનારું છે. દીક્ષા લેવાને પ્રસંગ પ્રાપ્ત થતાં તીર્થકર એક વર્ષ સુધી જે દાન આપે છે, તેમાં પાત્ર-અપાત્રને વિચાર કરતા નથી, પરંતુ સર્વને સમાન બુદ્ધિથી દાન આપે છે.
શ્રી મહાવીર પ્રભુએ દીક્ષા લીધા પછી અધું વસ્ત્ર બ્રાહ્મણને આપ્યું હતું તથા આર્યસુહસ્તિસૂરિએ રંકને અન્નદાન આપ્યું હતું, તે પ્રસંગે આ વિષયમાં પ્રમાણરૂપ છે.
સમભાવની સિદ્ધિ માટે શાસ્ત્રકારોએ જે ચાર ભાવનાઓ કહેલી છે, તેમાં કારુણ્ય ભાવનાને પણ ખાસ સ્થાન આપેલું છે. કારુણ્યભાવના એટલે કેઈ પણ પ્રાણને દુઃખ, આફત, મુશીબત કે વિટંબણામાં પડેલ જોઈને સમવેદના અનુભવવી તથા તેને સહાય કરવાની વૃત્તિ રાખવી. જે આવી સમવેદના ન અનુભવાય અને સહાય કરવાની વૃત્તિ ઉત્પન્ન ન થાય તે સમજવું કે આપણું હૃદય કરુણથી હીન છે, નિર્દય છે, નિષ્ફર છે, યાવત મહાકઠેર અને પાપી છે. દયાને ઝરો
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધધ-ગ્રંથમાળા
: ૬૮ :
: પુષ્પ
આપણા હૃદયમાં સતત વહેતા રહે તે માટે પણ અનુકઋપા દાન ઇષ્ટ છે. સંતકવિ તુલસીદાસજી કહે છેઃ—
44
મૂજ હૈ, પાપમુજ મિમાન |
दया धर्मको तुलसी दया न छांडिये, जब लग घटमें प्रान ॥
''
ધર્મનું મૂળ દયા છે અને પાપનું મૂળ અભિમાન છે. તુલસીદાસ કહે છે કે-મનુષ્યના દેહમાં જ્યાં સુધી પ્રાણ હાય ત્યાં સુધી તેણે દયાને છેડવી ન જોઇએ, '
6
અભ્યાગતને ભિક્ષા, ભૂખ્યાને અન્ન, તરસ્યાને પાણી, બિમારને ઔષધ, અશિક્ષિતને વિદ્યા, સ્થાન–રહિતને આશ્રય અને અપંગઅશક્ત–નિરાધારને દરેક પ્રકારની સહાય એ અનુકંપા દાનના મુખ્ય પ્રકાર છે; અને ખાડાં ઢોરની પાંજરાપોળો, કૂતરાને રોટલા, ખાકડાને દૂધ, પારેવાને ચણુ, માછલાં છે।ડાવવા તથ મૂંગા પ્રાણીઓ પ્રત્યે દર્શાવવામાં આવતું ઘાતકીપણું અટકાવવાના પ્રયાસો કરવા—એ તેમાંથી પાંગરેલી દયા સંસ્કૃતિનાં સુફળા છે. ભારતવર્ષમાં આ સંસ્કૃતિ ખૂબ ફાલી-ફૂલી છે અને તેમાં જૈન ધર્મના હિસ્સો સહુથી મોટો છે.
જૈન શ્રીમંતાના દાનના પ્રવાહ જ્ઞાતિ, જાતિ, લિંગ કે વયના ભેદ વિના સર્વ પ્રત્યે સમભાવથી વહેતા રહ્યો છે, એ વિષયમાં વસ્તુપાલ-તેજપાલ, જગ′શાહુ અને ખેમા હુડાળિયાના જીવનપ્રસંગેા પ્રમાણુરૂપ છે.
વસ્તુપાલ-તેજપાલ ચુસ્ત જૈન હોવા છતાં સોમનાથ પાટણને દર વર્ષે દશ લાખ રૂપિયા મોકલતા અને કાશી, દ્વારિકા વગેરે સ્થળામાં એક એક લાખ રૂપિયાની ભેટ ધરતા. વળી તેમણે
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
દસમુ
: ૬૯ :
દેતાં શીખો
શિવાલયે અને મસ્જીદો ચણાવવા માટે પણ પૈસા આપ્યા હતા. તે ઉપરાંત વાવ, કૂવા અને તળાવા પણ બેસુમાર અધાવ્યા હતા.
સવત તેરસ ને પદ્મરની સાલ તથા તે પછીનાં બે વર્ષાં ભારતવર્ષને માટે અતિભયર્થંકર હતાં. ભીષણ દુકાળ સર્વત્ર જ્યાપી ગયા હતા અને લેાકે અન્ન વિના માર્યાં માર્યાં ફરતા હતા, તે વખતે જૈન શ્રીમંત જગશાહે પેાતાના તમામ ધાન્ય કાઠારા લાકોને માટે ખુલ્લા મૂકી દીધા હતા અને રાજરજવાડાઆને પણુ લાખા સૂડા અનાજ ધીયુ" હતું, જેના પરિણામે પ્રજાના માટો ભાગ મૃત્યુના મુખમાં સપડાતા અટકી ગયે હતા અને દુકાળને સુખરૂપ તરી ગયા હતા. અને તે જ કારણે કાઈને મહાદાનીની ઉપમા આપવી હાય તા તેને જગડૂશાહ કહેવામાં આવે છે.
મહમ્મદ બેગડાના સમયમાં ગુજરાતભરમાં દુકાળ પડ્યો ત્યારે હડાળા ગામના ખેમા શ્રાવકે આખા ગુજરાતને ખાર માસ ચાલે તેટલુ અનાજ ખરીદવાના પૈસા એકી કલમે આપ્યા હતા અને એ રીતે ‘શાહ' નામ સાર્થક કરી દયા-ધર્મના અદ્દભુત પરિચય આપ્યા હતા. તાત્પર્ય કે–જૈન ધર્મ અભયદાન, જ્ઞાનદાન અને સુપાત્રદાનને ઉત્તમ કોટિનું માને છે. તેની સાથે અનુકંપાદાનને પણ સ્વીકાર કરે છે અને ગૃહસ્થાને તેના ખાસ અનુરોધ કરે છે. તેથી જ શ્રીમાન્ હરિભદ્રસૂરિજીએ ધર્મબિંદુમાં ગૃહસ્થ ધર્મના નિરૂપણ પ્રસંગે જણાવ્યું છે કે* વૈવાતિથિટ્રીનપ્રતિન્નિતિ । ( ?-૩૧) 'ગૃહસ્થે દેવ, અતિથિ (સાધુ) અને દીન જાની સેવા કરવી. ’
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમધ-થથમાળા
: ૭ :
: પુષ્પ
અનુક’પાદાન એ બુદ્ધિના વિષય નથી પણ લાગણીના વિષય છે. એટલે તેના વિચાર લાગણીના ઘડતરના ખ્યાલ રાખીને જ કરવા જોઈએ, અનુકંપાદાનની પ્રથાથી મનુષ્યના હૃદયમાં અનુક’પાન-દયાના ઝરા વહેતા રહે છે. એ જ સહુથી મોટા લાભ છે કે જેના લીધે સૌજન્ય, ઔદાય, સહનશીલતા આઢિ ખીજા પણ સગુણા વિકાસ પામે છે અને કાણુ કહેશે કે આ ગુણ્ણા વિનાનું માનવજીવન એક પશુના જીવન કરતાં ચડિયાતુ છે? એટલે મનુષ્ય મનુષ્ય બનવાની ખાતર પશુ અનુકંપા દાનના આશ્રય લેવાની જરૂર છે.
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૩ :
દાન દેવાની રીતિ
અભયદાન, જ્ઞાનદાન, ઉપષ્ટભદાન (સુપાત્રદાન) અને અનુકંપાદાનની ઉપયોગિતા સમજ્યા પછી “દાન દેવાની ઉત્તમ રીતિ કઈ છે?” તે સંબંધી કેટલીક વિચારણા કરીશું. .
દાન દેવાને અંતિમ હેતુ આત્મ-કલ્યાણ છે, એટલે જે દાન દેવાય તે
૧ કર્તવ્યબુદ્ધિથી ૨ પ્રસન્નતાપૂર્વક દેવું ઘટે છે.
૩ અને ગુપ્ત રીતે (૩ર) કર્તવ્યબુદ્ધિ
વધારે સ્પષ્ટ કહીએ તે દાન દેનારે દાન લેતી વખતે એ વિચાર કરે જોઈએ કે “હું જે દાન દઈ રહ્યો છું તે મારા પિતાના ભલાને માટે જ દઈ રહ્યો છું' પણ એ
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમધ-ચંથમાળા
: ૭ર :
વિચાર ન કરે કે “આ દાન દઈને હું અન્ય પર મહાન ઉપકાર કરી રહ્યો છું” કારણ કે તેમ કરવાથી સૂતેલું અભિમાન સળવળે છે અને સામાની લઘુતા તથા પિતાની પ્રભુતા દિલમાં પ્રકટાવે છે, જે પતનનું એક મહાપગથિયું છે. આ જીવે કર્મને વશ થઈને ચોરાશી લક્ષ જીવનમાં અનંતકાલ સુધી પરિભ્રમણ કરતાં ક્યા દારુણ દુઃખને અનુભવ કર્યો નથી? એટલે પુણ્યના સંગથી બે પૈસાની પ્રાપ્તિ થઈ કે સત્સાધનનો સુગ સાંપડ્યો તેટલા માત્રથી પિતાની જાતને મહાસુખી અને બીજાને દીન-હીન–પતિત માનવા તે કઈ પણ રીતે ઉચિત નથી.. (૩૩) ચિત્તની પ્રસન્નતા
દાન દેનારે દાન દેતી વખતે ચિત્તને પૂર્ણ પ્રસન્ન રાખવું ઘટે છે પણ ખેદ, કંટાળે, વિષાદ કે તિરસ્કાર દાખવવે પેગ્ય નથી. એ વિષયમાં શાસ્ત્રકારેને અભિપ્રાય સ્પષ્ટ છે કે –
“સના વિષય, વૈમુર્ઘ વિશિાં વા
પશ્ચાત્તાપ પામી, સદા સૂપચાણ ”
અનાદર, વિલંબ, વિમુખતા, કઠેર વચન અને પશ્ચાત્તાપ ગમે તેવાં સારાં દાનને પણ અત્યંત દક્તિ કરે છે.
કેટલાક મનુ દાન દે છે પણ સામા પ્રત્યે જરાયે આદર દાખવતા નથી, એટલે પ્રથમ તે “આ”, “પધારે”, “બેસે” એવા સત્કારસૂચક શબ્દો બોલતા નથી, પણ “તમે કેણ છે?” ક્યાંથી આવ્યા છે?” “ અહીં કયાંથી ટપકી પડ્યા?” વગેરે
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
દસ' :
૭ :
અભિમાન અને તાડાઈવાળા શબ્દો
કાકલૂદી
ઘણી આજીજી કરે અથવા છે. આ રીતે દાન દેવાથી તેનું
ફૂલ
જાય છે. કેટલાક મનુષ્યા દાન દે છે પણ • આજે નહિ કાલે
" "
આવજો, કાલે નહિ પરમ દિવસે આવજો
:
દેતાં શીખો
લે છે અને પછી સામે
કરે ત્યારે થાડુ આપે
ઘણા અંશે ઓછું થઈ
9 અથવા ૮ પંદર
૮ મે મહિના
મળજો
દિવસ પછી મળજો ’ મહિના પછી પછી મળજો ’એમ અનેક વાયદા કર્યાં પછી કંઈ પણ દાન દે છે એટલે તેની મજા મારી જાય છે. તેના સ્થાને દાન દેનારે શીઘ્ર દાન દેવુ... ઘટે છે અથવા સામાને ઓછામાં ઓછા ધક્કા પડે તેવી વૃત્તિ રાખવી ઘટે છે. કેટલાક મનુષ્યા દાન આપે છે પરંતુ સામાના દુઃખમાં સહાનુભૂતિ દર્શાવવાને બદલે એક પ્રકારની બેદરકારી કે તિરસ્કાર દર્શાવે છે. જેમ કે ' તમારું પીંજણ સાંભળ્યું. હવે ફરી વાર માથાકૂટ કરાવતા નહિ. આ જે કઈ આપીએ છીએ તે લઈ જાએ. ’ વગેરે. મનના આવા વલણથી પણ દાનના ૨'ગ ઘણા અંશે ઉતરી જાય છે. કેટલાક મનુષ્યા દાન દે છે પણ દાન દેનાર પ્રત્યે અતિ કઠોર ભાષાના ઉપયોગ કરે છે. જેમ કે—
"
"
તમે કંઇ કામધંધા કરતા નથી અને હરામનું ખાવાની ઈચ્છા રાખા છે. ' તમારા જેવા પ્રમાદીને ઉત્તેજન આપવાથી ફાયદો શું ? ' ‘ તમે મૂર્ખ છે ’ તમે બેવકૂફ છે. * ' તમા રામાં અક્કલ નથી, ' ફ્રી અમારે ઉંબરા ચઢશે નહિ. જ્યારે કેટલાક મનુષ્યા દાન દીધા પછી. પશ્ચાત્તાપ કરે છે કે મેં આ દાન શા માટે દીધું ? ન દીધું હોત તે ન ચાલત? હું ખાલી લાગણીના આવેશમાં જ તડ્ડાઈ ગયું. ’
"
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધોધ-ગ્રંથમાળા -
* ૭૪ :
વગેરે. તેથી જ શાસ્ત્રકારોએ અનાદર, કઠોર વચન અને પશ્ચાત્તાપને સાનનાં
- પુષ્પ
વિલ`બ, વિમુખતા, દૂષણરૂપ માનેલાં છે.
(૩૪) ગુપ્તતા
દાન દેનારે અને તેટલું ગુપ્તદાન દેવુ. પણ ઢઢરા પીટીને કે જાહેરાત કરીને દાન દેવું નહિ, કારણ કે તેમ કરવાથી કીર્તિની કામના પાષાય છે અને વસ્તુ પ્રત્યેના સદ્ભાવ તથા આત્મહિત ગૌણુ ખની જાય છે. પેાતાના નામનું પાટિયુ લાગે, તખતી ચાટે, શિલાલેખ કરાય કે છત્રીએ મૂકાય અથવા છપાય એવી શરતે અમુક રકમ આપવી તે સ્પષ્ટ રીતે એક પ્રકારનું વ્યાપારી સાટુ' કે જાહેરાતના કખાલેા છે, તેથી તેને સમાવેશ દાનમાં થઈ શકે નહિ. આમ છતાં આ પ્રકારના વ્યવહાર આજે મોટા પ્રમાણમાં ચાલી રહ્યો છે અને તેને દાનનું નામ અપાઈ રહ્યું છે, જે ખરેખર, એક શોચનીય વસ્તુ છે! સર્વથા દાન ન કરવાવાળાની અપેક્ષાએ ભલે આવું કીર્ત્તિદાન ઠીક મનાય, પણ આત્માના કલ્યાણુ માટે તે એવું દાન કેાઇ રીતે ઉચિત ન જ લેખાય.
જ્યાં દાન એક વ્યાપારી સાટાનુ રૂપ લે અથવા કીર્તિની કમાવત કરવાનું સાધન બની જાય ત્યાં એછાં પૈસે વધારે લાભ લેવાની વૃત્તિ સતેજ બને તે સ્વાભાવિક છે અને તેથી સાચાં અને સાત્ત્વિક દાના ઘટી જાય તે નિશ્ચિત છે.
વધારે અક્સાસની વાત તેા એ છે કે-જે સસ્થાઓ પ્રજાને સુસ'સ્કારો આપવા માટે સ્થપાયેલી છે, તેએ જ દાનના નામે વ્યાપારી સાટાઓની ચેનાને આગળ ધપાવી રહી છે
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
દસમું : : ૭પ :
દેતાં શીખે અને આર્યમહર્ષિઓએ ઉપદેશેલા દાનના આદર્શને છેક જ નીચે ઉતારી રહી છે.
અહીં એ પ્રશ્ન પૂછાવાને સંભવ છે કે “જ્યાં નિચ નાણુંની જરૂર હોય ત્યાં સંસ્થાઓ બીજું શું કરી શકે ?” તેને ઉત્તર એ છે કે “સંસ્થાઓએ માત્ર દાન પર નહિ નભતાં સ્વાશ્રયી થવાને પ્રયત્ન કરે જોઈએ અને જે કંઈ દાન મેળવવું પડે તે હલકી વૃત્તિઓને ઉત્તેજન આપીને નહિ પણ દાનની એક પ્રતિષ્ઠિત ધમાંગ તરીકે ખ્યાતિ કરીને મેળવવું જોઈએ.’ (૩૫) ચિત્તશુદ્ધિ
દાન દેનારે પાત્ર અને વિત્તની પવિત્રતાની જેમ ચિત્તની પવિત્રતા-ચિત્તની શુદ્ધિ પર પણ પૂરતું લક્ષ્ય આપવાની જરૂર છે. એરણની ચોરી કરવી અને સેયનું દાન દેવું એ વાસ્ત. વિક રીતે દાન નથી. તેમ જ અમુક માણસોને લૂંટીને કે રંજાડીને પૈસા ભેગા કરવા અને તેનું ગરીબોને દાન કરવું એ પણ વાસ્તવિક રીતે દાન નથી, કારણ કે તેના મૂળમાં ભારેભાર અનીતિ રહેલી છે અને જ્યાં અનીતિ હેય ત્યાં કે પણ પ્રકારને ધર્મ સંભવ નથી.
અનીતિથી પેદા કરેલ ધનનું અન્યને દાન કરવાથી તેની બુદ્ધિ પણ ભ્રષ્ટ થાય છે. દાખલા તરીકે એક નદીના કિનારે એક બાવાજી સમાધિ લગાવીને બેઠા હતા અને પરમાત્માનું ધ્યાન ધરતા હતા. ત્યાં કેઈએ આવીને એક સેનામહોર તેમની આગળ ધરી. આ સોનામહેર અનીતિના રસ્તે મેળવેલી હતી, એટલે થેડી વારે બાવાજીની આંખ ખુલ્લી અને તેમની નજરે
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમધ-ચંથમાળા : ૭૬ :
પુષ્પ સેનામહોર પડી કે તેમની વિચારસૃષ્ટિમાં અજબ પરિવર્તન થવા લાગ્યું. તેમને થયું કે મેં આજ સુધી ઘણુ તપશ્ચર્યા કરી, ઘણી પ્રભુભક્તિ કરી પણ સંસારનું સાચું સુખ માણ્યું નહિ; માટે આજે તે શહેરમાં જાઉં અને આ સેનામહોર આપીને કઈ વેશ્યાને સંગ કરું. પછી તે બાવાજી શહેરમાં ગયા અને વેશ્યાને સંગ કરીને લાંબા સમયની તપશ્ચર્યાથી ભ્રષ્ટ થયા. કહેવાની મતલબ એ જ છે કે–દેવા યોગ્ય દાન શુદ્ધ ન હોય તે લેનારની બુદ્ધિમાં ફેરફાર થાય છે, માટે દાતાએ ન્યાયપાર્જિત શુદ્ધ દ્રવ્યવડે દાન કરવાની ભાવના રાખવી. (૩૬) ઉપસંહાર –
દાન એ ધર્મનું પ્રથમ અંગ છે તથા વ્યક્તિના વિકાસનું, સમાજની સુવ્યવસ્થાનું, રાષ્ટ્રના ઘડતરનું અને વિશ્વભરમાં શાંતિની સમતુલા જાળવવાનું અમેઘ અસ્ત્ર છે, તેથી તેને વ્યવહાર સર્વ રીતે સમુચિત છે. માટે જ આપ્તપુરુષોને આદેશ છે કે-“હે ભવ્યજનેતમે દેતાં શીખે, હે મહાનુભાવે ! તમે દેતાં શીખ! જે દેતાં શીખશે તે જગતની સર્વ સમૃદ્ધિ તમારાં ચરણે ઢળશે, સુરલેકની સર્વ સાહ્યબી તમારી પછવાડે પડશે અને અહંત તીર્થકર જેવું ઉત્તમોત્તમ પદ તમારી સમક્ષ આવીને ઊભું રહેશે.”
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ चारित्र तप અ .) -: તુરત ગ્રાહક બને :સહ કાઈ સમજી શકે તેવી શૈલી અને ભાષામાં તૈયાર થએલી સહુ કોઈને વાંચવી ગમી જાય તેવી ધર્મબોધ ગ્રન્થમાળાનાં | 20 પુસ્તકાના ગ્રાહક બની જાવ. જૈન ધર્મના ઉચ્ચ સિદ્ધાન્તો અને તેના આચારોને સુંદર ઢબે સમજાવતી, હરકેઈને ઉત્તમ જીવન જીવવામાં અતિ ઉપયોગી લગભગ એંસી એંસી પાનાની, આકર્ષક પુસ્તિકાઓ 1 થી 10 ની સંખ્યામાં હાર પડી ગઈ છે. જેનાં નામ અનુક્રમે - થાણ મહાન તો, 2 સફળતાની સીડી, શ્વાણું અને મેટું( સ્પા(વાદ) 4 આદશ દેવ, 5 ગુરુ દશન, 6 ધર્મામૃત, થવા અને શકિત, 8 જ્ઞાનોપાસના, 1 શારિત્ર વિચાર, 10 દેતાં શીએબે છે.. હવે બાકીની 10 પુસ્તિકાઓ શીલ, તપ, ભાવ, ધ્યાન, યોગ વગેરે વિષય ઉપરની બહાર પડનાર છે. આ ગ્રન્થમાળા ધર્મ પ્રચારાર્થે, હજારો રૂપીઆની ખોટ સહન કરીને સસ્તી કીંમતે ધર્મ સેવા બજાવે છે તે જુદા જુદા વિષયો ઉપર લખાએલી આકર્ષક છપાઈ, દ્વિરંગી કલાત્મક ટાઇટલ, કુલ 1600 પાનાનું વાંચન, છતાં પારટેજ સાથે રૂા. 12 માં ગ્રાહક થવા હાખા: | છુટક પુસ્તકો પણ મળી શકશે. -: ગ્રાહકો થવાનાં તથા હસ્તક મેળવવાનાં ઠેકાણાં :શા, લાલચંદ નંદલાલ સી. શાંતિલાલ શાહની છે. ઠે. રાવપુરા ઘીકાંટા-વડોદરા છે. 86, પ્રિન્સેસ સ્ટ્રીટ-મુંબઈ સરસવતી પુસ્તક ભંડાર મેધરાજ જૈન પુસ્તક ભંડાર કે. રતનપોળ હાથીખાના, ઠે. ગુલાલવાડી ગોડીજીની ચાલ ન. 1 અમદાવાદ મુંબઇ t . . .