Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 brahmacarya : sAdhanA kA sarvocca zikhara brahmacarya kA artha hai - mana, vacana evaM kAya se samasta indriyoM kA saMyama karanA / jaba taka apane vicAroM para itanA adhikAra na ho jAe ki apanI dhAraNA evaM bhAvanA ke viruddha eka bhI vicAra na pAe, taba taka vaha pUrNa brahmacarya nahIM hai / pAithAgorasa kahatA hai - No man is free, who cannot command himself, jo vyakti apane Apa para niyantraNa nahIM kara sakatA hai, vaha svatantra nahIM ho sakatA / aura, apane Apa para zAsana karane kI zakti, binA brahmacarya ke nahIM A sakatI / bhAratIya saMskRti meM zIla ko parama bhUSaNa kahA gayA hai / Atma-saMyama manuSya kA sarvotkRSTa sadguNa hai / brahmacarya kA artha- strI-puruSa ke saMyoga evaM saMsparza se bacane taka hI sImita nahIM hai / vastuta: AtmA ko zuddha karane vAle viSaya vikAroM evaM samasta vAsanAoM se mukta honA hI brahmacarya kA maulika artha hai / AtmA kI zuddha pariNati kA nAma hI brahmacarya hai / brahmacarya AtmA kI nirdhUma jyoti hai / ataH mana, vacana evaM karma se vAsanA kA unmUlana karanA hI brahmacarya hai / bAhyarUpa meM strI- saMsparza evaM sahavAsa kA parityAga brahmacarya ke artha ko pUrNata: spaSTa nahIM karatA / eka vyakti strI kA sparza nahIM karatA aura usake sAtha sahavAsa bhI nahIM karatA, parantu vikAroM se grasta hai / rAta-dina mAnasika viSaya-vAsanA ke bIhar3a jaMgala meM mArA-mArA phiratA hai, to use hama brahmacArI nahIM kaha sakate / aura, kisI vizeSa paristhiti meM nirvikAra bhAva se strI ko cha lene mAtra se brahma-sAdhanA naSTa ho jAtI hai, aisA kahanA bhI bhUla hogI / gA~dhIjI ne eka jagaha likhA hai- "brahmacArI rahane kA yaha artha nahIM hai ki maiM kisI strI kA sparza na karU~, apanI bahana kA sparza bhI na karU~ / brahmacArI hone kA artha hai ki strI kA sparza karane se mere mana kisI prakAra kA vikAra utpanna na ho, jisa taraha ki kAgaja ko sparza karane se nahIM hotA / " antarmana kI nirvikAra dazA ko hI vastutaH brahmacarya kahA gayA hai / jainAgamoM meM bhI sAdhu-sAdhvI ko Apatti ke samaya AvazyakatA par3ane para eka-dUsare kA sparza karane kA Adeza diyA gayA hai / sAdhu nadI ke pravAha meM pravahamAna sAdhvI ko apanI bAhoM meM uThAkara bAhara lA sakatA hai / asAdhya bImArI ke samaya, yadi anya sAdhu-sAdhvI sevA karane yogya na hoM, to sAdhu bhrAtR-bhAva se sAdhvI kI aura sAdhvI bhaginIbhAva se madhu kI paricaryA kara sakatI hai / Avazyaka hone para eka-dUsare ko uThA-baiThA bhI sakate haiM / phira bhI unakA brahmacarya vrata bhaMga nahIM hotA / parantu yadi paraspara sevA karate samaya bhrAtRtva evaM bhaginI -bhAva kI nirvikAra sImA kA ullaMghana ho jAtA hai, manafor a far bhI kone meM vAsanA kA bIja aMkurita ho uThatA hai, to unakI brahmasAdhanA avazya dUSita ho jAtI hai| aisI sthiti meM ve prAyazcita ke adhikArI batAe gae haiN| vikAra kI sthiti meM brahmacarya kI vizuddha sAdhanA kathamapi sambhavita nahIM rahatI / isase spaSTa hotA hai ki Agama meM sAdhu-sAdhvI ko ucchRMkhala rUpa se paraspara yA anya strI-puruSa kA sparza karane kA niSedha hai / kyoMki ucchRMkhala bhAva se suSupta vAsanA 1 To attain to perfect purity one has to become absolutely passionfree in thought, speech and action. -Gandhi (My Experiment with Truth) brahmacarya : sAdhanA kA sarvocca zikhara 286 .
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke jAgRta hone kI sambhAvanA hai, aura vAsanA kA udaya honA sAdhanA kA doSa hai| ataH vAsanA kA tyAga evaM vAsanA ko uddIpta karane vAle sAdhanoM kA parityAga hI brahmacarya hai| vAsanA, vikAra evaM viSayecchA prAtmA ke zuddha bhAvoM ko vinAzaka hai| ataH jisa samaya AtmA ke pariNAmoM meM malinatA AtI hai, usa samaya brahma-jyoti svataH hI dhumila par3a jAtI hai| 'brahmacarya' zabda bhI isI artha ko spaSTa karatA hai| brahmacarya zabda kA nirmANa'brahma' aura 'carya' ina do zabdoM ke saMyoga se huA hai| 'brahmacarya' arthAt brahma kI, pavitratA kI zodha meM caryA arthAt pravRtti, AcaraNa / brahma kA artha hai-AtmA kA zuddha-bhAva aura caryA kA abhiprAya hai-calanA, gati karanA yA pAcaraNa krnaa| zuddha-bhAva kahie, yA paramAtva-bhAva kahie, yA satya kahie-bAta eka hI hai| saba kA dhyeya yahI hai, ki AtmA ko vikArI bhAvoM se haTAkara zuddha pariNati meM kendrita karanA / AtmA kI zuddha pariNati hI paramAtma-jyoti hai, parabrahma hai, ananta satya kI siddhi hai, aura ise prApta karane kI sAdhanA kA nAma hI brahmacarya hai| brahmacarya kI sAdhanA, satya kI sAdhanA hai, paramAtva-svarUpa kI sAdhanA hai| brahma-vrata kI sAdhanA, vAsanA ke andhakAra ko mUlataH vinuSTa karane kI sAdhanA hai| bhArata ke prAcIna yogI, RSi evaM muniyoM ne brahmacarya zabda kI vyAkhyA karate hue batAyA hai ki ATha prakAra ke maithuna se virata honA hI brahmacarya hai| ve ATha maithuna isa prakAra haiM:-smaraNa, kIrtana, keli, prekSaNa, guhya-bhASaNa, saMkalpa, adhyavasAya aura smbhog| ina ATha prakAra ke maithuna-bhAva kA parityAga hI vastutaH brahmacarya zabda kA maulika artha hai| bhArata ke vibhinna dharmazAstroM meM brahmacarya kI sAdhanA karane vAle sAdhaka ko cetAvanI dete hue kahA gayA hai ki vatsa! ina ATha prakAra ke maithuna meM se kisI eka kA bhI sevana karanA brahmacarya-sAdhaka ke lie varjita hai| kAma kA janma pahale mana meM hotA hai, phira vaha zarIra meM pallavita, puSpita aura phalita hotA hai| smaraNa se lekara sambhoga taka maithuna ke, jo pATha bheda batalAe haiM, unameM mAnasika, vAcika evaM kAyika sabhI prakAra kA prabrahmacarya A jAtA hai| isa abrahmacarya se, apanI vIrya zakti ke saMrakSaNa karane kA Adeza aura upadeza samaya-samaya para zAstrakAroM ne diyA hai| manuSya ke mana ko vikAra aura vAsanA kI ora le jAne vAle, usake mano praura indriyA~ hai| manaSya jaisA vicAra karatA hai, vaisA hI prAyaH vaha bolatA hai aura jaisA bolatA hai, vaisA hI vaha AcaraNa bhI karatA hai| ataH vicAra, vANI aura AcAra para use saMyama rakhanA cAhie / brahmacarya ke upadeza meM eka-eka indriya ko vaza meM karane para vizeSa bala diyA gayA hai| indriyoM ke nigraha ko brahmacarya kahA gayA hai| brahmacarya ke lie bhAratIya sAhitya meM ina zabdoM kA prayoga upalabdha hotA hai"upastha-saMyama, vasti-nirodha, maithuna-viramaNa, zIla aura vAsanA-jaya / " yoga-sambandhI granthoM meM brahmacarya kA artha indriya-saMyama kiyA gayA hai| atharva veda meM veda ko bhI brahma kahA gayA hai| ataH vaMda ke adhyayana ke lie AcaraNIya karma, brahmacarya hai / brahma kA artha paramAtvabhAva kiyA jAtA hai| usa paramAtma bhAva ke lie jo anuSThAna evaM sAdhanA kI jAtI hai, vaha brahmacarya hai| bauddha piTako meM brahmacarya zabda tIna arthoM meM prayukta huA hai| dIghanikAya ke 'mahAparinivyANa sutta' meM brahmacarya zabda kA prayoga--buddha pratipAdita dharma-mArga ke artha meM huaA hai| dIghanikAya ke poTupAda meM brahmacarya kA artha hai-bauddha dharma meM nivAsa / visuddhimaggo ke prathama bhAga meM brahmacarya kA artha vaha dharma hai, jisase nirvANa kI prApti ho| vaMga 1. smaraNaM kIrtanaM keliH prekSaNaM guhya-bhASaNam / __saMkalpo'dhyavasAyazca triyA-nivattireva ca / / 260 pannA samikkhae dhamma Jain Education Interational
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina- dRSTi meM brahmacarya : jaina darzana meM brahmacarya zabda ke lie maithuna - viramaNa aura zIla zabda kA prayoga vizeSa rUpa se upalabdha hotA hai| 'sUtrakRtAMga sUtra' kI AcArya zIlAMka kRta saMskRta TIkA meM, brahmacarya kI vyAkhyA isa prakAra kI gaI hai - "jisameM satya, tapa, bhUta-dayA aura indriya nirodha rUpa brahma kI caryA - anuSThAna ho, vaha brahmacarya hai / " vAcaka umAsvAti ke 'tattvArtha sUtra' 6-6 bhASya meM gurukula vAsa ko brahmacarya kahA gayA hai / brahmacarya kA uddezya batAyA hai, vrata- paripAlana, jJAnavRddhi aura kaSAya-jaya / bhASya meM maithuna zabda kI vyutpatti isa prakAra kI hai - strI aura puruSa kA yugala mithuna kahalAtA hai| mithuna kA karma maithuna hai / gItA meM kahA gayA hai ki jo sAdhaka paramAtva-bhAva ko adhigata karanA cAhatA hai, use brahmacarya vrata kA pAlana karanA cAhie / binA isake paramAtva-bhAva kI sAdhanA nahIM kI jA sktii| kyoMki viSayAsakta manuSya kA mana bAhara meM indriyajanya bhogoM ke jaMgala meM hI bhaTakatA rahatA hai, vaha andara kI ora nahIM jAtA / antarmukha mana hI brahmacarya kA sAdhaka ho sakatA hai / viSayonmukha mana sadA caJcala banA rahatA hai / brahmacarya kI paridhi : bhAratIya dharma aura saMskRti meM, sAdhanA ke aneka mArga vihita kie gae haiM, kintu sarvAdhika zreSTha aura sabase adhika prakhara sAdhanA kA mArga, brahmacarya kI sAdhanA hai / ' brahmacarya' zabda meM jo zakti, jo bala, aura jo parAkrama nihita hai, vaha bhASAzAstra ke kisI anya zabda meM nahIM hai / vIrya-rakSA brahmacarya kA eka sthUla rUpa hai / brahmacarya, vIrya - rakSA se bhI adhika kahIM gambhIra evaM vyApaka hai / bhAratIya dharmazAstroM meM brahmacarya ke tIna bheda kie gae haiM-kAyika, vAcika aura mAnasika / ina tInoM prakAroM meM mukhyatA mAnasika brahmacarya kI hai / yadi mana meM brahmacarya nahIM hai, to vaha vacana meM evaM zarIra meM kahA~ se aaegaa| jo vyakti apane mana ko saMyamita nahIM rakha sakatA, vaha kabhI bhI brahmacarya kI sAdhanA meM saphala nahIM ho sakatA / brahmacarya kI sAdhanA eka vaha sAdhanA hai, jo antarmana meM alpa vikAra ke prAne para bhI khaNDita ho jAtI hai| maharSi pataJjali ne apane 'yoga- zAstra' meM brahmacarya kI paribhASA karate hue batAyA hai ki, " brahmacarya-pratiSThAyAM vIrya-lAbhaH " / isakA artha hai ki jaba sAdhaka mana meM, vacana ne aura tana meM, brahmacarya pratiSThita ho jAtA hai, sthira ho jAtA hai, taba use vIrya kA lAbha milatA hai, zakti kI prApti hotI hai / brahmacarya kI mahimA pradarzita karane vAle uparyukta yoga sUtra meM prayukta vIrya zabda kI vyAkhyA karate hue, TIkAkAroM evaM bhASyakAroM ne vIrya kA artha zArIrika, mAnasika evaM AdhyAtmika sabhI taraha kI zakti evaM bala kiyA hai| yaha brahmacarya kA tejasvI tattva hai / bhojana aura brahmacarya : brahmacarya kI sAdhanA ke lie sAdhaka ko apane bhojana para vicAra karanA cAhie / bhojana kA aura brahmacarya kA paraspara ghaniSTha sambandha hai / zrAyurveda-zAstra ke anusAra yaha kahA gayA hai ki manuSya ke vicAroM para usake bhojana kA paryApta prabhAva par3atA hai / manuSya jaisA bhojana karatA hai, usI ke anusAra vicAra banate haiM aura jaise usake vicAra hote haiM, usI ke anusAra usakA AcaraNa hotA hai| loka meM bhI kahAvata hai ki - 'jaisA zrAhAra, vaisA vicAra aura jaisA anna vaisA mana / ' ina kahAvatoM meM jIvana kA gaharA tathya chupA huA hai| manuSya jo kucha aura jaisA bhojana karatA hai, usakA mana vaisA hI acchA yA burA banatA hai| kyoMki bhukta bhojana se jIvana ke mUlatattva rudhira kI utpatti hotI hai aura isameM ve hI guNa prAte haiM, jo guNa bhojana meM hote haiN| bhojana hamAre mana aura buddhi ke acche aura bure hone meM nimitta banatA hai / isI AdhAra para bhAratIya saMskRti meM yaha kahA gayA hai| brahmacarya : sAdhanA kA sarvocca zikhara 261 .
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ ki sAtvika guNoM kI sAdhanA karane vAle ke lie sAtvika bhojana kI nitAnta AvazyakatA hai| sAttvika bhojana hamArI sAdhanA kA mUla AdhAra hai| _ manuSya ke jIvana kI unnati taba hotI hai, jaba vaha prAkRtika rUpa se milane vAle bhojana se apane Apako puSTa karatA rhe| mRdutA, saralatA, sahAnubhUti, zAnti aura inake viparIta ugratA, krodha, kapaTa evaM ghRNA Adi saba mAnava-prakRti ke guNa-doSa prAyaH bhojana para hI nirbhara karate haiN| jo vyakti uttejaka bhojana karate haiM, ve saMyama se kisa taraha raha sakate haiM ? rAjasI aura tAmasI AhAra karane vAlA vyakti yaha bhUla jAtA hai ki rAjasa aura tAmasa usakI sAdhanA meM pratikalatA hI utpanna karate haiM, kyoMki bhojana kA tathA hamAre vicAroM kA anyonyAzrita sambandha hai| bhojana hamAre saMskAra banAtA hai, jinake dvArA hamAre vicAra banate haiN| yadi bhojana sAtvika hai, to mana meM utpanna hone vAle vicAra sAtvika evaM pavitra hoNge| inake viparIta, rAjasa aura tAmasa bhojana karane vAloM ke vicAra azuddha aura vilAsamaya hoNge| sAtvika bhojana : jo tAjA, rasayukta, halakA, supAcya, pauSTika aura madhura ho, jisase jIvana-zakti, satya, bala, Arogya, sukha aura prIti bar3hatI ho, use sAtvika bhojana kahA jAtA hai| sAtvika bhojana se citta kI aura mana kI nirmalatA evaM ekAgratA kI prApti hotI hai| rAjasika bhojana : kar3avA, khaTTA, adhika namakIna, bahuta garama, tIkhA, rUkhA, evaM jalana paidA karane vAlA, sAtha hI duHkha, zoka aura roga utpanna karane vAlA bhojana rAjasika hotA hai| isakA pratyakSa prabhAva mana tathA indriyoM para par3atA hai| tAmasika bhojana : ____ mAMsa, machalI, aNDe aura madirA tathA anya nazIle padArtha tAmasika bhojana meM parigaNita kie jAte haiN| isake atirikta adhapakA, duSpakva, durgandhayukta aura bAsI bhojana bhI tAmasika meM hai / tAmasika bhojana se manuSya kI vicAra-zakti manda ho jAtI hai / tAmasika bhojana karane vAlA vyakti dina-rAta Alasya meM par3A rahatA hai| ina tIna prakAra ke bhojanoM kA varNana 'gItA' ke satarahaveM adhyAya meM vistAra se kiyA gayA hai| ina tInoM prakAra ke bhojanoM meM brahmacarya kI sAdhanA karane vAle ke lie sAtvika bhojana hI sarvazreSTha batalAyA gayA hai| ... 'chAndogya upaniSad' meM kahA gayA hai ki AhAra kI zuddhi se satva kI zuddhi hotI hai| satva kI zuddhi se buddhi nirmala banatI hai| smRti tAjA banI rahatI hai| sAtvika bhojana se citta nirmala ho jAtA hai, buddhi meM sphUti rahatI hai| brahmacarya ke bheda : mAnava mana kI vAsanA, icchA yA kAmanA AdhyAtmika nahIM, bhautika zakti hai| vaha svataMtra nahIM hai, usakA niyaMtraNa manuSya ke hAtha meM hai| yadi manuSya use apane niyaMtraNa se bAhara nahIM jAne detA hai, to vaha insAna kA kucha bhI bigAr3a nahIM kara sktii| A~khoM kA kAma dekhanA hai aura anya indriyoM ke bhI apane-apane kAma hai| brahmacArI kI indriyA~ bhI dekhane, sunane, suMghane, cakhane Adi ke kAma to karatI hI haiM, parantu ve usake niyaMtraNa se bAhara nahIM haiM, isalie vAsanA kI Aga usakA jarA bhI bAla bA~kA nahIM kara sktii| parantu jaba manuSya kA vAsanA para se niyaMtraNa haTa jAtA hai, vaha binA kisI roka-Toka ke 262 pannA samikkhae dhamma - Jain Education Intemational
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ mana aura indriyoM ko khulA chor3a detA hai, to ve aniyaMtrita evaM ucchRGkhala vAsanAe~ usa ko tabAha kara detI haiM, patana ke andha garta meM girA detI haiN| vastutaH zakti, zakti hI hai| nirmANa yA dhvaMsa kI ora mur3ate use dera nahIM lgtii| isalie yaha anuzAsaka (Controller) ke hAtha meM hai ki vaha usakA viveka ke sAtha upayoga kre| vaha apanI zakti ko niyaMtraNa se bAhara na hone de| aAvazyakatA par3ane para zakti kA upayoga ho sakatA hai, parantu viveka ke sAtha / vivekazIla kA kAma eka kuzala iMjIniyara (expert engineer) kI bhA~ti hai| use apane kAma meM sadA sAvadhAna rahanA par3atA hai aura samaya evaM paristhitiyoM kA bhI dhyAna rakhanA par3atA hai| mAna lo, eka iMjIniyara pAnI ke pravAha ko rokakara usakI tAkata kA mAnavajAti ke hita meM upayoga karanA cAhatA hai| isake lie vaha tInoM ora se majabUta pahAr3iyoM se prAvRtta sthala kI ora eka dIvAra banAkara bA~dha (dam) kA rUpa detA hai| sAtha hI vaha usameM kaIdvAra bhAbanAtA hai, tAki unake dvArA anAvazyaka pAnIko nikAlakara kI surakSA kI jA sake / bA~dha meM jitane pAnI ko rakhane kI kSamatA hai, utane pAnI ke bharane taka to bA~dha ko koI khatarA nahIM hotaa| parantu, jaba usameM usakI kSamatA se adhika pAnI bhara jAtA hai, usa samaya bhI yadi iMjIniyara usake dvAra ko kholakara phAlatU pAnI ko bAhara nahIM nikAlatA hai, to vaha pAnI kA prabala srota idhara-udhara kahIM bhI bA~dha kI dIvAra ko tor3a detA hai aura lakSyahIna bahane vAlA uddAma jala-pravAha mAnava jAti ke lie vinAzakArI pralaya kA dRzya upasthita kara detA hai| ataH koI bhI kuzala iMjIniyara itanI bar3I bhUla nahIM karatA ki jo deza ke lie khatarA paidA kara de| yahI sthiti hamAre mana ke bA~dha kI hai, vAsanAoM ke pravAha ko pUrNata: niyaMtraNa meM rakhanA, yaha sAdhaka kA parama kartavya hai| parantu use yaha avazya dekhanA cAhie ki usakI kSamatA kitanI hai| yadi vaha una para pUrNata: niyaMtraNa kara sakatA hai aura samudra-pAyI paurANika agastya RSi kI bhA~ti, vAsanA ke samudra ko pIkara pacA sake, to yaha prAtma-vikAsa ke lie svarNa avasara hai| parantu yadi vaha vAsanAoM para pUrA niyaMtraNa karane kI kSamatA nahIM rakhatA hai, phira bhI vaha usa pracaNDa pravAha ko bA~dhe rakhane kA asaphala prayatna karatA hai, to yaha usake jIvana ke lie khataranAka bhI bana sakatA hai| bhagavAn mahAvIra ne sAdhanA ke do rUpa batAe haiM-1. vAsanAoM para pUrNa niyaMtraNa aura 2. vAsanAoM kA kendrIkaraNa / yA yoM kahie--pUrNa brahmacarya aura AMzika brahmacarya / jo sAdhaka pUrNa rUpa se vAsanAoM para niyaMtraNa karane kI kSamatA nahIM rakhatA hai, vaha yadi yathAvasara vAsanA ke srota ko nirdhArita dizA meM bahane ke lie usakA dvAra khola detA hai, to koI bhayaMkara pApa nahIM karatA hai| vaha ucchaGkhala rUpa se prabahamAna vAsanA ke pravAha ko kendrita karake apane ko bhayaMkara adhaHpatana se bacA letA hai| jaina-dharma kI dRSTi se vivAha vAsanAoM kA kendrIkaraNa hai| asIma vAsanAmoM ko sImita karane kA mArga hai| nItihIna pAzavika jIvana se mukta hokara, nItiyukta mAnavIya jIvana ko svIkAra karane kA sAdhana hai| pUrNa brahmacarya kI ora bar3hane kA kadama hai, ataH jaina-dharma meM vivAha ke lie sthAna hai, parantu pazu-pakSiyoM kI taraha aniyaMtrita rUpa se bhaTakane ke lie koI sthAna nahIM hai| vezyAgamana aura paradAra sevana ke lie koI chuTa nahIM hai| jaina-dharma vAsanA ko kendrita evaM maryAdita karane kI bAta ko svIkAra karatA hai aura sAdhaka kI zakti evaM prazakti ko dekhate hue vivAha ko amuka aMzoM meM upayukta bhI mAnatA hai| parantu vaha vAsanAnoM ko ucchaGkhala rUpa dene kI bAta ko bilkula upayukta nahIM maantaa| vAsanA kA aniyaMtrita rUpa, jIvana ko barbAdI hai, prAtmA kA patana hai| vAsanA ko kendrita karane ke lie pratyeka strI-puruSa (gRhastha) ke lie yaha prAvazyaka hai ki vaha jisake sAtha vivAha bandhana meM baMdha cukA hai yA baMdha rahA hai, usake atirikta pratyeka strI-puruSa ko vAsanA kI dRSTi se nahIM, bhrAtRtva evaM bhaginItva kI dRSTi se dekhe / brahmacarya : sAdhanA kA sarvocca zikhara 263 Jain Education Intemational
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhale hI vaha strI yA puruSa kisI ke dvArA gRhIta ho yA agRhIta ho, arthAt vaha vivAhita ho yA avivAhita, vivAhAnantara parityakta ho yA parityaktA, zrAvaka evaM zrAvikA kA usake sAtha pavitra sambandha rahatA hai| vaha kabhI bhI use apavitra dRSTi se nahIM dekhatA / zrAvaka-zrAvikA ke lie yaha bhI Avazyaka hai ki vaha sparzana indriyajanya vAsanA para hI nahIM, pratyuta anya indriyoM para bhI niyaMtraNa rkhe| unheM aise padArthoM ko nahIM khAnA cAhie, jo vAsanA kI Aga ko prajvalita karane vAle haiN| unakA khAnA svAda ke lie nahIM, balki sAdhanA ke lie zarIra ko svastha rakhane ke deta hai| isalie unheM khAnA khAte samaya sadA mAdaka vastuoM se, adhika mirca masAledAra padArthoM se, tAmasa padArthoM se evaM prakAma bhojana se bacanA caahie| unakI khurAka niyamita honI cAhie aura unheM pazupakSI kI taraha jaba cAhA taba nahIM, pratyuta niyata samaya kA dhyAna rakhanA caahie| isase svAsthya bhI nahIM bigar3atA aura vikAra bhI kama jAgRta hote haiN| khAne kI taraha sunane, dekhane evaM bolane para bhI saMyama rakhanA Avazyaka hai| unheM ese zRGgArika evaM azlIla gIta na gAnA cAhie aura na sunanA cAhie, jisase suSupta vAsanA jAgRta hotI ho| unheM azlIla evaM asabhya haMsI-majAka se bhI bacanA caahie| unheM na to azlIla sinemA evaM nATaka dekhanA cAhie aura na aise bhadde evaM gande upanyAsoM evaM kahAniyoM ko par3hane meM samaya barbAda karanA caahie| azlIla gIta, asabhya haMsI-majAka, zRGgArika sine-citra aura gande upanyAsa deza, samAja evaM dharma ke bhAvI karNadhAra banane vAle yuvaka-yuvatiyoM ke hRdaya meM vAsanA kI Aga bhar3akAne vAle haiM, kulInatA aura ziSTatA ke lie khulI cunautI haiM aura samagra sAmAjika vAyumaNDala ko viSAkta banAne vAle haiN| ataH pratyeka sadgRhastha kA yaha parama kartavya hai ki vaha isa saMkrAmaka roga se avazya hI baca kara rahe / vivAha aura brahmacarya: vivAha vAsanA ko niyaMtrita karane kA eka sAdhana hai| yaha eka malahama (Ointment) hai| aura malahama kA upayoga usI samaya kiyA jAtA hai, jaba zarIra ke kisI aMga-pratyaMga para jakhma ho gayA ho / parantu ghAva ke bharane ke bAda koI bhI samajhadAra vyakti zarIra para malahama lagAkara paTTI nahIM bA~dhatA, kyoMki malahama sukha kA sAdhana nahIM, balki roga ko zAnta karane kA upAya hai| isI taraha vivAha vAsanA ke uddAma vega ko rokane ke lie hai, vikAroM ke roga ko kSaNika-upazAnta karane ko hai, na ki use bar3hAne ke lie| ata: dAmpatya jIvana bhI amaryAdita nahIM, maryAdita honA caahie| unheM sadA bhogoM meM Asakta nahIM rahanA cAhie / astu dAmpatya jIvana meM bhI paraspara aisI maryAdAhIna krIr3A nahIM karanI cAhie, jisase vAsanA ko bhar3akane kA protsAhana milatA ho| ataH zrAvaka ko bhagavat smaraNa karate hue niyata samaya para sonA cAhie, niyata samaya para hI uThanA cAhie aura viveka ko nahIM bhUlanA caahie| vivAha zabda kA kyA artha hai ? yaha saMskRta bhASA kA zabda hai| 'vi' kA artha haivizeSa rUpa se aura 'vAha' kA artha hai--vahana karanA yA ddhonaa| ataH vizeSa rUpa se ekadUsare ke uttaradAyitva ko vahana karanA, usakI rakSA karanA, vivAha kahalAtA hai| strI, puruSa ke jIvana ke sukha-duHkha evaM dAyitva ko vahana kare aura puruSa, strI ke sukha-duHkha ko evaM javAba-dehI ko vahana karane kA yathocita dhyAna rkhe| ____ kevala vahana karanA hI nahIM hai, kintu vizeSa rUpa se vahana karanA hai, uThAnA hai, nibhAnA hai aura apane uttaradAyitva ko pUrA karanA hai| itanA hI nahIM, apane jIvana kI Ahuti dekara bhI use vahana karanA hai| jaina-dharma kI dRSTi meM vivAha jIvana kA kendrIkaraNa hai, asIma vAsanAoM ko sImita karane kA mArga hai, pUrNa saMyama kI ora agrasara hone kA kadama hai aura pAzavika jIvana se pannA samikkhae dhamma Jain Education Intemational
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ nikala kara nItipUrNa maryAdita mAnava-jIvana ko aMgIkAra karane kA sAdhana hai / jaina dharma meM vivAha ke lie jagaha hai, parantu pazu-pakSiyoM kI taraha bhaTakane ke lie jagaha nahIM hai / vezyAgamana aura para-dAra sevana ke lie koI jagaha nahIM hai aura isa rUpa meM jaina dharma janacetanA ke samakSa eka mahAn Adarza upasthita karatA hai / brahmacarya kI sAdhanA : brahmacarya jIvana kI sAdhanA hai, amaratva kI sAdhanA hai| mahApuruSoM ne kahA haibrahmacarya jIvana hai, vAsanA mRtyu hai / brahmacarya amRta hai, vAsanA viSa hai / brahmacarya ananta zAnti hai, anupama sukha hai / vAsanA prazAMti evaM duHkha kA athAha sAgara hai / brahmacarya zuddha jyoti hai, vAsanA kAlimA / brahmacarya jJAna - vijJAna hai, vAsanA bhrAnti evaM prajJAna / brahmacaryaM ajeya zakti hai, ananta bala hai, vAsanA jIvana kI durbalatA, kAyaratA evaM napuMsakatA / brahmacarya, jIvana kI mUla zakti hai| jIvana kA proja hai| jIvana kA teja hai / brahmacarya sarvaprathama zarIra ko sazakta banAtA hai / vaha hamAre mana ko majabUta evaM sthira banAtA hai / hamAre jIvana ko sahiSNu evaM sakSama banAtA hai / kyoMki AdhyAtmika sAdhanA ke lie zarIra kA sakSama evaM svastha honA Avazyaka hai / vastutaH mAnasika evaM zArIrika kSamatA prAdhyAtmika sAdhanA kI pUrva bhUmikA hai| jisa vyakti ke mana meM apane Apako ekAgra karane kI, vicAroM ko sthira karane kI tathA zarIra meM kaSToM evaM parISahoM ko sahane kI kSamatA nahIM hai, pattiyoM kI saMtapta dupaharI meM ha~sate hue Age bar3hane kA sAhasa nahIM hai, vaha AtmA kI zuddha jyoti kA sAkSAtkAra nahIM kara sktaa| bhAratIya saMskRti kA yaha vajra ghoSa rahA hai ki - "jisa zarIra meM bala nahIM hai, zakti nahIM hai, kSamatA nahIM hai, use AtmA kA darzana nahIM hotA / "" sabala zarIra meM hI sabala AtmA kA nivAsa hotA hai / isakA tAtparya itanA hI hai ki parISahoM kI AMdhI meM bhI meru samAna sthira rahane vAlA sahiSNu vyakti hI AtmA ke yathArtha svarUpa ko pahacAna sakatA hai / parantu kaSToM se Dara kara patha bhraSTa hone vAlA kAyara vyakti Atma-darzana nahIM kara sakatA / brahmacarya ke AdhAra bindu : brahmacarya kI sAdhanA 'lie aura usakI paripUrNatA ke lie zAstrakAroM ne kucha sAdhana evaM upAyoM kA varNana kiyA hai, jinake abhyAsa se sAdhAraNa-se- sAdhAraNa sAdhaka bhI brahmacarya kA pAlana prAsAnI se kara sakatA hai / ucita abhyAsa evaM sAvadhAnI ke abhAva meM kabhI-kabhI brahmacarya kI sAdhanA meM bar3e-bar3e yogI, dhyAnI aura tapasvI bhI vicalita ho jAte haiM / isa prakAra ke eka nahIM, aneka udAharaNa zAstroM meM Aja bhI upalabdha hote haiM / phira bhI sAdhaka ko hatAza aura nirAza hone kI AvazyakatA nahIM hai| jo manuSya bhUla kara sakatA hai, vaha apanA sudhAra bhI kara sakatA hai| jo manuSya patana ke mArga para calA hai, vaha utthAna ke mArga kI prora bhI cala sakatA hai| jo manuSya Aja durbala hai, kala vaha sabala bhI ho sakatA hai| manuSya ke jIvana kA patana tabhI hotA hai, jaba vaha apane andara ke AdhyAtma bhAva ko bhUlakara, bAhara ke lubhAvane evaM kSaNika bhoga-vilAsa meM pha~sa jAtA hai / viSayAsakta manuSya kisI bhI prakAra kI adhyAtma-sAdhanA karane meM saphala nahIM hotA, kyoMki usake mAnasa meM vAsanAoM, kAmanAoM aura vibhinna vikalpanAoM kA tANDava nRtya hotA rahatA hai / jo vyakti nAnA prakAra ke vikalpa aura vikAroM meM pha~sA rahatA hai, vaha brahmacarya to kyA, kisI bhI sAdhanA meM saphala nahIM ho sakatA / 1. nAyamAtmA balahInena labhyaH -- muNDakopaniSad, 3 / 2 / 4 / brahmacarya : sAdhanA kA sarvocca zikhara 265 .
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAdhi : nava bAr3a: brahmacarya kI sAdhanA kI saphalatA ke lie bhagavAn mahAvIra ne brahmacarya ke rakSAtmaka nava sAdhanoM kA, guptiyoM kA upadeza diyA hai, jinakA AcaraNa karake brahmacarya-vrata kI sAdhanA karane vAlA sAdhaka apane uddezya meM saphala ho sakatA hai| brahmacarya kI rakSA ke lie jina upAyoM evaM sAdhanoM ko parama prabhu bhagavAn mahAvIra ne samAdhi aura gupti kahA hai, loka-bhASA meM unhIM ko bAr3a kahA jAtA hai| jisa prakAra kisAna apane kheta kI rakSA ke lie athavA bAgavAna apane bAga ke nanhe-nanhe paudhoM kI rakSA ke lie unake cAroM ora kA~ToM kI bAr3a lagA detA hai, jisase ki koI pazu kheta aura paudhoM ko kisI prakAra kI hAni na pahu~cA ske| sAdhanA ke kSetra meM bhI prArambhika brahmacarya rUpa bAla-paudhe kI rakSA ke lie, bAr3a kI nitAnta AvazyakatA hai| bhagavAn mahAvIra ne 'sthAnAMga sUtra' meM samAdhi, gapti aura bADoM kA kathana kiyA hai| uttarakAlIna prAcAryoM ne bhI apaneapane granthoM meM brahmacarya kI rakSA ke ina upAyoM kA vividha prakAra se ullekha kiyA hai, jise pAlana kara sAdhaka brahmacarya kI sAdhanA meM saphala ho sakatA hai, aura apane mana ke vikAroM para vijaya prApta kara sakatA hai| sthAnAMga sUtra : 1. brahmacArI strI se vivikta zayana evaM Asana kA sevana karane vAlA ho| strI, pazu evaM napuMsaka se saMsakta sthAna meM na rhe| 2. strI-kathA na kre| 3. kisI bhI strI ke sAtha eka Asana para na baitthe| 4. striyoM kI manohara indriyoM kA avalokana na kre| 5. nityaprati sarasa bhojana na kre| 6. ati mAtrA meM bhojana na kre| 7. pUrva-sevita kAma-krIr3A kA smaraNa na kre| 8. zabdAnupAtI aura rUpAnupAtI na bne| 6. sAtA aura sukha meM pratibaddha na ho| uttarAdhyayana sUtra : 1. brahmacArI strI, pazu evaM napuMsaka-sahita makAna kA sevana na kre| 2. strI-kathA na kre| 3. strI ke prAsana evaM zayyA para na baitthe| 4. strI ke aMga evaM upAMgoM kA avalokana na kare / 5. strI ke hAsya evaM vilAsa ke zabdoM ko na sune / 6. pUrva-sevita kAma-krIDA kA smaraNa na kre| 7. nitya prati sarasa bhojana na kre| 8. ati mAtrA meM bhojana na kre| 6. vibhUSA evaM zRMgAra na kre| 10. zabda, rUpa, gandha, rasa aura sparza kA anupAtI na ho| 1. brahmacarya ke prasaMga meM yahA~ evaM anyatra jahA~ kahIM puruSa brahmacArI ke lie strI-saMsarga kA niSedha kiyA hI strI brahmacAriyoM ke lie puruSa-saMsarga kA bhI niSedha hai| 266 pannA samikkhae dhamma Jain Education Intemational
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ anagAra dharmAmRta : 1. brahmacArI rUpa, rasa, gandha, sparza tathA zabda ke vaiSayika rasoM kA pAna karane kI icchA na kre| 2. brahmacArI vaha kArya na kare, jisase kisI bhI prakAra ke laiMgika vikAra hone kI sambhAvanA ho| 3. kAmoddIpaka AhAra kA sevana na kre| 4. strI se sevita zayana evaM prAsana kA upayoga na kre| 5. striyoM ke aMgoM ko na dekhe| 6. strI kA satkAra na kre| 7. zarIra kA saMskAra (zRMgAra) na kre| 8. pUrvasevita kAma kA smaraNa na kre| 6. bhaviSya meM kAma-krIr3A karane kI bAta na soce| 10. iSTa rUpa Adi viSayoM meM mana ko saMsakta na kre| isa prakAra hama dekhate haiM ki mUla prAgama aura pAgamakAla ke bAda hone vAle zvetAmbara evaM digambara AcAryoM ne apane-apane samaya meM, gupti aura bAr3oM kA vividha prakAra se saMkSepa evaM vistAra meM, mUla prAgamoM kA AdhAra lekara varNana kiyA hai| samAdhi kA artha hai--mana kI zAnti / gupti kA artha hai-viSayoM kI ora jAte hue mana kA gopana karanA, mana kA nirodha karanA / samAdhi aura gupti ke artha meM hI madhyakAla ke apabhraMza sAhityakAroM ne bAr3a zabda kA prayoga kiyA hai| ataH tInoM zabdoM kA eka hI artha hai ki vaha upAya' evaM sAdhana, jisase brahmacarya kI rakSA bhalIbhA~ti ho ske| isake atirikta brahmacarya kI rakSA ke lie zAstrakAroM ne kucha anya upAya bhI batalAe haiM, jinakA samyaka paripAlana karane se brahmacarya kI sAdhanA duSkara nahIM rhtii| ina sAdhanoM kA avalambana evaM sahArA lekara sAdhaka saralatA ke sAtha brahmacarya kI sAdhanA kara sakatA hai| yadyapi samAdhi, gupti evaM bAr3oM ke niyamoM meM sabhI prakAra ke upAyoM kA samAveza ho jAtA hai, tathApi eka anya prakAra se bhI brahmacarya ko sthira banAne ke lie upadeza diyA gayA hai, jise bhAvanA kahA jAtA hai| yaha bhAvanAyoga dvAdaza prakAra kA hai| usa dvAdaza prakAra ke bhAvanA-yoga meM brahmacarya se savizeSa rUpa se sambandhita azuci bhAvanA kA varNana mUla pAgama meM, usake bAda prAcArya hemacandra ke yogazAstra' meM, prAcArya zubhacandra ke 'jJAnArNava' meM aura svAmI kArtikeya viracita 'dvAdazAnuprekSA' meM vistAra ke sAtha kiyA gayA hai| manaSya ke mana meM jo vicAra uThatA hai, usI ko bhAvanA evaM anaprekSA kahA jAtA hai| parantu prastuta meM pAribhASika bhAvanA evaM anuprekSA kA artha hai--kisI viSaya para punaH punaH cintana karanA, manana karanA, vicAra karanA / 'puna: punazcetasi nivezanaM bhAvanA' / Agama meM zarIra kI azuci kA vicAra isalie kiyA gayA hai, ki manuSya ke mana meM apane yA anya ke sundara rUpa aura saundarya para Asakti-bhAva na ho| kyoMki zarIra hI mamatA evaM Asakti kA sabase bar3A kendra hai| manuSya jaba kisI sundara nArI ke mohaka rUpa evaM saundarya ko dekhatA hai, taba vaha mugdha hokara apane adhyAtma-bhAva ko bhUla jAtA hai| isI prakAra nArI bhI kisI puruSa ke saundarya ko dekhakara mugdha bana jAtI hai| phalataH donoM ke mana meM kAma-rAga kI utpatti ho jAtI hai| isa sthiti meM brahmacarya kA paripAlana kaise kiyA jA sakatA hai ? astu, apane evaM dUsaroM ke zarIra kI Asakti evaM vyAmoha ko dUra karane ke lie hI zAstrakAroM ne azuci bhAvanA kA upadeza diyA hai| dvAdazAnuprekSA: svAmI kArtikeya ne azuci-bhAvanA kA varNana karate hue likhA hai ki--he sAdhaka ! brahmacarya : sAdhanA kA sarvocca zikhara 267 Jain Education Intemational
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ tU deha para Asakti kyoM karatA hai ? jarA isa zarIra ke andara ke rUpa ko to dekha, isameM kyA kucha bharA huA hai| isameM mala-mUtra, hAr3a-mAMsa aura durgandha ke atirikta rakhA bhI kyA hai ? carma kA pardA haTate hI isakI vAstavikatA tere sAmane A jaaegii| isa zarIra para candana evaM kapUra Adi sugandhita dravya lagAne se ve svayaM bhI durgandhita ho jAte haiN| jo kucha sarasa evaM madhura padArtha manuSya khAtA hai, vaha saba kucha zarIra ke andara pahu~cakara malarUpa meM pariNata ho jAtA hai| aura to kyA, isa zarIra para pahanA jAne vAlA vastra bhI isake saMyoga se malina ho jAtA hai| he bhavya ! jo zarIra isa prakAra apavitra evaM azucipUrNa hai, usa para tU moha kyoM karatA hai, grAsakti kyoM karatA hai? tU apane ajJAna ke kAraNa hI isa zarIra se sneha aura prema karatA hai| yadi isake andara kA saccA rUpa tere sAmane A jAe, to eka kSaNa bhI tu isake pAsa baiTha nahIM skegaa| kheda kI bAta hai ki manuSya apane pavitra Atma-bhAva ko bhUlakara, isa azucipUrNa zarIra para moha karatA hai| yaha zarIra to prazuci, apavitra aura durgandhayukta hai| isa prakAra azuci bhAvanA ke cintana se sAdhaka ke mAnasa meM tyAga aura vairAgya kI bhAvanA prabala hotI hai| isase rUpa kI Asakti manda hotI hai| jisase brahmacarya ke pAlana meM sahayoga milatA hai| yoga-zAstra: prAcArya hemacandra ne apane 'yogazAstra' ke caturtha prakAza meM dvAdaza bhAvanAoM kA bar3A sundara evaM manovaijJAnika varNana kiyA hai| usameM chaThI azuci-bhAvanA kA varNana karate hue kahA gayA hai ki yaha zarIra, jisake rUpa aura saundarya para manuSya ahaMkAra evaM prAsakti karate haiM, vaha vAstava meM kyA hai ? yaha zarIra rasa, rakta, mAMsa, meda (carbI), asthi (hAr3a), majjA, vIrya, A~ta evaM mala-mUtra Adi azuci padArthoM se paripUrNa hai| carma ke parde ko haTAkara dekhA jAe, to yahI saba kucha usameM dekhane ko milegaa| ataH yaha zarIra kisa prakAra pavitra ho sakatA hai ? yaha to azuci evaM malina hai| isa deha ke nava dvAroM se sadA durgandhita rasa jharatA rahatA hai aura isa rasa se yaha zarIra sadA lipta rahatA hai| isa azuci zarIra meM aura apavitra deha meM sundaratA aura pavitratA kI kalpanA karanA, mamatA aura moha kI viDambanA mAtra hai| isa prakAra nirantara zarIra kI azuci kA cintana karate rahane se manuSya ke mana meM vairAgya-bhAvanA tIva hotI hai aura kAma-jvara upazAnta ho jAtA hai| jJAnArNava : prAcArya zubhacandra ne apane 'jJAnArNava' meM, jisakA dUsarA nAma 'yoga-pradIpa' haiM, kahA hai ki isa saMsAra meM vividha prakAra ke jIvoM ko jo zarIra milA hai, vaha svabhAva se ho galana aura saDana-dharmI hai| aneka dhAta aura upadhAtUoM se nirmita hai| zaka aura zoNita se isakI utpatti hotI hai| yaha zarIra asthi-paMjara hai| hAr3a, mA~sa aura carbI kI durgandha isameM se sadA pAtI rahatI hai| bhalA jisa zarIra meM mala-mUtra bharA ho, kauna buddhimAna usa para anurAga karegA? isa bhautika zarIra meM eka bhI to padArtha pavitra aura sundara nahIM, jisa para anurAga kiyA jA ske| yaha zarIra itanA apavitra aura azuci hai ki kSIrasAgara ke pavitra jala se bhI yadi ise dhoyA jAe to use bhI yaha apavitra banA detA hai| isa bhautika tana kI vAstavika sthiti para jarA vicAra to kIjie, yadi isa zarIra ke bAharI carma ko haTA diyA jAe, to makkhI, kRmi, kAga aura giddhoM se isakI rakSA karane meM koI samartha nahIM ho sktaa| yaha zarIra apavitra hI nahIM hai. balki hajAroM-hajAra praka ke bhayaMkara rogoM kA ghara bhI hai| isa zarIra meM bhayaMkara roga bhare par3e haiM, isIlie to zarIra ko vyAdhi kA mandira kahA jAtA hai| buddhimAna manuSya vaha hai, jo azuci bhAvanA ke cintana aura manana se zarIra kI gahita evaM nindanIya sthiti ko dekhakara evaM jAnakara, ise bhoga 218 pannA samikkhae dhamma Jain Education Interational
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAsanA meM na lagAkara, paramArtha-bhAva kI sAdhanA meM lagAtA hai| vivekazIla manuSya vicAra karatA hai ki isa apavitra zarIra kI upalabdhi ke prArambha meM bhI duHkha thA, anta meM bhI duHkha hogA aura madhya meM bhI yaha duHkha rUpa hI hai| bhalA jo svayaM duHkha rUpa hai, vaha sukha rUpa kaise ho sakatA hai ? isa apavitra tana se sukha kI prAzA rakhanA mRga-marIcikA ke tulya hai| isa azuci bhAvanA ke cintana kA phala yaha hai ki manuSya ke mAnasa meM tyAga aura vairAgya ke vicAra taraMgita hone lagate haiM aura vaha apanI vAsanA para vijaya prApta kara letA hai| tatvArtha-bhASya: . prAcArya umAsvAti ne svapraNIta tattvArtha sUtra ke 'svopajJa-bhASya' meM brahmacarya-vrata kI pA~ca bhAvanAoM kA bar3A sundara varNana kiyA hai| usameM kahA gayA hai ki brahmacarya-vrata kI sAdhanA karane vAle sAdhaka ke lie Avazyaka hai ki vaha anudina brahmacarya-vrata kI pA~ca bhAvanAoM kA cintana aura manana kre| jo sAdhaka pratidina ina pA~ca bhAvanAoM kA cintana aura manana karatA hai, usakI vAsanA dhIre-dhIre kSINa hone lagatI hai| brahmacarya-vrata kI pA~ca bhAvanAe~ isa prakAra hai 1. jisa sthAna meM strI, pazu aura napuMsaka rahate hoM, aise sthAna para brahmacArI ko nahIM rahanA caahie| jisa Asana evaM zayyA para strI baiThI ho athavA puruSa baiThA ho, to donoM ko eka-dUsare ke zayyA evaM Asana para nahIM baiThanA caahie| 2. rAga-bhAva se puruSa ko strI-kayA aura strI ko puruSa kI kathA nahIM karanI caahie| kyoMki isase rAga-bhAva bar3hatA hai| 3. striyoM ke manohara aMga evaM upAMgoM kA tathA kaTAkSa aura vilAsoM kA avalokana nahIM karanA caahie| rAga-bhAva ke vazIbhUta hokara bAra-bAra puruSoM ko striyoM kI ora tathA striyoM ko puruSoM kI aora nahIM dekhanA caahie| 4. pUrva-sevita rati-sambhoga Adi kA smaraNa nahIM karanA cAhie aura bhaviSya ke lie bhI inakI abhilASA nahIM karanI caahie| 5. brahmacarya-vrata kI sAdhanA karane vAle ko, bhale hI vaha strI ho yA puruSa, praNIta (gariSTha), kAmottejaka sarasa evaM madhura bhojana pratidina nahIM karanA caahie| yaha pA~ca brahmacarya-vrata kI bhAvanAeM haiN| inakA niraMtara cintana karate rahane se brahmacarya sthira hotA hai| prAcArya umAsvAti ne svapraNIta 'tattvArtha-bhASya' ke navama adhyAya meM dvAdaza bhAvanAoM kA bhI ati sundara varNana kiyA hai| azuci bhAvanA kA varNana karate hue kahA hai ki yaha zarIra azuci evaM apavitra hai| kyoMki yaha zukra aura zoNita se banA hai, jo apane Apa meM svayaM hI apavitra hai| isa zarIra kA dUsarA prAdhAra AhAra hai| AhAra bhI zarIra ke andara pahu~ca kara rasa evaM khala Adi bhAgoM meM pariNata hotA hai| khala bhAga se mala evaM mUtra banate haiM aura rasa bhAga se rakta, mAMsa, majjA evaM vIrya Adi banate haiN| isa azucitA ke kAraNa zarIra pavitra kaise ho sakatA hai? zarIra meM jitane bhI azuci padArtha hai, yaha zarIra una sabakA AdhAra hai| kAna kA mala, A~kha kA mala, dAMta kA mala aura pasInA ye saba zarIra ke andara se paidA hote haiM aura bAhara nikalakara bhI zarIra ko apavitra hI karate hai| jo zarIra andara aura bAhara donoM ora se azuci evaM apavitra hai, usake kSaNika rUpa aura saundarya para mugdha honA eka prakAra kI vicAra-mUr3hatA hI hai| isa zarIra kA saba-kucha kSaNabhaMgura hai| kSaNa-kSaNa meM parivartita hone vAlA hai| kama-se-kama isa zarIra kI cAra avasthAe~ zAstrakAroM ne mAnI haiM-zaizava, yauvana, praur3ha aura vRddhtvbhaav| ina cAra avasthAoM meM koI-sI bhI avasthA sthAyI nahIM hai| RtukAla meM pitA ke vIrya-binduoM ke aura mAtA ke rajakaNoM ke prAdhAna se lekara, yaha zarIra krama se aneka avasthAoM meM anubaddha huA karatA hai, jisakA varNana zarIra-zAstra meM vistAra ke sAtha kiyA gayA hai| brahmacarya : sAdhanA kA sarvocca zikhara 266 Jain Education Intemational
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ zarIra kI ina vibhinna avasthAnoM ke dekhane aura jAnane se vicAra prAtA hai ki manuSya itane apavitra zarIra para bhI prAsakti aura mamatA kyoM karatA hai ? azuci bhAvanA kA cintana manuSya ko rAga se virAga kI ora le jAtA hai| saMvega aura vairAgya : brahmacarya kI sAdhanA karane vAle sAdhaka ke lie yaha Avazyaka hai ki vaha apane mana ko sadA saMvega aura vairAgya meM saMlagna rkhe| kintu, prazna hotA hai ki manuSya ke mAnasa meM saMvega aura vairAgya kI bhAvanA ko sthira kaise kiyA jAe? isake samAdhAna meM prAcArya umAsvAti ne svapraNIta 'tattvArtha-bhASya' ke sAtaveM adhyAya meM varNana kiyA hai ki-saMvega aura vairAgya ko sthira karane ke lie brahmacarya ke sAdhaka ko apane mAnasa meM zarIra aura jagat ke svabhAva kA cintana karate rahanA caahie| jagat arthAt saMsAra kA cintana isa prakAra karanA cAhie ki yaha saMsAra SaDdravyoM kA samUha rUpa hai| dravyoM kA prAdurbhAva aura tirobhAva-utpAda aura vinAza nirantara hotA rahatA hai| saMsAra kA svabhAva hai-bananA aura bigar3anA / saMsAra ke nAnA rUpa dRSTigocara hote haiN| unameM se kisako satya mAneM! saMsAra kA jo rUpa kala thA, vaha Aja nahIM hai aura jo Aja hai, vaha kala nahIM rhegaa| yaha vizva dravya rUpa meM sthira hote hue bhI pUrva paryAya ke vinAza aura uttara paryAya ke utpAda se nitya nirantara parivartanazIla hai| isa saMsAra meM eka bhI padArtha aisA nahIM hai, jo kSaNabhaMgura aura parivartanazIla na ho| jaba saMsAra kA eka bhI padArtha sthira aura zAzvata nahIM hai, taba bhautika tattvoM se nirmita yaha deha aura usakA rUpa sthira aura zAzvata kaise ho sakatA hai? bAla avasthA meM jo zarIra sundara lagatA hai, yauvanakAla meM jo kamanIya lagatA hai, vahI tana vRddhAvasthA meM pahu~cakara arucikara, asundara aura ghRNita bana jAtA hai| phira isa tana para mamatA karane se lAbha bhI kyA hai ? tana kI isa mamatA se hI vAsanA kA janma hotA hai, jo brahmacarya ko sthira nahIM rahane detii| ataH tana kI mamatA ko dUra karane ke lie sAdhaka ko zarIra aura saMsAra ke svabhAva kA cintana karate rahanA caahie| duHkha-bhAvanA : AcArya umAsvAti ne apane 'tattvArtha-bhASya' meM brahmacarya kI sthiratA ke lie duHkhabhAvanA kA varNana bhI kiyA hai| kahA gayA hai--"maithuna-sevana se kabhI sukha prApta nahIM hotaa| jaise khajalI hone para manaSya use khajalAtA hai. khajalAte samaya kucha kAla ke lie use sukhAnubhUti avazya hotI hai, kintu phira cirakAla ke lie use duHkha uThAnA par3atA hai| khujalAne se khAja meM rakta bahane lagatA hai aura phira pIr3A bhI bhayaMkara hone lagatI hai| isI prakAra viSaya-sukha ke sevana se kSaNa bhara ke lie sparzajanya sukha bhale hI prApta ho jAe, kintu usa sukha kI apekSA vyabhicAra karane se manuSya ko duHkha hI adhika uThAnA par3atA hai| yadi parastrI gamana rUpa aparAdha karatA huA pakar3A jAtA hai, to samAja' aura rAjya use kaThora se kaThora daNDa dene kA vidhAna karatA hai| loka meM usakA apavAda aura apayaza phaila jAtA hai| kabhI-kabhI to isa prakAra ke aparAdhI ke hAtha, paira, kAna aura prajanana indriya Adi avayava kA chedana bhI karA diyA jAtA hai| abrahmacarya ke sevana se prApta hone vAle ye duHkha to isI loka ke hai, kintu paraloka meM to inase bhI kahIM adhika bhayaMkara duHkha-pIr3A aura saMtrAsa prApta hote haiN| mathuna vyabhicAra aura prabrahmacarya ke sevana se prApta hone vAle ina duHkhoM kA cintana karane se manuSya maithuna se virata ho jAtA hai, vyabhicAra kA parityAga kara detA hai|" prAcArya umAsvAti ne isIlie kahA hai ki nirantara doSoM kA cintana kro| usase prApta hone vAle du:kha aura klezoM kA vicAra kro| isa prakAra ke vicAra se aura maithuna ke roga-darzana' se vAsanA zAnta ho jAtI hai aura brahmacarya kA pAlana * sugama ho jAtA hai| pannA samikkhae dhamma Jain Education Intemational
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharmazAstra aura brahmacarya : bhAratIya saMskRti meM dharma ko parama maMgala kahA gayA hai-'dhammo mNglmukkilN'| dharma ko parama maMgala kahane kA abhiprAya yahI hai ki dharma, mAnava jIvana ko patana se utthAna kI ora le jAtA hai| hrAsa se vikAsa kI ora le jAtA hai| bhAratIya saMskRti ke mUla meM dharma itanA rUr3ha ho cukA hai ki bhArata kA eka sAdhAraNa se sAdhAraNa nAgarika bhI dharmahIna samAja aura dharmahIna saMskRti kI kalpanA nahIM kara sktaa| bhAratIya dharmoM kI kisI bhI paramparA ko leM, unake samasta sampradAya aura upa-sampradAya ke bhavanoM kI AdhArazilA dharma hI hai| bhAratIya hI nahIM, grIka kA mahAn dArzanika tathA sukarAta kA yogyatama ziSya pleTo bhI, dharma ko Highest Virtue parama maMgala evaM parama sadguNa mAnatA hai| isakA artha yahI hai ki dharma se bar3hakara prAtma-vikAsa evaM Atma-kalyANa ke lie anya koI sAdhana mAnava-saMskRti meM svIkRta nahIM kiyA gayA hai| zramaNa-saMskRti ke zAntidUta, karuNAvatAra jana-jana kI cetanA ke adhinAyaka, ahiMsA aura anekAnta kA divya prakAza pradAna karane vAle bhagavAn mahAvIra ne dharma ke sambandha meM kahA hai ki jisa manuSya ke hRdaya meM dharma kA AvAsa hai, usa manuSya ke caraNoM meM svarga ke devatA bhI namaskAra karate haiN| 'devA vi taM namaMsaMti, jassa dhamme sayA maNo'-dharmazIla AtmA ke divya anubhAva kI sattA ko mAnane se inkAra karane kI zakti, jagatItala ke kisI bhI cetanAzIla prANI meM nahIM hai| vizva ke vicArakoM ne Aja taka jo cintana evaM anabhava kiyA hai, usakA niSkarSa unhoMne yaha pAyA ki jagat ke isa abheda meM bheda kI, aura bheda meM abheda kI sthApanA karane vAlA tattva dharma se bar3hakara anya kucha nahIM ho sktaa| parantu prazna hotA hai ki vaha dharma kyA hai ? eka jijJAsu sahaja bhAva se yaha prazna kara sakatA hai ki "ko'yaM dharmaH kuto dharmaH" arthAt vaha dharma kyA hai, jisakI sattA aura zakti se kabhI inkAra nahIM kiyA jA sakatA ? mAnavajIvana ke isa divya prayojana se inkAra karane kA artha AtmaghAta hI hotA hai| tathAbhUtadharma ke svarUpa ko samajhane ke lie pratyeka cetanAzIla vyakti ke hRdaya meM jijJAsA utpanna hotI hai| mAnava-mana kI ukta jijJAsA ke samAdhAna meM parama prabhu bhagavAn mahAvIra ne dharma kA svarUpa batalAte hue kahA ki jana-jana meM prema-buddhi rakhanA, jIvana kI pratikUla paristhiti meM bhI apanI sahiSNutA kA parityAga na karanA tathA apane mana kI uddAma vRttiyoM para aMkuza rakhanA, yahI sabase bar3A dharma hai| isa parama pAvana dharma kI abhivyakti unhoMne tIna zabdoM meM kI--ahiMsA, saMyama aura tapa / "ahiMsA saMjamo tvo|" jahA~ jIvana meM svArtha kA tANDava nRtya ho rahA hai, vahA~ ahiMsA ke divyadIpa ko sthira rakhane ke lie, saMyama Avazyaka hai aura saMyama ko vizuddha rakhane ke lie tapa kI AvazyakatA hai| jIvana meM jaba ahiMsA, saMyama aura taparUpa brahmacarya kA saMyoga mila jAtA hai, taba jIvana pAvana aura pavitra bana jAtA hai| ataH brahmacarya dharma mAnava-jIvana kA eka divya prayojana hai| darzana-zAstra aura brahmacarya : bhAratIya saMskRti kA mUla AdhAra hai-tapa, tyAga aura saMyama / saMyama meM jo saundarya hai, vaha bhautika bhoga-vilAsa meM kahA~ hai| bhAratIya-dharma aura darzana ke anusAra saccA saundarya tapa aura tyAga meM hI hai| saMyama hI yahA~ kA jIvana hai| 'saMyamaH khalu jIvanam / ' saMyama meM se AdhyAtmika saMgIta prakaTa hotA hai| saMyama kA artha hai-adhyAtma-zakti / saMyama eka sArvabhauma bhAva hai| pUrva aura pazcima ubhaya saMskRtiyoM meM isakA Adara evaM satkAra hai| saMyama, zIla aura sadAcAra ye jIvana ke pavitra pratIka hai| saMyama evaM zIla kyA hai ? jIvana ko sundara banAne vAlA pratyeka vicAra hI to saMyama evaM zIla hai| asaMyama kI davA saMyama hI ho sakatI hai| viSa kI cikitsA amRta hI ho sakatI hai| bhAratIya 1. dazavakAlika sUnna / 1-1, brahmacarya : sAdhanA kA sarvocca zikhara Jain Education Intemational
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRti meM kahA gayA hai ki-"sAgare sarvatIrthAni" saMsAra ke samasta tIrtha jisa prakAra samudra meM samAhita ho jAte haiM, usI prakAra duniyA bhara ke saMyama, sadAcAra evaM zIla brahmacarya meM antanihita ho jAte haiN| eka guru apane ziSya se kahatA hai-.-"yathecchasi tathA kuru" yadi tere jIvana meM tyAga, saMyama aura vairAgya hai, to phira tU bhale hI kucha bhI kara, kahIM bhI jA, kahIM para bhI raha, tujhe kisI prakAra kA bhaya nahIM hai| prAcArya manu kahate haiM ki"manaHpUtaM samAcaret" yadi mana pavitra hai, to phira jIvana kA patana ho nahIM sktaa| isalie jo kucha bhI sAdhanA karanI ho, vaha pavitra mana se kro| yahI brahmacarya kI sAdhanA hai| sukarAta, pleTo aura arastU, jo apane yuga ke mahAna dArzanika, vicAraka aura samAja ke samAlocaka evaM saMzodhaka the, apanI grIka-saMskRti kA sAratattva batalAte hue unhoMne bhI yahI kahA hai ki saMyama aura zIla ke binA mAnava-jIvana nisteja evaM niSprabha hai| manuSya yadi apane jIvana meM sadAcArI nahIM ho sakatA, to vaha kucha bhI nahIM ho sktaa| saMyama aura sadAcAra hI mAnava-jIvana ke vikAsa ke AdhArabhUta tattva haiN| pleTo ne likhA hai ki manuSya-jIvana ke tIna vibhAga haiM-Thought (vicAra), Desires (icchAe~) aura Feelings (bhAvanAe~) / manuSya apane mastiSka meM jo kucha socatA hai, apane mana meM vaha vaisI hI icchA karatA hai aura usakI icchAoM ke anusAra hI usakI bhAvanA banatI hai| manuSya vyavahAra meM vahI karatA hai, jo kucha usake hRdaya ke andara bhAvanAe~ uThatI haiN| vicAra se prAcAra prabhAvita hotA hai aura prAcAra se manuSya kA vicAra bhI prabhAvita hotA hai| adhyAtma daSTi: __ bhAratIya dharma, darzana aura saMskRti bhautika nahIM, AdhyAtmika hai| yahA~ pratyeka vrata, tapa, japa aura saMyama ko bhautika dRSTi se nahIM, AdhyAtmika dRSTi se A~kA jAtA hai| sAdhaka jaba bhoga-vAda ke dala-dala meM pha~sa jAtA hai, to apanI AtmA ke zuddha svarUpa ko vaha bhUla jAtA hai| isalie bhAratIya vicAraka, tattva-cintaka aura sudhAraka sAdhaka ko bAra-bAra cetAvanI dete haiM ki Asakti, moha, tRSNA aura vAsanA ke kucakroM se bco| jo vyakti vAsanA ke jhaMjhAvAta se apane zIla kI rakSA nahIM kara pAtA, vaha kathamapi apanI sAdhanA meM saphalatA prApta nahIM kara sktaa| na jAne kaba vAsanA kI taraMga mana meM uTha khaDI ho / vAsanA kI isa dUSita taraMga ke prabhAva se bacane ke lie satat jAgaruka aura sAvadhAna rahane kI AvazyakatA hai| adhyAtma aura brahmacarya : kavi kAlidAsa ne apane mahAkAvya 'kumAra saMbhava' meM paramayogI zaMkara ke jisa tapa kA ugna varNana kiyA hai, vaha pAThaka aura zrotA ko nizcaya hI cakita kara dene vAlA hai / parantu anta meM mahAkavi kAlidAsa ne yaha dikhalAyA ki usa yogI kA vaha yoga, aura usa tapasvI kA vaha tapa, gaurI ko varaNa karake iti ko prApta huaa| isa jIvana-gAthA se yaha AbhAsa milatA hai aura pAThaka yaha nirNaya nikAla letA hai ki brahmacarya kI sAdhanA asambhava hai| manuSya isakI sAdhanA meM saphalatA prApta nahIM kara sktaa| parantu mahAkavi bhAravI ne apane 'kirAtArjunIya' mahAkAvya meM arjuna ke tapa aura yoga kA jo vizad varNana kiyA hai, vaha pAThaka ko cakita aura stabdha kara dene vAlA hai| mahAbhArata ke yuddha se pUrva, ziva kA varadAna pAne ke lie arjuna jaba yoga-sAdhanA meM lIna ho jAtA hai, taba usakI yoga-sAdhanA kI parIkSA ke lie athavA use sAdhanA se bhraSTa karane ke lie. indra aneka sundara apsarAnoM ko bhejatA hai aura ve milakara, apane madhara-saMgIta, 'sundara nRtya aura mAdaka hAva-bhAva se arjuna ke sAdhanA-lIna citta ko vicalita karane kA pannA samikkhae dhamma
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrA prayatna karatI haiM, kintu unheM apane usa kArya meM tanika bhI saphalatA prApta nahIM hotii| vIra arjuna ke jIvana kI yaha ghaTanA brahmacarya ke sAdhakoM ke lie eka divya Aloka bana gaI hai| isakA niSkarSa yaha nikalatA hai ki brahmacarya kI sAdhanA karane vAloM ne use jo asambhava samajha liyA hai, vaha asambhava to nahIM, para kaThinatara evaM duSkara avazya hai| brahmacarya kI sAdhanA ko hamAre prAcIna zAstroM meM jo kaThinatara kahA gayA hai, usakA artha kevala itanA hI hai ki brahmacarya kI sAdhanA prArambha karate samaya, citta ko vizuddha rakhane kA satarkatA ke sAtha pUrA prayatna kiyA jAnA caahie| yadi kabhI citta meM jarA bhI malinatA kA praveza ho jAtA hai, asAvadhAnatA kI kujjhaTikA se jJAnadIpa kA prakAza dhuMdhalA ho jAtA hai, taba yaha sAdhanA kaThinatama hI nahIM, apitu asambhava bhI ho jAtI hai| ataH brahmacarya kI sAdhanA ke mArga para calane vAle sAdhaka ke lie yaha saMketa diyA gayA ki vaha apane mana aura mastiSka ko sadA pavitra rkhe| bauddha-zAstroM meM bhI brahmacarya kI sAdhanA ke sambandha meM aneka prakAra ke rUpaka evaM AkhyAna upalabdha hote haiM, jinake adhyayana evaM parizIlana se yaha jJAta hotA hai ki bauddha sAdhaka brahmacarya kI sAdhanA ko kitanA mahattva dete the aura apanI sAdhanA kI saphalatA ke lie kitanA satyaprayatna karate the| svayaM bhagavAn buddha ke jIvana kI vaha ghaTanA hameM kitanI pavitra preraNA detI hai, jisameM yaha batalAyA gayA hai ki jaba buddha sAdhanA kara rahe the, bodhi prApta karane ke lie tapa kara rahe the, usa samaya mAra (kAma) unheM sAdhanA se vicalita karane ke lie mAdaka tathA raMgIna vAtAvaraNa unake sAmane prastuta karatA hai| isa sandarbha meM mahAkavi azvaghoSa ne apane 'buddha-carita' meM varNana kiyA hai ki mAra ne sundara se sundara apsarAe~ bhejakara, unake saMgIta-nRtya aura vividha prakAra ke hAva-bhAvoM se buddha ke sAdhanA-lIna citta ko vicalita karane kA pUrNa prayatna kiyA, kintu baddha apanI sAdhanA meM eka sthira yoddhA kI bhA~ti ajeya rahe, akampa aura aDola rhe| mahAkavi azvaghoSa ne anta meM yaha bhI likhA ki vAsanA ke isa bhayaMkara yuddha meM, mAra parAjita huA aura buddha vijetA bne| bauddha saMskRti meM yaha batalAyA gayA hai ki jaba taka sAdhaka apane mana ke mAra para vijaya prApta nahIM kara letA hai, taba taka vaha buddha banane ke yogya nahIM hai, buddha banane ke lie mAra arthAt kAma para vijaya prApta karanA Avazyaka hai| zramaNa-saMskRti ke jyotirdhara itihAsa meM to eka nahIM, aneka hRdayasparzI jIvanagAthAoM kA aMkana kiyA gayA hai, jinameM brahmacarya kI sAdhanA ke sambandha meM paryApta prakAza DAlA gayA hai| manuSya jIvana ke lie preraNAprada evaM dizA-darzaka rUpaka AkhyAnoM se brahmacarya kI sAdhanA karane vAle sAdhakoM ke lie pavitra preraNA aura bala prApta hotA hai| mUla AgamoM meM 'rAjImatI' aura 'rathanemi' kA varNana Aja bhI upalabdha hai| rathanemi, jo apane yuga kA kaThora sAdhaka thA, raivatAcala kI guphA ke ekAnta sthAna meM rAjImatI ke adbhuta sauMdarya ko dekha kara mugdha ho jAtA hai, vaha apanI sAdhanA ko bhUla jAtA hai aura vAsanA kA dAsa banakara rAjImatI se praNaya kI yAcanA karane lagatA hai| parantu usa jyotirmayI nArI ne usakI isa saMyama-bhraSTatA kI bhartsanA kI aura kahA ki koI bhI sAdhaka apanI sAdhanA meM taba taka saphala nahIM ho sakatA, jaba taka ki vaha apane mana ke vikalpoM ko na jIta le| rUpa ko dekha kara bhI jisake mana meM rUpa ke prati Asakti utpanna na ho, vaha vastutaH saccA sAdhaka hai| kAma aura vAsanA para binA vijaya prApta kie, koI bhI apanI sAdhanA ke abhISTa phala ko adhigata nahIM kara sktaa| aura to kyA, bhraSTa jIvana kI apekSA to maraNa hI zreyaskara hai| rAjImatI ke divya upadeza ko sunakara rathanemi punaH saMyama meM sthira ho jAtA hai| AcArya hemacandra ne apane 'triSaSTizalAkA puruSacarita' meM eka mahAn sAdhaka ke jIvana kA bar3A hI sundara evaM bhavya citra aMkita kiyA hai| ve mahAn sAdhaka the 'sthUla bhadra jinhoMne apane jIvana kI jyoti se brahmacarya kI sAdhanA ko sadA ke lie jyotirmaya banA brahmacarya : sAdhanA kA sarvocca zikhara Jain Education Intemational
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ diyaa| do hajAra varSa jitanA lambA evaM dIrgha samaya vyatIta ho jAne para bhI Aja taka ke sAdhaka, brahmacarya vrata ke amara sAdhaka sthUlabhadra ko bhUla nahIM sake haiN| sthUlabhadra ke jIvana ke sambandha meM prAcArya hemacandra ne likhA hai ki ve yogiyoM meM zreSTha yogI, dhyAniyoM meM zreSTha dhyAnI aura tapasviyoM meM zreSTha tapasvI the| pUrva snehAnurakta apratima sundarI kozA vezyA ke yahA~ cAra mahIne raha kara bhI, ve vaise hI nirvikAra sarvathA zuddha bAhara Ae, jaise sana bAdaloM meM se candramA / sthUlabhadra kI isa yazogAthA ko sunane ke bAda sunane vAle ke dimAga meM yaha prazna uTha sakatA hai ki Akhira vaha kyA sAdhanA thI ? kaise kI gaI thI ? unhoMne isa bAta ke lie dRr3ha zabdoM meM kahA thA ki- "merI sAdhanA meM jo eka vighna thA, vaha bhI svataH hI dUra ho gyaa| jaba maiM eka bAra bandhana mukta ho gayA hU~, taba phira dubArA bandhana meM kyoM pha~sUM ?" nizcaya hI unakA jIvana sarasa, zAnta, zItala evaM prakAzamaya thA / unake jIvana ke isa saMyama ke kAraNa hI, unakI dhAraNA zakti apUrva bana sakI thii| kisI bhI zAstra meM unakI buddhi rukatI nahIM thI / yaha bauddhika bala unheM brahmacarya se prApta huA thA / svAmI vivekAnanda kA nAma kauna nahIM jAnatA vivekAnanda ke jIvana meM jo ekAgratA, ekaniSThatA aura tanmayatA thI, vaha kisI dUsare puruSa meM dekhane ko nahIM milatI / unakI pratibhA evaM medhA-zakti ke camatkAra ke viSaya meM kahA jAtA hai ki ve jaba kisI grantha kA adhyayana karane baiThate the, taba eka prAsana para eka sAtha hI adhyAya ke adhyAya par3ha lete the aura kisI ke pUchane para ve unheM jyoM kA tyoM sunA bhI dete the / unakI smaraNazakti adbhuta thI / koI bhI viSaya aisA nahIM thA, jise ve AsAnI se na samajha sakate hoM / svAmI vivekAnanda kahA karate the ki brahmacarya ke bala se sArI bAteM sAdhI jA sakatI haiM / Adhunika yuga ke adhyAtma yogI sAdhaka zrImad rAjacandra se sabhI paricita haiN| unameM zatAdhika avadhAna karane kI kSamatA evaM yogyatA thii| jisa bhASA kA unhoMne adhyayana nahIM kiyA thA, usa bhASA ke kaThina se kaThina zabdoM ko bhI ve AsAnI se hRdayaMgama kara lete the / yaha unake brahmacarya yoga kI sAdhanA kA hI zubha pariNAma hai| unhoMne brahmacarya ke sambandha meM apane eka grantha meM kahA hai- "nirakho ne nava yauvanA, leza na viSaya nidAna / gaNe kASTha nI pUtalI, te bhagavaMta samAna // brahmacarya kI isase adhika paribhASA evaM vyAkhyA nahIM kI jA sakatI, jo brahmacarya-yogI zrImad rAjacandra ne apane isa eka dohe meM kara dI hai| brahmacarya kA prabhAva : * brahmacarya ke sambandha meM jaina-dharma ne aura dUsare dharmo ne bhI eka bahuta mahattvapUrNa bAta kahI hai| vaha yaha ki brahmacarya AtmA kI Antarika zakti hote hue bhI bAhya padArthoM meM parivartana kara dene kI adbhuta kSamatA rakhatA hai / vaha prakRti ke bhayaMkara se bhayaMkara padArthoM kI bhayaMkaratA ko naSTa kara unako Anandamaya evaM maMgalamaya banA detA hai / brahmacarya kI sAdhanA, jIvana kI eka kalA hai / apane AcAra-vicAra aura vyavahAra ko badalane kI sAdhanA hai / kalA vastu ko sundara banAtI hai, usake saundarya meM abhivRddhi karatI hai / aura AcAra bhI yahI kAma karatA hai| vaha jIvana ko sundara, sundaratara aura sundaratama banAtA hai / jIvana meM zArIrika saundarya se, prAcaraNa kA saundarya hajAroM-hajAra gucchA hai| zreSTha caraNa mUrti, citra evaM anya kalAoM kI apekSA adhika Ananda pradAtA hai|' vaha kevala apane jIvana ke lie hI nahIM, balki anya vyaktiyoM ke lie bhI 1. A beautiful behaviorus is better than a beautiful form it gives a higher pleasure than statues and Pictures.-Emerson. 304 pannA samikar dhammaM .
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ Anandaprada hotA hai / AcaraNahIna vyakti sabake mana meM kA~Te kI taraha khaTakatA hai aura cAra-saMpanna puruSa sarvatra sammAna pAtA hai / pratyeka vyakti usake zreSTha AcaraNa kA anu-karaNa karatA hai / vaha anya vyaktiyoM ke lie eka Adarza sthApita karatA hai / ataH AcAra kI jIvana kalA samasta kalAoM meM sundaratama kalA hai / ' caraNa jIvana kA eka darpaNa hai| isake dvArA pratyeka vyakti ke jIvana ko dekhA - parakhA jA sakatA hai| AcaraNa, vyakti kI zreSThatA aura nikRSTatA kA mApaka yantra (Thermometre ) hai / AcaraNa kI zreSThatA usake jIvana kI uccatA evaM usake uccatama rahana-sahana tathA vyavahAra ko prakaTa karatI hai / isake andara kArya karane vAlI mAnavatA aura dAnavatA kA manuSyatA aura pAzavikatA kA spaSTa paricaya milatA hai| manuSya ke pAsa zrAcAra, vicAra evaM vyavahAra se bar3hakara koI pramANa patra nahIM hai, jo usake jIvana kI saccAI evaM yathArtha sthiti ko kholakara rakha ske| yaha eka jIvita pramANa-patra hai, jise duniyA kI koI bhI zakti jhuThalA nahIM sakatI / caraNa kI girAvaTa, jIvana kI girAvaTa hai, jIvana kA patana hai / rUr3hivAda ke dvArA mAne jAne vAle kisI nIca kula meM janma lene mAtra se koI vyakti patita evaM apavitra nahIM ho jAtA hai| vastuta: patita vaha hai, jisakA AcAra-vicAra nikRSTa hai / usake bhAva, bhASA aura karma nimna koTi ke haiM, jo rAta-dina bhogavAsanA meM DUbA rahatA hai, vaha ucca kula meM paidA hone para bhI nIca hai, pAmara hai / yathArtha meM cANDAla vaha hai, jo sajjanoM ko utpIr3ita karatA hai, vyabhicAra meM DUbA rahatA hai aura anaitika vyavasAya karatA hai yA use calAne meM sahayoga detA hai / * deza ke pratyeka yuvaka aura yuvatI kA kartavya hai ki vaha apane prAcAra kI zreSThatA ke lie "Simple living and high thinking." sAdA jIvana aura ucca vicAra kA Adarza apanAe~ / vastutaH sAdagI hI jIvana kA sarvazreSTha alaMkAra hai / kyoMki svAbhAvika sundaratA (Natural beauty) hI mahattvapUrNa hai aura use prakaTa karane ke lie kisI taraha kI bAhya sajAvaTa (Make-up ) kI AvazyakatA nahIM hai / isakA yaha artha nahIM hai ki zarIra kI saphAI evaM svasthatA ke lie yogya sAdhanoM kA prayoga hI na kiyA jaae| yahA~ zarIra kI zuddhi ke lie inkAra nahIM hai, parantu isakA tAtparya itanA hI hai ki vAstavika saundarya ko dabAkara kRtrimatA ko ubhArane ke lie vilAsI prasAdhanoM kA upayoga karanA niSiddha hai / isase jIvana meM vilAsitA bar3hatI hai aura kAma-vAsanA ko uddIpta hone kA avasara milatA hai| ataH sAmAjika vyakti ko apane yathAprApta rUpa ko kurUpa karake vAstavika saundarya ko chipAne kI AvazyakatA nahIM hai, parantu use kRtrima banAne kA prayatna na kare / use kRtrima sAdhanoM se camakAne ke lie samaya evaM zakti kI barbAdI karanA murkhatA hai| hamArA bAharI jIvana sAdA aura Antarika jIvana sadguNoM evaM sadvicAroM se sampanna honA cAhie / " saundarya AtmA kA guNa hai / use camakAne ke lie Atma-zakti ko bar3hAne kA prayatna kreN| apane Apa para niyantraNa rakhanA sIkheM / vAsanAoM ke pravAha meM na baha kara unheM niyantrita karane kI kalA sIkheM / yahI kalA jIvana ko banAne kI kalA hai / aura 1. yadyadAcarati zreSThastattadevetaro janaH sa yatpramANaM kurute lokastadanuvartate / - gItA / 2. Behavious is the finest of five art. - Emerson. 3. Behavious is Mirror in which everyone display his image. Goethe 4. je ahibhavanti sAhu~, te pAvA te ya caNDAlA / mRcchakaTika, 10, 22 / 5. Let our life be Simple in its outer aspect and rich in its inner gain.-Rabindra Nath Tagore arcarya : sAdhanA kA sarvocca zikAra 305 .
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ isI kA nAma AcAra hai, caritra (Character) hai aura naitika zakti (Moral Power) hai| isakA vikAsa prAtmA kA vikAsa hai, jIvana kA vikAsa hai| brahmacarya kI mahimA kA gAna, dekhie, kisa udAtta evaM gaMbhIra svara se kiyA hai| "deva-dANava-gaMdhavyA, jkkh-rkkhs-kinnraa| baMbhayAri namasaMti, dukkaraM je karenti tN||" --uttarAdhyayana sUtra, 16, 16. ----jo mahAn AtmA duSkara brahmacarya kA pAlana karate haiM, samasta daivI zaktiyAM unake caraNoM meM sira jhukA detI haiN| deva, dAnava, gaMdharva, yakSa, rAkSasa aura kinnara brahmacArI ke brahmacarya saMyama kA mala hai| parabrahma-mokSa kA ekamAtra kAraNa hai| brahmacarya pAlana karane vAlA, pUjyoM kA bhI pUjya hai| sura, asura evaM nara--sabhI kA vaha pUjya hotA hai, jo vizuddha mana se brahmacarya kI sAdhanA karatA hai| brahmacarya ke prabhAva se manuSya svastha, prasanna aura sampanna rahatA hai| brahmacarya kI sAdhanA se manuSya kA jIvana tejasvI aura projasvI bana jAtA hai| pannA samikkhae dhamma