Book Title: Bharatiya Darshan Chintan ki Ruprekha
Author(s): Devkumar Jain Shastri
Publisher: Z_Kusumvati_Sadhvi_Abhinandan_Granth_012032.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/211549/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya darzana : cintana kI rUparekhA paM0 deva kumAra jaina darzanAcArya, sAhityaratna khajAMcI mohallA bIkAnera tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana darzana kA artha darzana kA sAmAnya artha hai, dekhanA aura yaha artha sarvajana prasiddha hai / kintu pratyeka zabda kA vyaMjanAtmaka eka viziSTa artha aura bhI huA karatA hai / usameM artha- gAmbhIrya bhI adhika hotA hai| yaha loka meM prAmANika bhI mAnA jAtA hai| darzana zabda kI bhI yahI sthiti hai / vaha apane antas meM vizeSa aura gambhIra Azaya garbhita kiye hue hai - satya kA sAkSAtkAra karanA / kyoMki loka jIvana meM pratyeka pravRtti kI satyatA kA nirdhAraNa dekhane vAle ke kathana se kiyA jAtA hai, kAnoM sunI bAta aprAmANika bhI ho sakatI hai / dRzya aura adRzya, bhautika va AdhyAtmika Adi sabhI kSatroM ke liye bhI yahI jAnanA cAhiye / ataeva yaha siddha huA ki satya kA sAkSAtkAra karanA darzana zabda kA vAcya va vAstavika artha hai / satya kA sAkSAtkAra kyA hai ? isI sandarbha meM yaha jJAtavya hai ki satya kyA hai aura usake sAkSAkAra kA abhiprAya kyA hai ? pratyeka vyakti apane Apako satyavAdI mAnatA hai / apane dvArA pratipAdita anubhUta ke prati itanA AgrahazIla ho jAtA hai ki dUsare ke kathana kA apalApa karane meM bhI nahIM jhijhakatA hai / isako janmAndhoM ke hasti parIkSaNa ke udAharaNa se samajhA jA sakatA hai / ve sabhI hAthI ke eka-eka aMga ko samasta hAthI mAna rahe the / samagratA kI dRSTi se unakA kathana satya nahIM hai / ataeva yaha Azaya huA ki satya vaha hai jo pUrNa ho aura pUrNa hokara yathArtha rUpa se pratIta ho; tathA sAkSAtkAra kA abhiprAya hogA ki jisameM sandeha, viparyaya, matabheda, bhrama Adi na hoM / satya - sAkSAtkAra meM bhrAnti kyoM ? satya ko jAnane aura samajhane kI vRtti manuSya mAtra meM sAhajika hai / sAdhAraNa - asAdhAraNa sabhI jana satya ke upAsaka haiM, satya kA sAkSAtkAra karane kI sAdhanA meM tallIna rahate haiM / parantu satyAnveSaNa, satya nirUpaNa aura satya - prakAzana kI paddhati sabakI apanI-apanI hone se bhrAMti utpanna ho jAtI hai / isakA pahalA kAraNa hai unakA ekapakSIya vicAra, jo satyAMza to ho sakatA hai, kintu saMpUrNatA ko sparza 265 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nahIM karatA hai| jisase ve sabhI pUrNa satya kA bhI cintana ke prati kadAgrahI bana jAte haiN| kadAgraha se 2 sAkSAtkAra nahIM kara pAte haiN| AcArya siddhasena vastu svarUpa meM to kisI prakAra kA parivartana nahIM kara kA nimnokta kathana samagra sthiti spaSTa kara huA, kintu vicArakoM ke vicAra avazya vikRta detA hai| hote haiN| ___"jAvaiyA vayaNapahA tAvaiyA ceva hunti kadAgraha kI utpatti kA kAraNa nyvaayaa|" vikRti kA kAraNa kadAgraha hai| ataH yahA~ 15 -sanma titarka 3/37 - 3/37 kadAgraha kI utpatti ke kAraNa kA bhI vicAra kara ra arthAt jitane bhI vastu svarUpa ke prarUpaka kathana haiM, ye eka-eka satyAMza ke bodhaka haiM / satyAMzoM kA vastu-vicAra kI paraspara bhinna mukhya do dRSTiyA~ grahaNa karanA upAdeya to hai, lekina kisI eka haiM-1. sAmAnyagAminI aura 2. vishessgaaminii| viziSTa praNAlI ko grahaNa karane se samagra satya ko sAmAnyagAminI dhArA vastamAtra meM samAnatA hI prApta nahIM kiyA jAtA hai aura apane mAnya satya samAnatA aura vizeSagAminI asamAnatA asamAkA bhI nirNaya nahIM ho pAtA hai| donoM ke AMzika natA hI dekhatI hai| ina donoM dhArAoM kA astitva va apUrNa nirNaya se bhrama avazya utpanna ho jAtA parasparAzrita hai aura vastu kA svabhAva donoM dhArAoM kA samanvita piMDa hai| ye donoM dhArAyeM / bhrama utpanna hone kA dUsarA kAraNa yaha hai ki svAnubhava ke antima niSkarSa rUpa meM vastu ke zuddha | pratyeka vastu meM ananta dharmoM kI sattA hai| una svarUpa para pahu~catI haiM, lekina donoM kathana zailI kI ananta dharmoM kI sattA kI svIkRti ke lie pramANa bhinnatA ke kAraNa Apasa meM virodhI hokara apane ! kI jarUrata nahIM hai| ye ananta dharma hI vastu kA Apa taka sImita rahatI haiM aura usake AdhAra para svarUpa hai| unameM kisI prakAra kI nyUnAdhikatA paraspara viruddha aneka vicAradhArAyeM utpanna hone se nahIM hotI hai| vastu kI isa sthiti ko sabhI ye vicAradhArAyeM alaga-alaga darzana nAma se prasiddha vicArakoM ne svIkAra kiyA hai ho jAtI haiN| 'yadIyaM svayamarthebhyo rocate tatra ke vayam / ' sAmAnyataH darzana kitane ? -dharmakIti: pramANavAtika 2/21 yadyapi vizva ke mAnavamAtra ke cintana kA ye sabhI dharma sva-para ke dvArA vidyamAnatA AdhAra ukta do dhArAyeM hone se darzana ke sAmAavidyamAnatA kA bodha karAte haiM / yathAprasaMga mukhya- nyataH do bheda haiM / kintu pazcima dRzyamAna vizva gauNa kA bhI upacAra karanA par3atA hai| isalie kA vicAra karane vAlA bhautikavAdI hai| yadi una ananta dharmoM ko jAnanA kaThina nahIM hai| ve kisI ne lIka se haTakara vicAra kiyA to hatyA ke viSaya banate haiN| jJAna ke dvArA jAne karane se bhI nahIM cukaa| yanAna ke prasiddha dArzabhI jAte haiN| kintu zabdoM dvArA eka sAtha eka nika sukarAta ko isalie viSa dekara mAra diyA samaya meM unakA kathana nahIM kiyA jA sakatA hai| thA ki usane bhautikavAdI vicAroM kA virodha sarvajJa, sarvadarzI bhI eka samaya meM vastu ke eka dharma kiyA thA aura dUsare dArzanika aphalAtUM (pleTo) ko kA kathana, varNana, pratipAdana karate haiM / usa sthiti usake hI bhakta ziSya ne gulAma banAkara sare bAjAra meM yathArthatA ko nahIM samajhane vAle apane-apane meM beca diyA thaa| . 266 tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana 606850 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 6000 Potrivate & Personal Use Onlv . Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parantu pUrva aura mukhya rUpa se bhArata meM tatvoM ke pRthak vyAkhyA isaliye nahIM kI ki usake tatvoM kA anveSaNa kI pravRtti sudUra atItakAla se hai| isa vivecana nyAyadarzana meM ho jAtA hai| pravRtti ke do rUpa haiM-prajJAmUlaka aura tarkamUlaka / ___mAdhavAcArya ne apane sarvadarzanasaMgraha graMtha meM prajJA dvArA tatvoM kA vivecana aura tarka dvArA tatvoM solaha darzanoM ke nAma ginAkara unakI vyAkhyA kI kA samIkSaNa kiyA jAtA hai / ina donoM kA eka mAtra lakSya hai-AtmAnaM-viddhi, Atmadarzana, jo parokSa hai| unameM vedAzrita darzana-bhedoM ke sAtha avaidika na hokara aparokSa-pratyakSa ho / AtmA kA apa jaina, bauddha va cArvAka darzanoM kA grahaNa kiyA hai| rokSa jJAna honA hI darzana kA prayojana hai| mAdhava sarasvatI ke sarvadarzana kaumudI graMthAnusAra ___ ataeva aba bhAratIya darzana ke mukhya bhedoM kA yoga, sAMkhya, pUrvamImAMsA, uttaramImAMsA, naiyAyika saMketa karake unake cintana kA vicAra karate haiN| aura vaizeSika yaha chaha vedAzrita darzana haiM tathA avaipUrva meM yaha batAyA hai ki cintana ke prarUpaka dika darzana ke bauddha, cArvAka va Arhata yaha tIna bheda jitane kathana haiM, utane hI darzana ho sakate haiM / ataH / hameM yaha to svIkAra karanA par3egA ki darzana ke isI prakAra se aneka vidvAnoM ne apanI-apanI ananta prabheda haiN| phira bhI una ananta bhedoM meM pAI dRSTi se darzana-bhedoM va unake nAmoM kA ullekha jAne vAlI AMzika samAnatAoM ke AdhAra para kiyA hai| una sabakA paricaya svatantra lekha kA AgamoM meM para-samaya ke rUpa meM vistAra se 363 viSaya hai| (tIna sau saTha) bheda ginAye haiM / ina bhedoM ko bhI ataH prakRta meM unhIM darzana-nAmoM kA saMketa kriyAvAdI, akriyAvAdI, ajJAnavAdI aura vinaya- karate haiM, jo vartamAna meM prasiddha haiN| ve nAma isa vAdI ina cAra meM samAhita karake 363 bhedoM meM se , para haiM180kriyAvAdI ke,84 akriyAvAdI ke, 67 ajJAna vAdI ke aura 32 vinayavAdI ke bheda batAye gaye haiN| 1. jaina 2. bauddha 3. sAMkhya 4. naiyAyika 5.vaize Sika 6. jaiminIya (miimaaNsaa)| isI taraha vaidika RSiyoM dvArA bhI darzanoM kI ye darzana dRzya-adRzya. loka-paraloka. jIva Adi sakhyA va nAma nizcita kiye jAne ke prayatna hue kA astitva svIkAra karane vAle hone se aastikhaiN| purANoM meM nyAya, sAMkhya, yoga, mImAMsA aura vAdI ke rUpa meM prakhyAta haiM aura jIva kA astitva lokAyata yaha darzanoM ke nAma dekhane meM Ate haiN| nahIM mAnane se cArvAka nAstikavAdI kahalAtA hai| OM IsA kI prArambhika zatAbdiyoM meM nyAya, vaizeSika, isIlie vidvAnoM ne use darzana ke rUpa meM to svI sAMkhya, yoga, mImAMsA vaidika darzanoM ke rUpa meM mAne kAra nahIM kiyA kinta dRSTi ko samajhane ke liye / jAne lage aura mImAMsA ke kama va jJAna yaha do bheda usakI dalIloM kA saMgraha kara diyaa| ho ge| jo kramazaH pUrvamImAMsA aura uttara bhAratIya darzanoM kI citana praNAliyA~ to mImAMsA ke nAma se prasiddha hue| bhAratIya darzana ke ukta chaha bheda prAyaH sarvamAnya vedAzrita yaha chaha bheda bhI svayaM vaidikoM ne svo- haiN| pratyeka darzana ke samartha AcAryoM ne apane-apane kAra nahIM kiye / yahI kAraNa hai ki vAcaspati mizra granthoM meM unakI tAtvika va cintana dRSTi kA jo ne vaizeSika darzana ko chor3akara zeSa pA~ca darzana-bhedoM vistAra se varNana kiyA hai, usakI rUparekhA kA 1 kI apanI granthoM meM vyAkhyA kI tathA vaizeSika kI yahA~ ullekha karate haiM / 267 / tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha . .. Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana kAya dravya kahalAte haiM aura kAla dravya sirpha eka pradezI hone se asti dravya hai, bahupradezI na hone se | yaha darzana vizva kI saMracanA, vikAsa, vinAza aura vyavasthA kA AdhAra paraspara virodhI guNa - astikAya dravya nahIM hai| dharmoMvAle jIva (cetana) aura ajIva (acetana, jar3a) yahI chaha dravya lokavyavasthA ke niyAmaka haiN| ina do tatvoM ko svIkAra karatA hai| ina donoM inake sivAya loka meM anya kucha nahIM hai| tatvoM meM se na cetana tatva niSkriya hai aura na ace dravya kA lakSaNa sat hai, sat usako kahate haiM / tana tatva sakriya hai| donoM kA Aropita sattA se / jisameM utpAda (navIna paryAya, avasthA kA utpanna : nahIM kintu apane-apane guNadharma, svabhAva se astitva honA) vyaya (parvaparyAya kA nAza honA) aura dhrauvyahai, inameM apanI-apanI sthiti rUpa se parivartana hote rahane para bhI nityatva haiN| ye na to sarvathA - rUpatA (utpAda aura vyaya hote rahane para bhI dravya , kA apane mUla svabhAva meM sthira rahanA) ho| nitya haiM aura na sarvathA anitya hI / unameM vastutva, prameyatva Adi aneka guNa vidyamAna rahate haiN| dravya ke ukta lakSaNa kA tAtparya yaha hai ki sat pratikSaNa parivartanazIla hokara bhI nitya hai| usakI jIva aura ajIva tatvoM meM se ajIva tatva ke zrA pUrva vyaya aura uttara utpAda kI dhArA anAdi 1.dharmAstikAya 2. adharmAstikAya 3. AkAzasti ananta hai, kabhI vicchinna nahIM hotI hai| utpAdakAya 4. pudgalAstikAya aura 5. kAla yaha pA~ca vyaya dhrauvya dravya kA svabhAva hai, maulika dharma hai ki bheda haiN| jIva kA koI bheda nahIM hai / inake lakSaNa use pratikSaNa pariNamana karate rahanA cAhie aura isa prakAra haiM mUla svabhAva ko na chor3akara pariNata hote rahanA 1. dharmAstikAya-yaha jIva aura pudgaloM kI caahie| magara ye pariNamana sadRza, visadRza eka-13 gatikriyA meM sahAyaka dravya haiN| dUsare ke nimitta se bhI aura svataH bhI hote rahate 2. adharmAstikAya-jIva aura pudagaloM kI haiN| parivartana kitanA bhI ho jAye kintu dravya kI sthiti meM sahayogI kAraNa rUpa dravya / sattA kabhI naSTa nahIM hotI hai / ananta prayatna karane 3. AkAzastikAya-sabhI padArthoM ko Azraya, para bhI dravya ke eka bhI aMza ko naSTa nahIM kiyA jA sakatA hai| AdhAra para dene rUpa guNa vAlA dravya / pratyeka dravya meM apanI guNAtmaka sthiti ke 4. pudgalAstikAya-jisameM rUpa, rasa, gaMdha, kAraNa dhruvatA hai aura paryAyarUpatA ke kAraNa usameM varNa pAye jAe~, vaha pudgala dravya haiN| utpatti vinAza rUpa avasthAyeM haiM / isa niyama kA 5. kAla-samasta dravyoM ke vartanA, pariNamana koI apavAda nahIM hai / guNa trikAlavartI sahabhAvI Adi ke sAmAnya kAraNa ko kAla kahate haiN| haiM aura paryAyeM eka samayavartI kramabhAvI haiN| pratyeka | dravya apane aneka sahabhAvI guNoM kA AdhAra hai| 6. jIvAstikAya-jisameM cetanA zakti ho| kAryotpatti ke sambandha meM jaina darzana kA mata indriya, bala, Ayu evaM zvAsocchvAsa rUpa prANoM se OL jo jItA hai, vaha jIva hai| sat-asat kAryavAdI hai| isakA kAraNa yaha hai ki ki pratyeka padArtha meM mUlabhUta dravya yogyatA ke hone __ ina chaha dravyoM meM se kAla ko chor3akara zeSa pA~ca para bhI kucha tatparyAya yogyatAyeM bhI hotI haiM / pratyeka dravya bahupradezI hokara astitva vAle hone se asti- dravya kI apanI kramika avasthAoM meM amuka uttara 268 tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana ki sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha x hi Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryAya kA utpanna honA kevala dravya yogyatA para syAdvAda se bhI / syAdvAda meM syAt zabda kI pradhA- II nirbhara nahIM hai| kintu kAraNabhUta paryAya kI tatpa- natA hai aura anekAntavAda meM anekAnta kI / parantu ryAya yogyatA para nirbhara hai| pratyeka dravya ke prati donoM kA Azaya samAna hI hai ki syAvAda jisa samaya svabhAvataH utpAda-vyaya-dhrauvya rUpa se pari- vastu kA kathana karatA hai, vaha anekAntAtmaka, aneka NAmI hone ke kAraNa saba vyavasthAyeM sadasat dharmAtmaka hai / aura syAdvAda dvArA jisa vastu kA kAryavAda ke AdhAra se vyavasthita hotI haiM / kyoMki kathana kiyA jA rahA hai, vaha vastu anekAntAtmaka, vikasita kArya apane kAraNa meM kArya AkAra se aneka dharmAtmaka hai, isakA bodha anekAntavAda dvArA 0 asat hokara bhI yogyatA yA zakti rUpa se sat haiN| hotA hai| yadi kAraNa dravya meM yaha zakti na ho to usase vaha dasare zabdoM meM yaha kaha sakate haiM ki anekAntakArya utpanna hI nahIM ho sakatA hai / jaina darzana ke vAdaparvaka syAdavAda hotA hai| anekAnta vAcya hai anusAra yaha loka-vyavasthA va dravya-vyavasthA kA aura syAdavAda usakA vAcaka / syAdavAda kathana ra rUpa hai| koI Izvara Adi isakA nirmAtA yA kI nirdoSa praNAlI hai aura anekAntavAda nizcita 7 niyAmaka nahIM hai| vastu svarUpa kA bodhaka hai| yaha jaina darzana kI ma ye jIvAdi dravya anekAntAtmaka hone se prameya- cintana praNAlI kI saMkSipta rUpa-rekhA jAnanA banate haiN| isI pRSThabhUmi ke AdhAra para jaina darzana caahiye| ne apane cintana, manana va kathana ko spaSTa karane ke bauddha darzana-ise sugatadarzana bhI kahate haiM / 1. ATHA lie syAdvAda kA siddhAnta prastuta kiyA hai / prameya- sautrAntika, 2. vaibhASika, 3. mAdhyamika 4. yogAbhUta padArtha ke eka-eka aMza meM nayoM kI pravRtti hotI cAra-ye bauddhoM ke cAra bheda hai| hai tathA samagra vastu kA nirUpaNa pramANa dvArA kiyA / 1. sautrAntika buddha ke sUtroM ko adhika mahatva ) jAtA hai| dete haiN| ye bAhya jagat ke astitva ko mAnate haiM syAdvAda kA artha hai-vibhinna dRSTikoNoM kA aura bAdya va antaH ke bheda se saba padArthoM ko do 27 taTastha buddhi va dRSTi se samanvaya karanA / syAdvAda vibhAgoM meM vibhakta karate haiN| bAhya padArtha bhautika meM syAt zabda kA artha eka apekSA, apekSAvizeSa, rUpa aura Antara cita-caitya rUpa haiN| inake matA* kathaMcit artha kA dyotaka haiM aura vAda kA artha hai nusAra pA~ca skandhoM ko chor3akara AtmA svatantra kathana karanA arthAta apekSAvizeSa se padArtha meM padArtha nahIM hai| pAMcoM skandha (vijJAna, vedanA, saMjJA, / vidyamAna anya apekSAoM kA nirAkaraNa na karate saMskAra, rUpa) hI paraloka jAte haiM / atIt, anA hae bhinna-bhinna vicAroM kA ekIkaraNa krnaa| gat, sahetuka, vinAza, AkAza aura pudgala (nitya, isIliye syAdvAda ko paddhati kA Agraha nahIM hotA vyApaka AtmA) ye saMjJAmAtra, pratijJAmAtra, saMvRtihai, kintu satya prApti kA Agraha hai, jahA~ bhI satya mAtra aura vyavahAra mAtra haiN| tadutpatti tadAkAratA hai, use grahaNa karanA hai| se padArthoM kA jJAna hotA hai aura vaha pratyakSa se na A jainAcAryoM ne padArtha nirUpaNa ke prasaMga meM syAd- hokara anyathA upapatti rUpa anumAna se hotA hai| vAda aura anekAntavAda ina donoM zabdoM kA prayoga anyApoha (anya vyAvRtti) hI zabda kA artha hai| eka hI artha ko abhivyakta karane ke liye kiyA hai| nairAtmya bhAvanA se jisa samaya jJAna saMjJAna kA usake pIche hetu yaha hai ki vastu kI anekAntAtmakatA uccheda ho jAtA hai, usa samaya nirvANa hotA hai| anekAnta zabda se bhI abhivyakta hotI hai aura 2. vaibhASika abhikarma kI TIkA vibhASA tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana 266 Os sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Cil ko sabase adhika mahatva dete haiM / bhUta, bhaviSya aura AtmA ke sambandha meM bauddhadarzana kI cAra mAnya vartamAna ko astirUpa mAnate haiN| jJAna-jJa ya donoM tAyeM haiM vAstavika haiM / bAhya padArthoM kA astitva svIkAra 1. pA~ca skandhoM ko chor3akara AtmA koI 6 karate haiM / pratyeka padArtha, utpatti, sthiti, jarA pRthak padArtha nahIM hai / aura maraNa ina cAra kSayoM taka avasthita rahatA hai| 2. pA~ca skandhoM ke atirikta AtmA prathak isIlie ye sarvAstivAdI kahalAte haiM / padArtha hai| 3. mAdhyamika zUnyavAdI athavA nairAtmaka 3. AtmA kA astitva to hai, kintu use asti vAdI kahalAte hai| inakA kathana hai ki padArtha kA aura nAsti donoM nahIM kaha sakate haiN| nirodha, utpAda, uccheda nahIM hotA hai, na gamana va Agamana hotA hai / ataH saMpUrNa dharma mAyA ke samAna 4. AtmA hai yA nahIM, yaha kahanA asaMbhava hai| hone se nissvabhAva haiN| jo jisakA svabhAva hai, bauddhadarzana meM pramANa aura pramANa kA phala bhinna vaha usase kabhI alaga nahIM hotA hai, aura anya kI nahIM hai / kyoMki padArthoM ko jAnane ke sivAya GAIB apekSA nahIM rakhatA / dRzyamAna sabhI padArtha apanI- pramANa kA koI dUsarA phala nahIM kahA jA sakatA hai apanI hetu-pratyaya sAmagrI se utpanna hote haiM / saMpUrNa hai| isalie pramANa aura usake phala ko sarvathA padArtha paraspara sApekSa haiN| koI bhI padArtha sarvathA abhinna mAnanA caahie| nirapekSa dRSTigocara nahIM hotA hai / jo padArtha bhAva / pratyeka padArtha kSaNika hai| pratyeka vastu apane yA abhAva rUpa se hameM pratIta hote haiM, ve kevala - saMvRtti athavA loka satya kI dRSTi se pratIta hote utpanna hone ke dUsare kSaNa meM hI naSTa ho jAtI hai| ___ yadi padArthoM kA svabhAva naSTa honA na mAnA jAe haiM / paramArtha satya kI apekSA se nirvANa hI satya to ghar3e aura lAThI kA saMgharSa hone para ghar3e kA nAza ra hai / yaha paramArtha satya buddhi ke agocara, anabhi __nahIM honA cAhiye / avayavoM ko chor3akara abayavI lApya anakSara hai| abhidheya-abhidhAna se rahita hai, __ koI bhinna vastu nahIM hai| kintu bhrama ke kAraNa phira bhI saMsAra ke prANiyoM ko nirvANa kA mArga avayava hI avayavI rUpa pratIta hote haiN| batAne ke lie saMvRtti satya kA upayoga karanA par3atA hai| vizeSa ko chor3akara sAmAnya koI vastu nahIM | 4. yogAcAra ko vijJAnavAdI bhI kahate haiN| hai / kSaNika padArthoM kA jJAna unake asAdhAraNa rUpa isake mata se bhI sabhI padArtha nissvabhAva hai| se hI hotA hai / isalie sampUrNa padArtha svalakSaNa vijJAna ko chor3akara bAhya padArtha koI vastu nhiiN| (vizeSa rUpa) hai| anAdi vAsanA ke kAraNa padArthoM kA ekatva, anyatva yaha bauddhadarzana ke cintana kI sAmAnya rUparekhA ubhayatva aura anubhayatva rUpa jJAna hotA hai| ke| vAstava meM to samasta bhAva svapnajJAna, mAyA aura sAMkhyadarzana-zuddha AtmA ke tatvajJAna ko gaMdharva nagara ke samAna asat haiN| paramArtha satya se athavA samyagdarzana kA pratipAdana karane vAle athavA svaprakAzaka vijJAna hI satya hai| dRzyamAna jagat prakRti puruSa Adi paccIsa tatvoM kA varNana karane EV) vijJAna kA hI pariNAma hai aura saMvRttisatya se hI vAle zAstra ko sAMkhyadarzana kahate haiN| dRSTigocara hotA hai / citta vAsanA kA mUla kAraNa hai| citta meM sampUrNa dharma kArya rUpa se upa- sAMkhya vedoM va yajJa-yAgAdi ko nahIM mAnate haiN| nibaddha hote haiN| tatvajJAna aura ahiMsA para adhika bhAra dete haiN| tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana 30 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Farivate. Dersonalise Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cetanatva Adi kI parantu kucha vidvAnoM ke AtmabahutvavAda aura pariNAmavAda ko mAnate haiM ! jAte haiM / vaizeSika, isa nAmakaraNa ke sambandha meM 7 prakati Adi paccIsa tatvoM kA jJAna hone se mukti mAnyatA hai ki isameM AtmA aura anAtmA / ho sakatI hai| pratyakSa, anumAna aura zabda ye tIna vizeSa kI ora vizeSa dhyAna diyA gayA hai aura pramANa haiN| paramANuvAda kA vizeSa rUpa se varNana kiyA hai| ___sAMkhya aura yoga ye donoM prAyaH samAnataMtrIya haiM vaizeSika dravya, gaNa, karma, sAmAnya, vizeSa aura I parantu katipaya bhinnatA bhI haiN| sAMkhya nirIzvara samavAya Dana nddha padArthoM aura pratyakSa : sAMkhya aura yoga sezvara sAMkhya kahalAte haiN| isakA ina do pramANoM ko svIkAra karate haiN| kucha vidvAnoM kA Azaya yaha hai ki Izvara sRSTikartA nahIM hai, kintu ne abhAva ko sAtavA~ padArtha svIkAra kiyA hai| ye eka puruSa vizeSa ko Izvara mAnA hai| yaha puruSa abhAva ko tuccharUpa nahIM mAnate haiN| vizeSa sadA kleza, karma, karmaphala aura vAsanA se vaizeSika sUtroM meM Izvara kA nAma nahIM hai| 100 aspRSTa rahatA hai| sAMkhya asat kI utpatti aura cha vidvAnoM kA mata hai ki vaizeSika darzana sat kAna apekSA sampUrNa AtmAe~ samAna haiM tathA deha, indriya, __ anIzvaravAdI nahIM hai, kintu Izvara ke viSaya meM mauna rahane kA kAraNa yaha hai ki vaizeSika darzana kA mana aura zabda meM, sparza Adi ke viSayoM meM aura 51 deha Adi ke kAraNoM meM vizeSatA hotI hai| yoga 3 __ mukhya dhyeya AtmA aura anAtmA kI vizeSatAoM ra sampUrNa sRSTi ko puruSa ke karma Adi dvArA mAnate kAma __ kA prarUpaNa karanA rahA hai| haiM / doSa aura pravRtti ko karmoM kA kAraNa batAte vaizeSika mokSa ko nizreya athavA mokSa nAma se kahate haiM aura zarIra se sadA ke lie sambandha sAMkhyadarzana tatvajJAna para adhika bhAra detA chUTa jAne para mokSa mAnate haiN| tathA buddhi, sukha, huA tatvoM kI khoja karatA hai aura tatvoM ke jJAna dukha, icchA, dharma, adharma, prayatna, saMskAra aura dveSa se ho mokSa kI prApti svIkAra karatA hai| yoga. ina AtmA ke no vizeSa guNoM kA atyanta uccheda darzana yama, niyama Adi yoga kI aSTAMgI prakriyA honA mokSa kA lakSaNa hai| kA vistRta varNana kara yoga kI sakriyAtmaka prakri- vaizeSika pIlupAka ke siddhAnta ko mAnate haiM / yAoM ke dvArA cittavRttinirodha hone se mokSa kI siddhi mAnatA hai| naiyAyika darzana-isa darzana ke mUlapravartaka akSapAda gautama kahe jAte haiM / nyAya sUtra isa darzana sAmAnya se yoga ke do bheda haiM-rAjayoga aura kA mala grantha hai| ataH ise nyAya darzana bhI kahA haThayoga / pataMjali RSi ke yoga ko rAjayoga tathA jAtA hai| nyAya aura vaizeSika ye donoM darzana prANAyAma Adi se paramAtmA ke sAkSAtkAra karane samAna taMtrIya mAne jAte haiM / bahuta se vidvAnoM ne ko haThayoga kahate haiM / jJAna, karma aura bhakti ye isa nyAyadarzana ke siddhAntoM kI vyAkhyA karane ke yoga ke tIna bheda haiM tathA yogatatva upaniSad meM liye vaizeSika siddhAntoM kA upayoga kiyA hai / phira maMtrayoga, layayoga, haThayoga, rAjayoga yaha cAra bhI jo bhinnatAyeM haiM, unakA yahA~ ullekha karate haiM / bheda kiye haiN| nyAyadarzana ke anusAra Izvara jagat kA sRSTi ___vaizeSika darzana-isa darzana kA mUla grantha vaize- kartA aura saMhAraka hai, vaha vyApaka, nitya, eka Sika sUtra hai aura Adya praNetA kaNAda RSi mAne aura sarvajJa hai aura isakI buddhi zAzvatI rahatI hai| hai tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana OR 0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 500 For Private Personalillse. Only www.jamemorary Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Izvara ko sRSTikartA mAnane ke sambandha meM mukhya mArga ke anuyAyI haiN| yajJa Adi ke dvArA devatAoM tIna yuktiyAM haiM ko prasanna karake svarNa prApti ko hI apanA mukhya 1. kAryakAraNa bhAva malaka-jitane bhI kArya kArya samajhate haiN| vaidikI hiMsA ko hiMsA nahIM hote haiM ve kisI buddhimAnakartA kI apekSA rakhate haiM, AH mAnate haiN| jaise ghaTa / pRthvI, parvata Adi bhI kArya haiM, isaliye kintu arvAcIna mImAMsaka pUrvokta mAnyatAoM ye bhI kisI kartA ke banAye hue haiN| yaha kartA ke virodhI haiM / ye vedoM ke uttaravartI upaniSadoM ke yA Izvara hI hai| AdhAra para se apane siddhAntoM ke prarUpaka hone se ___ 2. sattAmUlaka-yadi Izvara kI sattA nhiiN| hI uttaramImAMsaka vedAntI yA jJAnamImAMsaka kahalAte hotI to hamAre hRdaya meM Izvara ke astitva kI haiN| inake bhI pramukha do bheda haiM-bhATTa (kumArila bhAvanA nahIM upjtii| bhaTTa) mImAMsaka aura prAbhAkara (prabhAkara) mImAM saka / vedAntI mAtra advata brahma ko mAnate haiM / 3. prayojanamUlaka-hameM sRSTi meM eka adbhuta bhATTa pratyakSa, anumAna, Agama, upamAna, vyavasthA dRSTigocara hotI hai| yaha vyavasthA aura , __ arthApatti aura abhAva ina chaha pramANoM ko aura isakA sAmaMjasya kevala paramANu Adi ke saMyoga prAbhAkara abhAva ko pratyakSa dvArA grAhya mAna kara kA phala nahIM, isaliye anumAna hotA hai ki koI ardhApatti paryanta pA~ca hI pramANa svIkAra karate haiN| aisI zaktizAlI mahAna zakti avazya hai, jisane isa sRSTi kI racanA kI hai| pUrvamImAMsakoM kA mata hai ki veda hI pramANa aura apauruSeya haiM kyoMki kartavya rUpa dharma atInaiyAyika pramANa, prameya, saMzaya, prayojana, ndriya haiM, pratyakSa Adi pramANoM se nahIM jAnA jA dRSTAnta, siddhAnta, avayava, tarka, nirNaya, vAda, jalpa sakatA hai| dharma kA jJAna veda vAkyoM kI preraNA vitaNDA, hetvAbhAsa, chala, jAti aura nigrahasthAna (modanA) se hI hotA hai| upaniSada bhI veda vAkyoM ke ina solaha tatvoM ke jJAna se duHkha kA nAza hone para samarthaka haiM / ataH vedoM ko hI pramANa mAnanA cAhie mukti mAnate haiM aura mokSa ke lie apavarga zabda " za05 tathA vedoM kA koI kartA pratyakSa Adi pramANoM se / kA prayoga karate haiN| siddha nahIM hotA hai| jina zAstroM kA koI kartA ) naiyAyika darzana meM pratyakSa, anumAna, upamAna dekhA jAtA hai, unako pramANa nahIM kahA jA sakatA aura Agama (zabda) ina cAra pramANoM ko mAnA hai| hai| isalie apauruSeya hone ke kAraNa veda hI Agama ke rUpa meM vedoM ke prAmANya ko svIkAra pramANa haiM, veda nitya haiM, abAdhita haiM, aura dharma ke kiyA hai| arthApatti, saMbhava aura etihya Adi kA pratipAdaka hone se jJAna ke sAdhana meM tathA apaurupratyakSa, anumAna Adi ukta cAra pramANoM antarbhAva Seya hone ke kAraNa svataH pramANa haiN| kiyA hai / naiyAyika darzana piTharapAka ke siddhAnta veda zabdAtmaka haiM, isalie jaise veda nitya aura C ko mAnatA hai| apauruSeya haiM, vaise hI zabda bhI nitya va sarvavyApaka mImAMsAdarzana-isake Adya prastAvaka jaiminI hai| zabda ko nitya mAnane kA kAraNa yaha hai ki RSi mAne jAne se ise jaiminIya darzana bhI kahate eka sthAna para prayukta gakAra Adi vargoM kA usI hai / yaha darzana upaniSadoM ke pUrvavartI veda ko pramANa rUpa meM sarvatra jJAna hotA hai tathA eka zabda kA eka mAnatA hai / yaha mAnyatA prAcIna hai| isaliye isa bAra saMketa grahaNa kara lene para kAlAntara meM bhI mAnyatA vAle pUrvamImAMsaka kahalAte haiN| ye dhUma- usI saMketa se zabda ke artha kA jJAna hotA hai| 5.272 tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana 70 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha arivated personalise only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ Izvara ko sRSTi va saMhAra kartA na mAnane ke ntika rUpa se nAza hone ko mokSa kahate haiN| jisakA bAre meM mImAMsakoM kA mantavya hai ki aparva hI yajJa samaya zama. dama, brahmacarya Adi Adi kA phala dene vAlA hai / ataH Izvara ko jagat hone se deha kA abhAva ho jAtA hai, usa samaya kA kartA nahIM mAnA jA sakatA hai| vedoM ko banAne mokSa kI prApti hotI hai| mokSa kI avasthA ke lie bhI Izvara kI AvazyakatA nahIM hai, ve to Ananda rUpa nahIM hai, kyoMki nirguNa AtmA meM apauruSeya hone se svataH pramANa hai| Ananda nahIM raha sakatA hai| mImAMsA darzana meM pahale nahIM jAne hue padArthoM kumArila ke anusAra paramAtmA kI prApti ke jAnane ko pramANa kA lakSaNa mAnA hai, tathA kI avasthA hI mokSa hai| kumArila bhI mokSa ko 22 smati jJAna ke atirikta sampUrNa jJAna svataH pramANa Ananda rUpa nahIM mAnate haiN| hai| kyoMki jJAna kI utpatti ke samaya hI hameM yaha mImAMsA ke cintana kI rUparekhA hai / padArthoM kA jJAna (jJapti) hotA hai| ataeva jJAna apanI utpatti meM aura padArthoM ke prakAza karane meM upasaMhAra rUpa meM yaha jAnanA cAhie upayukta kisI dUsare kI apekSA nahIM rakhatA hai| samagra kathana bhAratIya darzanoM ke cintana-sindhu kA 12 mImAMsA darzana meM AtmA ke astitva ko mAnA bindu aura isa bindu kA bhI zatAMza bhAga jaisA hai / || hai tathA use zarIra, indriya aura buddhi se bhinna mAna pAThakagaNa isa aMza ko par3hakara samagra darzana sAhitya kA adhyayana karane kI ora prayatnazIla hoM yahI kara AtmabahatvavAda ke siddhAnta ko svIkAra apekSA hai| kyoMki yahA~ bahuta hI Avazyaka aMza kiyA gayA hai| kumArila ne AtmA ko kartA, bhoktA, jJAna zakti vAlA, nitya, vibhu, pariNAmI " kA varNana nahIM bhI kiyA jA sakA hai| kintu Ara ahaMpratyaya kA viSaya mAnA hai| prabhAkara ne suvidhAnusAra vistAra se bhAratIya darzanoM ke AtmA ko kartA, bhoktA aura vibha svIkAra karane cintana ko prastuta karane kI AkAMkSA hai| bhI AtmA meM parivartana nahIM mAnA hai, inake mata se isI prasaMga meM yaha bhI spaSTa kara denA cAhate haiM AtmA jJAtA hai aura padArtha jJeya haiM / jJAtA aura ki pratyeka darzana ke cintana kI dhArA apanI-apanI jJaya eka nahIM ho sakate haiM, isalie AtmA kabhI hai / parantu dekhA jAya to satya eka hai, parantu pratyeka svasaMvedana kA viSaya nahIM ho sakatI hai| yadi dArzanika bhinna-bhinna deza aura kAla kI paristhiti svasaMvedaka mAnA jAye to gAr3ha nidrA meM bhI jJAna ke anusAra satya ke aMza mAtra ko grahaNa karatA hai| mAnanA caahie| parantu dhyeya sabakA eka hai-pUrNa satya kI upalabdhi / mImAMsA darzana meM mokSa puruSArtha kI mAnyatA adhyAtmayogI Anandadhana ne isI mantavya ko sarala sugama zabdoM meM spaSTa kara diyA hai-- 32| arvAcIna AcAryoM kI dena hai| prAcIna AcAryoM ne dharma, artha, kAma ina tIna puruSArthoM ko mAnakara SaTa darasana jina aMga bhaNIje, dharma ko hI mukhya puruSArtha svIkAra kiyA hai| ve nyAya SaDaMga jo sAdhe re| dharma ko sampUrNa sukhoM kA kAraNa mAnakara svarga kI nami jinavaranA caraNa upAsaka, prApti karanA hI antima dhyeya samajhate the| SaTdarzana ArAdhe re // __ prabhAkara saMsAra ke kAraNa bhUtakAlIna dharma aura adharma ke nAza hone para hamAre zarIra ke Atya tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana 273 9) 8 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana granthaOOR HD For Private & Personal use only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIne ke do tarIke haiM-aMgAra aura rAkha / tumheM jInA hai to antaraMga kI uSmA ko banAye rakho, aMgAra kI taraha tejasvI aura prakAzamAna banakara jIo ! rAkha kI taraha nisteja, rUkSa aura malina banakara nahIM ! ___ jIvana eka darpaNa hai, darpaNa ke sAmane jaisA bimba AtA hai, usakA pratibimba darpaNa meM avazya par3atA hai, jaba Apa dUsaroM ke doSoM kA darzana kareMge, cintana aura smaraNa kareMge to unakA pratibimba Apake manorUpa darpaNa para avazya citrita hotA rhegaa| prakArAntara se ve hI doSa cupacApa Apake jIvana meM aMkurita ho jaayeNge| isIlie bhagavAna mahAvIra kA yaha amarasUtra hameM sarvadA smaraNa rakhanA cAhie-"saMpikkhae appagamappaeNa" sadA apane se apanA nirIkSaNa karate rahanA cAhie / dRSTi ko mUdakara antardRSTi se dekhanA cAhie / AtmA kA ananta saundarya dikhalAI pdd'egaa| jIvana ke cAra stara haiMjo vikAra va vAsanAoM kA dAsa hai-vaha pazu hai / jo vikAroM para vijaya prApta karane ke lie prayatnazIla hai-vaha manuSya hai| jisane vikAroM para yatkiMcit vijaya prApta karalI-vaha deva hai / jo sampUrNa vikAroM para vijaya prApta kara cukA-vaha devAdhideva hai| -upAcArya zrI devendra muni tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana 6 0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Code For private & Personal use only