Atmanand Prakash Pustak 032 Ank 04

Author(s): Jain Atmanand Sabha Bhavnagar
Publisher: Jain Atmanand Sabha Bhavnagar
Catalog link: https://jainqq.org/explore/531373/1

Page #1

કાર્તિક
વીd
અંક ૪
TYBMIT
UTTART
I LITE RT
દિશા
gિી
Bની નીશીથી દ ભ લ ી
(ખીલા નીરજ

Page #2

વિષય-પરિચય.
૧ પરોપકારી સતપુરુષ. ... ... (ભગવાનદાસ મનસુખભાઇ મહેતા. ) ... ૨ સત્ય જ્ઞાનનું રહસ્ય.
... ( અનુવાદ ) ... ... ૩ હિંદુસ્તાનમાં જેની વસ્તી વિષયક દશા ! (નરોતમદાસ. બી. શાહ. ) ૪ ઉજવલ પ્રભાત. ... ... ( વેલ ચંદ ધનજી ) ... ૫ પ્રતિબિંબ. ... •. ... ( રા. સુશીલ ) ૬ અમારી પૂર્વદેશની યાત્રા ( મુનીરાજ શ્રી દર્શન વિ. મહારાજ ) ૭ લિચ્છવિ જાતિ.... ...
| . ( રા. સુશીલ ) ૮ સ્વીકાર અને સમાલોચના.
લાઈફ મેમ્બર સાહેબને ભેટ.
ગ્રંથાના નામે ૧ શ્રીપાળ મહારાજનો રાસ-સચિત્ર અર્થ, વિધિવિધાન, સ્નાત્રા, પૂજા, દેવવંદ
વગેરે અનેક વસ્તુ ઓ સહિત. રૂા. ૨-૮-૦ (આવો ગ્રંથ હજી સુધી પ્રકટ થયોજ નથી.) ૨ શ્રી સુરસુંદરી ચરિત્ર-(સ્ત્રી ઉપયોગી સ સુંદર ૨ સંપૂર્ણ કથા) રૂા. ૧-૮-૦ ૩ જૈન ધર્મ-વિજ્ઞાન અને તત્વજ્ઞાનની દૃષ્ટિયે લખાએલ. | રૂા. ૧-૦-૦ ૪ શ્રી સવેગમકલી-જૈન અધ્યાત્મગીતા (સંસારથી બળઝળી રહેલા આત્માને
પરમ શાં િરૂપી ઔષધરૂપ. રૂા. ૧-૪-૦ ( મૂળ ભાષાંતર સાથે ). ૫ શ્રા સામાયિક—ચૈત્યવંદન સૂત્ર (શબ્દાર્થ, અન્વયાર્થી ને ભાવાર્થ સાથે) જૈન ધર્મના પ્રાથમિક અભ્યાસ માટે બાળકો માટે અવશ્ય ઉપયે ગી. અઢી આના.
ઉપરોક્ત પાંચે ગ્રંથે બહારગામના લાઇફ મેમ્બર સાહેબને પોસ્ટેજ રૂા. ૧-૧-૦ પૂરતા પૈસાનું વી. પી કરી (બીજા વર્ગના લાઈફ મે બર સાહેબાએ ધારા પ્રમાણે ન, ૧ ના ગ્રંથના વધારાની કિંમતના આ આના) સાથે વી પી કરી ? શરૂ કર્યા છે જે સ્વીકારી લેવા વિનંતિ છે.
આ રાહેરના લાઈફ મેમ પર સાહેબએ સભાની ઓફીસમાંથી ધારા પ્રમાણે મંગાવી લેવા વિનંતિ છે.
—: નવા થ માનવંતા લાઇફ મેમરો :૧ શાહ હિંમતલાલ અમરચંદ
ભાવનગર. ૨ શાહ ઝવેરચંદ જીવણભાઈ ૩ ભા૦ અમૃલાલ જીવરાજ ૪ ભા. હરીચંદ ત્રિભે વનદાસ ૫ શાહ જીવણલાલ ચુનીલાલ
ડભાઈ

Page #3

H
曾分分钟劳劳劳俭什曼曾
===
આત્માનન્દ પ્રકાશ.
શ્ર
अन्तरङ्गं महासैन्यं समस्तजनतापकम् ।
दलितं लीलया येन केनचित्तं नमाम्यहम् ॥ १ ॥
- THE
આત્માનું અંતરગ મહાસૈન્ય ( કામ-ક્રોધાદિ ) કે જે
વિશ્વના પ્રાણીઓને સંતાપ કરનારૂ છે તેને જેમણે લીલા
માત્રથી વિનાશ કર્યાં છે તેમને હું નમસ્કાર કરૂ છું.
ઉપમિતિભવપ્રપ ચા કથા.
પરોપકારી સત્પુરુષો.
પુસ્ત૪ ૩૨ શ્રી સં. ૧૪૬૦. જાતિ. શ્રાવ સં. ૨૬. { iw ૪ યો.
LF
- પરોપકારાર્થે વિભૂતિ વિચારણાએ જગહિતમડની, સુપથ્ય વાણી પ્રિય દુઃખાન્તની દુઃખદ સાંભળી કથા, દ્રવી જતા સતદો` પ્રશાંત આશ્વાસન–નીર સિંચતા, દુ:ખાગ્નિને સત્પુરુષા
** परोपकाराय सतां विभूतयः ।
૧ હૃદયા.
યશસ્થ-ઇંદ્રશા.
સંતની, પ્રવૃત્તિ વત્તે પરદુઃખભંજની,
ચિત્તનદની. ૧
હો યથા; શમાવતા. ૨
૨ ઝરા.

Page #4

છે ભવાટવીમાંહિ ભુલા પડેલને, ઉન્માર્ગગામી અવિવેકી લેકને જ
સપંથમાં સ્થાપન સજજન કરે, સ્વ-હસ્ત આલંબન આપી ઉદ્ધરે. ૩ II
સંસાર સંતાપથી તપ્ત સર્વને, મહાત્મ તે બાંધવ છે અકારણે
છાયામાહીહ સમાન શીતતા, પરોપકારી પુરુષ પમાડતા. 8 || વિશ્રાંતિ આપી જન ક્રાંતિ સંહરે, સદ્ભાવ-આમદથી મેદ સંભરે;
વાત્સલ્ય-વાયુથી પ્રફુલ્લતા કરે, સંત પરે ! જંગમ ચંદને ડરે. પ . પરોપકારી અપકારીમાંય રે ! નિઃશંકતાથી ઉપકાર આચરે;
અમિત્ર પ્રત્યે પણ મિત્રતા ભજે, શાર્દૂલ શું જાતિ સ્વભાવને તજે ? ૬ .
કુપાત્ર શું આ? અથવા સુપાત્ર આ ? ઉગે નહિં એમ વિકલ્પ માત્ર આ;
સર્વત્ર વત્તે સમભાવ સંતને, "વારિદ શું કામ કુઠામને ગણે? ૭ કાર છે વા સમાન તે છતાં, પુખેથીયે કેમલ ચિત્ત ધારતા ' પરોપકારી પરતાપથી રડે, વહ્નિવડે શું “નવનીત ના રડે ? ૮
છે
દીનેદ્રને કોણ પ્રકાશવા કહે ? શશાંકને કેણુ વિનતિ પાઠવે ?
પર્જન્યને 1 કોણ કરે પ્રયાચનો ? પરોપકારિત્વ સ્વભાવ સંતને. ૯
છે
ભગવાનદાસ મનસુખભાઈ મહેતા
૩ છીયાવક્ષ, ગાઢ છાયાવાળું વૃક્ષ. - સદ્ભાવરૂપ સુગંધી. ૬ “ગ્રાપિ જઠરાશિ પૃનિ કુમાપ ' છ અગ્નિ. ૯ સૂર્ય. ૧૦ ચંદ્ર. ૧૧ મે.
૫ મેધ. ૮ માખણ.

Page #5

મન
ન
ન +
નનન,..*
..
નનનન
નન્સ -
સત્ય જ્ઞાનનું રહસ્ય.
( જીવનનું પરમધ્યેય. )
[ ગતાંક પૃષ્ઠ ૬૦ થી શરૂ. ] ઉપરોક્ત કથન ઉપલક દ્રષ્ટિએ વિચાર કરતાં કઈને કદાચ અતિશયેક્તિભર્યું લાગે, પણ ધર્મની આવશ્યકતા અને બુદ્ધિયુકત વિચારસરણીની સદ્ધર્મ સાથે સદાકાળ સમકાલીનતા જ હોય છે એ દ્રષ્ટિએ જોતાં આ કથન અને ક્ષરશ સત્ય છે. બુદ્ધિયુક્ત વિચારસરણીમાં અવારનવાર પરિવર્તન થયાં કરે છે એ અદ્યપિ સત્ય છે, પણ એ પરિવર્તનોથી જનતાનાં પ્રવર્તમાન સત્ય જ્ઞાનમાં ભાગ્યે જ કોઈ વિશિષ્ટ પ્રકારની વૃદ્ધિ થાય છે. સામાન્ય રીતે આવાં વિચાર પરિવર્તનથી જનસમૂહનાં ધર્મજ્ઞાનમાં કશેયે વધારો થતો નથી. પૂ. વિકાલીન મહાપુરૂષોએ વેગ અને ભક્તિરૂપ આત્મ સાક્ષાત્કારના અનન્ય સાધથી ધર્મનાં સર્વ ક્ષેત્રનું અનુપમ જ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું હતું. આવાં અદ્વિતીય જ્ઞાનમાં સ્વ૫ વિચાર પરિવત્તનથી કે વિલક્ષણ પ્રકારની વૃદ્ધિ કદાપી સંભવી શકે જ નહિ. પૂર્વકાળના મહાજ્ઞાની સમથે માત્માઓએ કુદરતનાં સર્વ સનું અનુપમ જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી એ સર્વ જ્ઞાન જગના પરમ શ્રેય માટે જગન્ન જીવે ને ચરણે ધરી દીધું હતું. એ જ્ઞાન એવું અપૂર્વ હતું કે પ્રકૃતિનાં કોઈપણ રહસ્ય સંબંધી જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવાનું જનતા માટે-ભાવિ મનુજે માટે-અવશેષ રહ્યું ન હતું. આ સર્વ શ્રેષ્ઠ જ્ઞાનના સંબંધમાં ભાવિ જનતાનું કાર્ય એ જ હતું કે એ જ્ઞાનનું રહસ્ય યથાર્થ રીતે સમજવું અને દુઃખી જનના પરમ કલ્યાણ માટે એ દીવ્ય જ્ઞાનને સરળ રીતે પ્રચાર કરે. જનતાએ મહર્ષિઓના પરમ આદર્શને દ્રષ્ટિ સમીપ રાખી જીવન-કર્તવ્યમાં લેશ પણ પ્રમાદ ન કર્યો ત્યાં સુધી જનતા સદ્ધર્મને માર્ગે રહી. જનતાનું જીવન સામાન્ય રીતે સુખમય ગયું.
પણ કાળ જતાં જનસમૂહ મહાન આદર્શને ભૂલી ગયે ભૌતિક પદાથેમાંથી સુખ પ્રાપ્ત કરવાની અભિલાષા વધવા લાગી અને એને પરિણામે જનતાનું જીવન દિનપ્રતિદિન સવિશેષ દુઃખી થવા લાગ્યું. જીવનના પરમ ચ્ચિ ધ્યેયનું પુનઃ પાલન કરવા અને જીવન પાછું સુખમય બનાવવા માટે

Page #6

શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ. મહાત્માઓએ અધઃપતનયુક્ત જનતાને ઉપદેશ આપે; પણ જનતા વિષયવિલાસમાં એટલી તે નિમગ્ન થઈ ગઈ હતી કે સદ્ધર્મના દીવ્ય બોધના સંબંધમાં જનતાની ઉપેક્ષા પારાવાર વધી ગઈ. રોગ, ભકિત, તપ, આમનિધ એ સર્વ જનતા સાવ ભૂલી ગઈ. મહાત્માઓના પરમ બંધમાં જનતાને કંઈ રસ રહ્યો નહિ. આમ નાસ્તિકવાદને પંથે વળતાં જનસમૂહનું દિનપ્રતિદિન ઘોર અધઃપતન થવા લાગ્યું. દુનીયા દિનપ્રતિદિન દુખસાગરમાં નિમગ્ન થવા માંડી.
ધર્મમાર્ગથી વિમુખ બની માનસિક દુઃખ અને માનસિક વ્યાધિઓથી અત્યંત પીડિત થયેલી જનતાને આ અનુકંપનીય સ્થિતિમાં, દુઃખમુકત થવા માટે કઈ સરલ અને સંઘે ઉપાય જોઈતો હતો. આ સરલ ઉપાય જે કઈ બતાવે તેનું જ શરણ લેવા લેકે ઉત્સુક બન્યા હતા. જનસમૂહની આ વિચિત્ર મનોદશાને કારણે અલ્પજ્ઞાનવાળા મનુષ્યએ ધર્મને નામે અા જમાવ્યા. ક્ષુલ્લક જ્ઞાનવાળા મનુષ્યના ધર્મને નામે અનુયાયીઓ ઉભરાઈ નીકળ્યા. આવા ધર્મવેષ ધારીઓમાં કોઈથી કંઈ ચમત્કાર થઈ જતો તો તેના મતપ્રચારને અપૂર્વ વેગ મળતો. આ પ્રમાણે ખરો ધર્મ ભૂલાવા લાગે. લોકેને સદ્ધર્મમાં બીલકુલ રસ ન રહ્યો. ધર્મને નામે અધર્મરૂપ બની ગયાથી, ધર્મ અનેક રીતે ઉપહાસરૂપ બને. ઈશ્વર, પ્રભુત્વસિદ્ધિસ્થિતિને આદર્શ એ સર્વ લકોને અસત્ય કલ્પના રૂપ ભાસવા લાગ્યું. ઈશ્વર કે પ્રભુત્વનું મૂલ્ય લોકોને મન કેડીનું પણ ન રહ્યું. જનતા પૈસાની પૂજારી બન્યાથી ભક્તિભાવના સાવ વિનષ્ટ થઈ. દ્રવ્ય અને જડવાદની સત્તા વિશેષ જામ્યાથી પ્રભુત્વને આદર્શ છેક વિસરાઈ ગયે. દુનીયામાં પ્રભુનાં રાજ્યને બદલે શયતાન અને તેના સહચરોનું અધિરાજ્ય થયું.
જગતની વર્તમાન સ્થિતિ આજે પણ એવી જ છે. આજે દુનીયા જડવાદમાં ડુબી ગઈ છે, મૂડીવાદે ઘર ઘાલ્યાં છે. લોકોની વિષય વિલાસવૃત્તિનું તો પૂછવું જ શું? છતાંયે પૈસાપૂજા, નાસ્તિકતા અને વિષયવિલાસને પરિ. ણમે લેકે દુઃખ અને ઉદ્વેગને અનુભવ કરે છે એટલે પોતાનાં ભાગ્યના સંબંધમાં વિવિધ રીતે શેક કરે છે. કેવી વિચિત્ર સ્થિતિ ? કેવી આશ્ચર્યકારી મનોદશા !
દરેક આત્મા સુખની તીવ્ર ઈચ્છાથી સ્વાતંત્ર્યનાં વિશુદ્ધ વાતાવરણની ઝંખના કરે છે, પણ નાસ્તિક વૃત્તિ અને વિષયલાલસામાં સ્વપ સ્વાતંત્ર્ય

Page #7

સત્ય જ્ઞાનનું રહસ્ય. પણ સંભવનીય ન હોવાથી સત્ય સુખની પ્રાપ્તિ શકય નથી. કેઈ પણ મનુષ્ય ભૌતિકવાદી બની કુદરતી રીતે જ દુઃખી થાય છે. આથી ભાતિકવાદનાં સાહછક પરિણામ રૂપ દુઃખ માટે ભૌતિકવાદી પોતે જ દેષપાત્ર છે. એ દુખે માટે બીજાઓ ઉપર દોષારોપણ કરવું એ સર્વથા અયુકત છે.
પળેપળે પ્રભુત્વ પ્રાપ્ત કરવા માટે ઝંખના કરવી અને તે માટે હાદિક પ્રયત્ન સેવ એ દરેક મનુષ્યનું કર્તવ્ય છે, એ આ ઉપરથી સહજ સમજી શકાશે. પ્રભુત્વના માગ વિના દુઃખથી મુકિત અને સુખની પ્રાપ્તિ કદાપિ સંભવી શકે નહિ. પ્રભુત્વને પંથે ઈહલૌકિક ( દુન્યવી) વસ્તુઓનાં સુખ કરતાં અનંતગણે ઉત્કૃષ્ટ હાઈને એ માર્ગે જ સંચરવું એ જ પરમ કલ્યાણકારી છે. પ્રભુત્વથી પર કોઈ અન્ય પંથે જવામાં મનુષ્યને ઘોર દુર્દશા પ્રાપ્ત થાય છે. વિષયવિલાસ આદિમાં કાળક્ષેપ કરનાર મનુષ્ય પરમ કલ્યાણમાર્ગથી સ્વયમેવ વિમુખ બને છે. આથી ધર્મ જીવનની પળેપળનું મહામૂલ્ય ગણી દરેક મનુબે ધર્મમાર્ગેજ પ્રવર્તવું ઘટે છે. ધર્મમાર્ગ એ જ ખરૂં જીવન અને તરણોપાય છે. મનુષ્યને મૃત્યુઘંટ વાગતા અટકાવવાને તે રાજમાર્ગ છે. અધિક શું?
દરેક સદ્ધર્મપ્રેમીએ પિતાના આદર્શને સુનિશ્ચિત રાખી એ આદર્શને નિશ્ચયપૂર્વક વળગી રહેવું જોઈએ. પિતાના પરમ દયેયનું સ્વરૂપ સુંદર રીતે સમજાયું હોય તે ગમે તેવાં પ્રલોભનથી પણ ખરા આદર્શપ્રેમી ઉપર તેની કશી અસર થતી નથી. વળી પિતાના પરમ ધ્યેયનું સત્ય સ્વરૂપ યથાર્થ રીતે જાણનાર સદ્ધર્મપ્રેમીઓને બીજાઓની દેરવણીની પણ અપેક્ષા રહેતી નથી. તેમને માર્ગદર્શનની જરૂર જ ન રોડે. આદર્શના યથાર્થ જ્ઞાનવાળા પુણવંત મનુષ્ય પિતાને કલ્યાણ-માર્ગ જાતે જ શોધી લે છે. કલ્યાણ-માર્ગનાં અન્ધીક્ષણમાં તેમને બીજાઓની સહાય લેવાનું અનાવશ્યક જ થઈ પડે છે.
પરમ દયેયની પ્રાપ્તિ એ જ મનુષ્ય માત્રનું લક્ષ્યબિન્દુ હોવું જોઈએ. એ ધ્યેયની સિદ્ધિ માટે મનુષ્ય સતતું પ્રયત્ન કરવા જોઈએ. કોઈ શુદ્ર કે નિકૃષ્ટ કેટીના ધ્યેયથી કેઈપણ પ્રકારને ખરો અર્થ ન સરે એ દરેક મનુષ્ય સમજવું જોઈએ. એવું કઈ પણ ધ્યેય એક પ્રકારની ભિક્ષાવૃત્તિ હોવાથી તે કદાપિ ઈષ્ટ ન જ હેઈ શકે. મનુષ્યનું પરમ ધ્યેય એવું હોય જેમાં દુઃખ, દારિદ્ર આદિને સ્થાન જ ન હોય. આવું પરમ દયેય તે પ્રભુત્વનાં દયેયમાં છે. બીજાં સર્વ દયેમાં ભિક્ષાવૃત્તિ છે, માટે પ્રભુત્વનાં પરમ ધ્યેયને જ ગ્રહણ કરી એ બેયની સિદ્ધિને સંપૂર્ણ અનુરૂપ જીવન વ્યતીત કરવું એજ ખરૂં ધન્ય જીવન

Page #8

શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ છે પ્રભુત્વનાં દયેય રહિત જીવન એ જીવન નથી પણ મૃત્યુની પરંપરા છે. દુઃખ, દારિદ્ર આદિનું સંપૂર્ણ નિવારણું પ્રભુત્વ-પ્રાપ્તિ રૂપ પરમ પદમાં જ રહેલું છે. એ પરમ દેવત્વથી જ પરમ સુખની પ્રાપ્તિ થાય છે. સામાન્ય દેવત્વ આદિની પ્રાપ્તિથી દુઃખ-દારિદ્રનું યથેષ્ટ નિવારણ અસંભાવ્ય છે. પરમ દેવવા આ પ્રમાણે આત્માના વિકાસની સર્વોચ્ચ સ્થિતિ છે એ તેની દુઃખ, દરિદ્રતા આદિને નાશ કરી પરમ સુખની પ્રાપ્તિજનક અદ્વિતીય ગુણથી પ્રતીત થાય છે.
મનુષ્ય ધર્મનું સેવન શા માટે કરવું અને સંસારના વિવિધ સુબેને પરિત્યાગ કરવાને બદલે એ સુખનો ઉપભેગ કેમ ન કરે? એ પ્રશ્ન ઘણી વાર ઉપસ્થિત થાય છે. આ પ્રશ્ન વાસ્તવિક છે અને ધમની ઉપયુકતતા અને ગૌરવ સિદ્ધ કરવા માટે એ પ્રશ્નને ખુલાસે ખાસ આવશ્યક છે. ધર્મ એટલે સુખનું તાવિક જ્ઞાન. વિશુદ્ધ સુખની પ્રાપ્તિ એ ધર્મને ઉદ્દેશ છે. સત્ય ધમ એ વિશુધ્ધ સુખની પ્રાપ્તિનું વિવિધ રીતે નિરૂપણ કરે છે. ઈદ્રિય સુખનું સ્વરૂપ અને સત્ય સુખનું સ્વરૂપ પરસ્પર ભિન્ન છે એ ધર્મથી બોધ મળે છે. ઇન્દ્રિય સુખે ક્ષણિક અને દુઃખદાયી હોવાની ધર્મપ્રતીતિ કરાવે છે. ઇંદ્રિય સુખ અને દુઃખ એક બીજાની પ્રતિક્રિયારૂપ છે એવું ધર્મથી જ્ઞાન થાય છે. સંસારના આનંદ પરિવર્તનશીલ અને દુઃખદાયી હોવાથી સર્વથા ત્યાજ્ય હવાની ધમ ઘેષણ કરે છે. ધર્મથી સંસારસુખની કૃત્રિમતાનું આબેહુબ નિદર્શન થાય છે. ધર્મથી સત્ય અને પરમ સુખની શાશ્વત્ પ્રાપ્તિ થાય છે. સત્ય સુખ એવું છે જે સંસારનાં સુખથી છેક જુદા પ્રકારનું છે. સત્ય સુખ એટલે સંપૂર્ણ અબાધિત શાન્તિ અને આનંદ. સત્ય સુખ એ જીવનદાયી અમૃતરૂપ છે. સત્ય સુખની સ્થિતિ એટલે પરમ સુખને અનુભવ. પરમ સુખ એ પરમાત્માનું શાશ્વતું સ્વરૂપ (સ્વભાવ) છે. એ પરમ સુખ ત્યાગ અને આત્મસાક્ષાત્કારથી પ્રાપ્ત થાય છે. ત્યાગ એટલે અસત્ય દયેયે અને શુદ્ર વસ્તુઓનો ત્યાગ. ખરા ત્યાગથી શાશ્વત જીવન અને આનંદરૂપ સત્ય વસ્તુ ઉપલબ્ધ થાય છે.
સત્ય ત્યાગ અને આત્મસાક્ષાત્કારથી પરમ સુખ કોણે કોણે પ્રાપ્ત કર્યું એ સંબંધી આ ગ્રંથના અંત ભાગમાં ખાસ ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યું છે. આથી ઇંદ્રિય સુખના પરિભકતાઓની સામાન્ય રીતે શી સ્થિતિ થાય છે

Page #9

સત્ય જ્ઞાનનું રહસ્ય.
૮૧ તેનો આપણે વિચાર કરીએ. ઈદ્રિય સુખનો ઉપભોગ કરનાર પરિણામે દુઃખી થાય છે એ સુવિદિત છે. ગ્લાનિ અને તિરસ્કાર એ ઇંદ્રિય સુખના ઉપભોગનાં સાહજિક પરિણામે હોવાથી ઇન્દ્રિયસુખ કઈ કાળે વસ્તુતઃ સુખદાયી હોઈ શકતું નથી. ઇંદ્રિય સુખનો ઉપભોગ કરવાની શકિત વય વધતાં ઘટે છે અને વૃદ્ધત્વ પ્રાપ્ત થતાં એ શકિત છેક ઘટી જાય છે. આ રીતે શકિત ઘટવાથી એક પ્રકારની પ્લાનિ થાય છે જે દુ:ખારપદ થઈ પડે છે. એ જ પ્રમાણે ઇંદ્રિયસુખનો વારંવાર ઉપગ કરવાથી નૂતનતાને ભાવ વિનષ્ટ થાય છે. નૂતનતાને ભાવ વિનષ્ટ થતાં ઇંદ્રિયસુખના સંબંધમાં તિરસ્કાર ભાવ જાગૃત થાય છે જે અત્યંત દુ:ખદાયી નીવડે છે. ઇન્દ્રિય સુખના સંબંધમાં આ દુઃખદ અનુભવ સર્વ મનુષ્યોને થાય છે. ઇંદ્રિય સુખથી સંતોષ થયો હોય એ કેઇપણ મનુષ્ય કદાચ આખી દુનીયામાં ન હોય એ બનવાજોગ છે.
ઇંદ્રિય સુખના અનુભવથી મનુષ્યને દુર્દશા પ્રાપ્ત થાય ત્યારે ધર્મ એ જ તેને તરણ-માર્ગ થઈ શકે છે. ઇંદ્રિય સુખોના પરિભોગથી આત્માની અધઃપતનયુકત દશામાં મનુષ્યને ધર્મના સત્ય સિદ્ધાન્તોને બોધ થતાં તેમજ જીવનને સંયમમય બનાવતાં અત્યંત દુષ્કર લાગે કે ધર્મબોધ અને સંયમી જીવન માટે મનુષ્યને પિતાની પાત્રતા જણાય એવું સામાન્ય રીતે ઘણી વાર બને છે. આવા મનુષ્ય યથાયોગ્ય સંયમી બની શકે તે જ તેમનું ધર્મ-જીવન લાભદાયી, સુખપ્રદ અને કલ્યાણકારી થઈ શકે છે.
ઇંદ્રિય સુખમાં પ્રમત્ત બની ઇન્દ્રિય સુખના જ ઉપભેગમાં ઘણું ખરું જીવન વ્યતીત કરનાર ઘણાયે મનુષ્યને ધર્મસેવનથી સ્વલ્પ લાભ થાય છે. જીવનની ઉત્તર દિશામાં જાગૃત થયેલા આવા કેટલાક મનુષ્યને ધાર્મિક જીવનની વૃત્તિથી કશેયે લાભ નથી થતું એમ પણ બને છે. આનું કારણ એ છે કે પ્રભુત્વનું સર્વોચ્ચ પદ પ્રાપ્ત કરવા માટે કેટલો ભગીરથ પ્રયત્ન આવશ્યક છે તેને એક વખતના ઈદ્રિયસુખમાં ચકચૂર મનુષ્યોને ખ્યાલ પણ હેતું નથી. સામાન્ય ભકિતભાવથી પ્રભુપદ પ્રાપ્ત કરવાની ભ્રમણામાં તેઓ રહ્યા કરે છે. ધર્માધતામાં તેઓ ગોથાં ખાય છે. હાર્દિક ભકિતભાવને અભાવે આત્મિક ઉન્નતિની સાધના તેમનાથી થતી નથી.
ચાલુ)

Page #10

a
માHિIL- allII-IlIP-llllll-ill ||Deilleufilm-l[ID [lD) t[||Bel|TILA All I[lle-cl
હિંદુસ્તાનમાં જૈનેની વસ્તી વિષયક દશા !
WISIMI[Imભ[m[ m(ગતાંક પૃઢ રર થી શરૂ ) ||. It [BIનાHIT [ TIMા[ફw
જૈન કોમમાં દરેક દાયકામાં થતા જતા વસ્તીના ઘટાડા માટે સેન્સસ ઓફીસર નીચે મુજબ નોંધ લે છે તે પણ જૈન કોમના નેતાઓનું ધ્યાન ખેંચવા લાયક હોવાથી અત્રે રજુ કરવામાં આવે છે.
"The Jain Community is gracnally decreasing in number proportionately to the population of the country as a whole. This is probably due in part to the practice of child marriage and the prohibition of widows re-marriage and partly also to the small size of the community which attracting as it does, no adhegents from outside, can not increase at the same rate, as much larger ones. Dr. Guha suggests with some force that the Jains have a lowered fertility and an increased infant mortality rate on account of their division into small endogamous groups, some of which in Ahmedabad do not exceed 500 Souls. The increase among Jains at this census was 6.2 and the Jain now stands at 0.36./. of the population of India instead of 0.37.). of last cen. sus and the 0.49 , of 1891.”
ઉપર પ્રમાણે સ્થિતિ હોવાથી જૈન નેતાઓ અને તેમના ધર્મોપદેશકોએ પિતાના અનુયાયીઓની કેમ વૃદ્ધિ થાય તે ઉપર ખાસ ધ્યાન આપવાનું છે, અને જે જે ઠેકાણે ધાર્મિક વૃતિની વૃધ્ધીને અંગે ત્રુટીઓ માલુમ પડે તે ઉપર ખાસ કાળજી રાખવાનું કાર્ય ધર્મોપદેશકેનું હોવાથી તે બાબત સુચના કરવાનું યોગ્ય લાગે છે.
ઉપર દર્શાવવામાં આવેલ શહેરમાં વસનારી જૈન પ્રજા તરફનો સૌથી વધારે પ્રમાણના રજુ થતા આંકડાઓ તરફ નજર કરતા ગામડાઓમાં વસનારી જૈન પ્રજા કરતાં, જેને શહેરી જીવન ગુજારનાર તરીકે બીજી કોમે કરતાં મોખરે આવે છે અને તેના કારણરૂપે જૈન કેમનું લક્ષ્યબીંદુ વ્યાપારીક દ્રષ્ટિનું હોવાથી શહેરી તરીકે જીવન ગુજારનાર તરીકે આવું મેટું પ્રમાણુ હોય તે સંવિત છે; પરંતુ શહેરી જીવન ગુજારતા-શહેરમાં આવેલ

Page #11

- હિંદુસ્તાનમાં જેની વસ્તીવિષયક દશા. ગીચ વસ્તીવાળા ભાગોમાંના રહેઠાણે ખાનપાનમાં પણ તંદુરસ્તીના નિયમનું બરોબર રીતે પાલન થઈ શકે નહિ તેથી અનિયમિતતા અને શહેરના જી. વનની અનેક જાતની લાલચે કે તંદુરસ્તી ઉપર સહેલાઈથી અસર કરી શકે તેવી અગવડતાઓ હોવાથી ગ્રામ્યજીવનના સાદા જીવન અને ખુલ્લી હવાના લાભ ભાગ્યેજ મેળવી શકે છે. આ ઉપરાંત શરૂઆતનું સામાન્ય શિક્ષણ લીધા બાદ જૈન કોમની વસ્તીનો મોટો ભાગ જીવનનિર્વાહની ચિંતામાં પડતો હોવાથી તેમની અંદર ગરીબાઈ અને કંગાળ સ્થિતિ એટલા મોટા પ્રમાણમાં પ્રસરી રહેલ છે કે શ્રીમંત વર્ગ તરફ દૃષ્ટિ કરવા સારૂ (Micro scro; e સૂક્ષ્મદર્શક યંત્ર જેવાથી મુઠ્ઠીભર શ્રીમંતોને નાનામાં નાને વર્ગ આપણી દૃષ્ટિથી ગણતરીમાં આવી શકશે; પરંતુ ગરીબ વર્ગ એટલી મોટી સંખ્યા ધરાવે છે કે તે તરફ દૃષ્ટિ કરવા સારૂ (Telescope) દૂરદર્શક યંત્રથી જોવાની ખાસ આવશ્યકતા એટલા માટે છે કે જે તરફ નજર કરવાથી જૈન કેમની ગરીબાઈનો ખરેખરો ખ્યાલ આવી શકે; તેટલા જ માટે જૈન કોમના જાહેર હિતમાં રસ લેનાર આગેવાન વર્ગનું ધ્યાન ખેંચવામાં આવે છે અને જેનોની આવી સ્થિતિ દૂર થાય તે માટે ઇલાજે લેવા જોઈએ એટલું ટૂંકમાં જણાવવાની જરૂર પડે છે.
જૈન પ્રજાની સંસારિક સ્થિતિનું અવલોકન. હિંદુસ્તાનમાં જૈનોની કુલ વસ્તી ૧૨૫૧૩૪૦ ની છે, તેમાં ૬૪૪૮૧૧ પુરૂષ અને ૬૦ ૬૭૨૯ સ્ત્રીઓની વસ્તી છે. કુંવારા પુરૂષોની સંખ્યા ૩૨૪૧૯૮ ની છે એટલે લગભગ ૫૦ ટકા કુંવારા છે અને પરણેલાની સંખ્યા ૨૬૭૫૧૦ ની છે એટલે લગભગ ૪૨ ટકા પરણેલા છે અને વિધુરાની સંખ્યા ૫૨૯૦૩ ની છે એટલે સેંકડે આઠ ટકા વિધુર પુરૂષે છે.
કુંવારા પુરૂષની સંખ્યા ૩૨૪૧૯૮ ની છે, તેમાં પંદર વરસની અંદરની ઉમરના કુંવારા પુરૂની સંખ્યા ૨૨૬૨૩૫ એટલે પંદર વરસની અંદરના ૬૯ ટકા કુંવારા છે.
૨૦ થી ૪૦ વર્ષની ઉમરના કુલ જૈનેની સંખ્યા ૨૦૪૯૮ ની છે, તેમાં કુંવારાની સંખ્યા ૪૮૨૮૩ અને વિધુરની સંખ્યા ૧૨૨૧૩ ની છે. એટલે ૨૦ થી ૪૦ વર્ષ સુધીના સેંકડે ૨૪ ટકા કુંવારા અને વિધુરની સંખ્યા ૬ ટકા છે.

Page #12

શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ. ૨૦ થી ૪૦ ઉમરના પરણેલા છોકરાઓની સંખ્યા ૩૧૨૩૯ ની છે અને કુલ પરણેલાની સંખ્યા ૨૬૭૫૧૦ ની છે એટલે વીસ વર્ષની અંદર પરણેલાની સંખ્યા ૧૧ ટકા આવે છે.
કુલ જૈન સ્ત્રીઓની સંખ્યા ૬૬૭૨૯ ની છે, તેમાં કુંવારી બાળિકાની સંખ્યા ૨૦૫૫૪૩ ની છે એટલે સેંકડે ૩૨ ટકા કુંવારી છે અને ૨૬૬૯૪૧ પરણેલી સ્ત્રીઓની સંખ્યા છે એટલે સેંકડે ૪૪ ટકા પરણેલી છે અને વિધવા સ્ત્રીઓની સંખ્યા ૧૩૪૨૪૫ સ્ત્રીઓની છે એટલે લગભગ ૨૨ ટકા વિધવા સ્ત્રીઓ છે.
કુમારિકાઓની સંખ્યા ૨૦૫૫૪૩ ની છે તેમાંથી દશ વર્ષની અંદરની કુમારિકાઓની સંખ્યા ૧૪૮૨૭૭ ની છે, એટલે દશ વર્ષની અંદરની કુમારિકાઓ સેંકડે ૭૨ ટકા છે.
કુલ જૈન પરણેલી સ્ત્રીઓની સંખ્યા ૨૬૬૯૪૧ ની છે તેમાં ૧૫ વર્ષની અંદર પરણેલ બાલિકાઓની સંખ્યા ૨૮૦૨૭ ની છે એટલે ૧૫ વર્ષની અંદરની ઉમરે પરણેલ બાળકાઓની સંખ્યા સેંકડે ૧૦ ટકા છે.
કુલ જૈન સ્ત્રીઓની સંખ્યા ૯૦૬૭૨૯ ની છે તેમાં વિધવા સ્ત્રીઓની સંખ્યા ૧૩૪૨૪૫ ની છે એટલે સેંકડે ૨૨ ટકા જેટલી જૈન કોમમાં વિધવા સ્ત્રીઓ છે; અને ૨૫ વર્ષની અંદરની વિધવાઓની સંખ્યા ૮૦૦૦ ની છે એટલે સેંકડે ૭ ટકા જેટલી વિધવા છે અને ૨૫ થી ૩૦ વર્ષ સુધી ઉમરની વિધવાઓની સંખ્યા જેમાં ઉપરની સંખ્યાને ઉમેરો કરતા વિધવાની સંખ્યા ૪૨૫૭૬ ની છે એટલે લગભગ ૩૨ ટકા સેંકડે વિધવાઓનું પ્રમાણ આવે છે.
- ૫૫ વર્ષની ઉપરના પરણેલા માણસે જેઓની સ્ત્રીઓ હૈયાત છે તેમની સંખ્યા ૨૪૯૪૮ ની છે.
પપ વર્ષ ઉપરાંતની પરણેલી સ્ત્રીઓ જેઓના ઘણઓ હૈયાત છે તેમની સંખ્યા ૭૨૯૬ ની છે.
હિંદુસ્તાનમાં વસ્તી જૈન કેમની સાંસારિક વસ્તી વિષયક સ્થિતિ જોતાં માલુમ પડે છે કે પુરૂષોની સંખ્યા કરતા ૩૭૮૮૨ સ્ત્રીઓની સંખ્યા ઓછી છે. જન્મ પ્રમાણમાં બાળકો કરતાં વિશેષ પ્રમાણુ બાળકાઓનું છે. કારણ કે પાંચ વરસની અંદરની બાળકાઓની સંખ્યા ૧૨૩૫ ને, બાળકોની સંખ્યા પ્રમાણ કરતાં વધારો બતાવે છે. બાલિકાઓને જન્મથી જ પથ્થરૂપે માનનારા મા

Page #13

૮
હિંદુસ્તાનમાં જૈનાની વસ્તી વિષયક દશા. બાપ પાંચ વર્ષની ઉંમરના બાળકોની જેટલી માવજત અને કાળજી કરે છે તેટલી ભાગ્યે જ બાળકાઓની રાખતા હોય તેમ માલુમ પડે છે, કારણ કે પાંચથી દશ વર્ષ સુધીમાં બાળકોના કરતા બાલિકાઓમાં ૫૦૩૮ ને ઘટાડે છેવામાં આવે છે અને પંદર વર્ષ સુધીમાં ૭૪૯ બાળકાઓને ઘટાડે માલુમ પડે છે. પુરૂષ કરતા સ્ત્રીઓમાં પાંચથી પંદર વર્ષ સુધીમાં લગભગ ૭૫૦૦ સ્ત્રીઓને ઘટાડે એમ સૂચવે છે કે પુરૂષ કરતા સ્ત્રીઓનું મરણ પ્રમાણ આટલી નાની ઉમરમાં વિશેષ પ્રમાણમાં જોવામાં આવે છે. તેના કાર
રૂપે બાળલગ્ન, અપરિપકવ ઉમરે આવતી સુવાવડ અને તેને અંગે ગ્ય ખાનપાનની ખામીઓ દષ્ટિગોચર થાય છે.
કુમારાની સંખ્યા તરફ જતાં પુરૂષોની સંખ્યા ૩૨૪૧૯૮ ની છે જ્યારે કુમારી સ્ત્રીઓની સંખ્યા ૨૦૫૫૪૩ ની છે જેથી લગભગ ૧૧૮૬૫૫ કુંવારા પુરૂષે પુરૂષોની સંખ્યા વધારે બતાવે છે એટલે તેટલા પુરૂષે લગ્ન વિનાના રહેનારાઓ છે. આમાં વૃદ્ધ ઉંમરે થતાં લગ્નોથી સંખ્યા અગિળ વધતી જાય છે. કન્યાઓની અછતને લીધે કેટલેક ઠેકાણે કુમારાઓની સંખ્યા મોટા પ્રમાણમાં રહેવાથી અનેક જાતના દુરાચારને ઉત્તેજન મળવા ઉપરાંત, ફેલાવો થવા સંભવ છે.
વિધુર અને વિધવાઓની સંખ્યાના આંકડાઓ જોતાં વિધુરની સંખ્યા પ૨૯૦૩ ની છે જ્યારે વિધવા સ્ત્રીઓની સંખ્યા ૧૩૪૨૪૫ ની છે જે જૈન કેમની સ્ત્રીઓને ચોથો ભાગ છે. વિધુર કરતાં વિધવાઓની સંખ્યા ૮ ૧૩૪૨ વધારો બતાવે છે. વિધુરની સંખ્યા તદન ઓછી હોય તેનું કારણ તેઓ ફરીથી એક, બે અથવા ત્રણ વાર અથવા ગમે તેટલી વખત પરણી શકે છે જ્યારે વિધવા સ્ત્રીઓની જીવનની દશા બહુ જ દિલગીરી ઉપ્તન્ન કરે તેવી છે.
આપણી કેમમાં બાળલગ્ન હોવાનું કારણ એ ઉપરથી માલુમ પડે છે કે વસ્તીપત્રક ઉપરથી પાંચ વર્ષની ઉમરની ૧૪૩ વિધવાઓ, દશ વર્ષની ૨૯૮ અને પંદર વર્ષની ઉમરના ૬૪૩ ના આંકડાઓ જે જોવામાં આવે છે તે આવત નહિ.
આ પ્રમાણે વિવાહિત સ્ત્રી પુરૂષોના આંકડાઓ જોતા પણ માલુમ પડશે કે વૃધ્ધ અને મેળ વિનાના થતા અઘટીત લગ્નમાં સુધારો કરવાને ઘણોજ અવકાશ છે.
[ચાલુ)

Page #14

.
છે
કે
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ, Is it is
:
ઉજવલ-પ્રભાત.
( ચાલ-જાગ મુઝ વહાલા બાળ. )
(૧) આજનું પ્રભાત બ્રાત! દીવ્ય દશિ દીસે, મંગળમય વિવિધ રંગી જેને આ વિશે;
(૨) આગાહી આ વર્ષની જણાય છે અનેખી,
અજબ આનંદ સાથે સુંદરતા બતાવે ચેખી.
ભેદભાવ ભૂલી ભવ્ય ! ઐક્યતા જમા,
“સત્ય ધમનું” રહસ્ય નગ્ન થઈ બતાવે;
“ સક્રિય સદેશ ઝાલે રાષ્ટ્રને સપ્રેમે ” અહિંસા છે મુખ્ય તેહમાં પીછાનો નેમે.
(૫) શ્રદ્ધા સાચી પૂર્ણ પ્રભુ પર લગાવે રંગે,”
અનુગામી બની સાધ્ય સિદ્ધ કરીએ સહુ ઉમેગે;
સાલ મુબારક આજ નવીન વર્ષની સહ, ફલશે ઇચ્છિત સકલ “આત્માનંદ” થી પ્રક.
વેલચંદ ધનજી.

Page #15

ક
-
( લે–રા.સુશીલ. ) * આયાગપટ’ એ શું છે ? –
મથુરાના ટીલામાંથી મળી આવેલા જૈન અવશે, અતિ પ્રાચીન હોવાનું ઇતિહાસશાસ્ત્રીઓએ મુક્તકંઠે સ્વીકાર્યું છે. જૈન સંસ્કૃતિ અને જૈન ઇતિહાસ ઉપર એ અવશે જે પ્રકાશનાં કિરણ ફેકયાં છે તેની કીમત આંકવી મુશ્કેલ છે. શ્રી કલ્પસૂત્રમાં જે ગણ, શાખા, કુલ વિગેરેના ઉલ્લેખ છે તે સંબંધી વધુ સ્પષ્ટ માહિતી આ અવશેષોમાંથી મળે છે. - આ અવશેષમાં, મૂત્તિઓ કે પ્રતિમાઓ ઉપરાંત કેટલાક “આયાગપટ' હેવાનું કહેવામાં આવે છે. આયાગપટ એટલે સિદ્ધચક એવો એને સામાન્ય અર્થ કરવામાં આવ્યું છે. સિદ્ધચક, બહુ પ્રચલિત હોવા છતાં એની ઉપર શાક્ત-સંપ્રદાયની છાયા ઉતરી હોય એમ લાગે છે. આયાગપટ એ આપણી પિતાની પ્રાચીન વસ્તુ છે. વખત જતાં એ આયાગ પટમાં ઘણું સુધારા-વધારા થયા હોય અને એને સિદ્ધચકનું નામ મળ્યું હોય એ સંભવિત છે. ડે. ટોમસે, પિતાના એક નિબંધમાં આ આયાગપટ વિષે થોડું વિવેચન કર્યું છે. એમના કહેવા પ્રમાણે ડે. ભાંડારકર અને ડે. બજેસે આ વિષે પિતાના વિચાર હાર પાડ્યા હતા, પરંતુ જૈન સમાજના વિદ્વાનોએ આયાગપટને આખો ઈતિહાસ હજી ઉકેલ્યો નથી. શિલ્પ અને જીવનને એક સમયે ઘણે નજીકને સંબંધ હતો. સાહિત્યમાં જે અસ્પષ્ટ હતું તે શિલ૫ની સહાયથી સ્પષ્ટ થવાનું આપણે જાણીએ છીએ.
આયાગપટ ઉપરાંત મથુરાના ઐતિહાસિક અવશેષમાં દેવી આર્યવતીનું એક નવું જ નામ લાધે છે. આ દેવી વિષે જેન સાહિત્યમાં કયાઈ ઉલ્લેખ

Page #16

શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ. છે? વાચક અને શ્રદ્ધાચાર જેવા પદને પણ અહીં ઘણી વાર ઉપગ થયે છે. એને સામાન્ય અર્થ કરવામાં આવ્યું છે, પરંતુ આયાગપટની જેમ એને સંપૂર્ણ ઈતિહાસ હજી સુધી આપણે મેળવી શક્યા નથી.
જૈન શાસ્ત્ર અને સાહિત્યના અભ્યાસીઓ એ વિષે વધુ પ્રકાશ આપે એવી આશા રાખીએ. મહારાજજી મહત્તાને પાછળ ધકેલે છે !
- સંકુચિત ક્ષેત્રમાં વિચરતા, કેવળ શ્રદ્ધાળુઓના જ સહવાસ સેવતા અને નિરંતર પિતાની મહત્તાનાં ગીત સાંભળતા ત્યાગીઓ પણ ક્રમે ક્રમે પિતાને મહાન અથવા સર્વશ્રેષ્ઠ માનતા થઈ જાય છે. ત્યાગ કે પાંડિત્યને પિતાને-એકલાને જ ઈજારો મળી ગયો હોય અને બાકીના બધા સામાન્ય કોટીના માણસો હોય એ પ્રકારનો એમનો ભ્રમ થઈ આવે છે.
અંચળગચ્છના મુનિ શ્રી હેમસાગરજી, એ દિવસોમાં, વળામાં હતા અને એમને પણ કઈક ઉપર કહ્યો તે જ ભ્રમ થઈ આવ્યો હતો. તેઓ પિતાને જંગમ જુગપ્રધાન માનતા-મનાવતા. બીજી રીતે તે તેઓ બહુ સરળ અને વ્રતધારી હતા, પણ કોણ જાણે કેમ એમના મનમાં પિતે કપેલી મહત્તાનું ભૂત ભરાયું હતું.
હું જંગમ જુગપ્રધાન છું. મારી આજ્ઞાથી જ આત્મારામજી પંજાબમાં વિચરે છે, શ્રી વૃદ્ધિચંદ્રજીને પણ મેં જ કાઠિયાવાડની આજ્ઞા આપી છે. શ્રી મૂલચંદજી પણ મારી જ આજ્ઞા પાળે છે.” આવું આવું તે એ ઘણીવાર બોલી નાખતા.
વળામાં મહારાજ શ્રી આત્મારામજી મહારાજના સ્વાગતની તૈયારીઓ થવા લાગી. સ્થાનિક શ્રી સંઘે ખૂબ ધામધૂમથી એમનું સામૈયું કરવાનો નિરધાર કર્યો.
જંગમ જુગપ્રધાન પણ એ સામૈયામાં સામેલ થયા. એમણે બીજા સાધુઓને સંબધી કહ્યું: “મને તમારી સૌને મોખરે ચાલવા ઘો, કારણ કે હું જંગમ જુગપ્રધાન છું. તમારે મારો વિનય પાળ જોઈએ ”
આ વાતની સવ. આત્મારામજી મહારાજને ખબર પડી. એમણે તે કુતુહળપૂર્વક એ હકીકત સાંભળી લીધી. એ પિતે એટલા તો મહાન હતા કે

Page #17

પ્રતિબિંબ. મહારાજજીની મહત્વતા. એમને પિતાની મહત્તા સમજાતી જ નહીં. સાચી મહત્તા કઈ દિવસ પિતાનું મૂલ્ય નથી માગતી.
“ભલે, જંગમ જુગપ્રધાન આપણું સૌની આગળ ચાલે.” શ્રી આત્મારામજી મહારાજે નિર્ણય આપ્યો.
આગળ ચાલવા માત્રથી જ જે કઈને સંતોષ થતો હોય તો શા સારૂ આપણે એને એટલો સંતોષ ન આપવો ? આગળ ચાલવા માત્રથી એ આપણું કઈ ડું જ લઈ જાય છે ? કોઈના જીવને શાતા પહોંચતી હોય અને એમાં આપણને કશું ગુમાવવાપણું ન હોય તો એ બાબતમાં નકામો આગ્રહ શા માટે રાખવો ?
આત્મારામજી મહારાજ, જેમની કીર્તિ ખૂણે ખૂણામાં ફેલાઈ ચૂકી હતી, તેઓ નિરભિમાનપણે, જંગમ જુગપ્રધાનને મોખરે રાખી, એમની પાછળ પાછળ ચાલ્યા. પ્રતિષ્ઠા કે મહત્તાને માણસ જેમ ઠેકરે મારે તેમ તેમ તે તે પાછળ ઘસડાતી આવે. અહીં પણ એમજ બન્યું. આત્મારામજી મહારાજની સરળતા, નમ્રતા અને ઉદારતાની સી કેઈ પ્રશંસા કરવા લાગ્યા.
જંગમ જુગપ્રધાન જેવું અભિમાન ધરાવતા, તેવું જ અભિમાન ધરાવતા કેઈ પુરૂષ એમને મળ્યા હોત તો કેટલો વિક્ષેપ અથવા સંભ થવા પામત? કેટકેટલા વિક્ષેપો અને કલેશે આ રીતે જન્મીને વૃદ્ધિ પામતા હશે?
મહત્તાની જીવંત મૂનિ જેવા પુરૂ, વખત આવ્યે પોતાની મહત્તાને પણ પિતાની પાછળ ધકેલી દે છે અને જેમ જેમ એ પાછી ધકેલાય છે તેમ તેમ તે પ્રત્યાઘાત પામી પાછી પાંચ-પચીસ કદમ જેટલી આગળ જઈને ઉભી રહે છે. સ્વ. આત્મારામજી મહારાજની મહત્તા અને કીર્તિનું આ પણ એક ગૂઢ રહસ્ય છે.

Page #18

(૦.
શ્રી આત્માનંદ પકાશ. COCOLOOOOOOOOOOOC COOOOO છે અમારી પૂર્વદેશની યાત્રા.
(ઐતિહાસિક દષ્ટિએ.) IOC ( ગતાંક પૃષ્ઠ ૪ થી શરૂ.) OOO
મથુરા. ઉત્તમ ભારતની પ્રાચીન જૈન નગરી છે. જૈન ધર્મ ગ્રંથમાંઆગમો અને બીજા ગ્રંથમાં આ નગરીને ઈતિહાસ સુવર્ણાક્ષરે આલેખાયેલ છે. શ્રી સુપાર્શ્વનાથ ભગવાનને પ્રાચીન સ્તુપ અહીં હતો. બાલબ્રહ્મચારી શ્રી નેમિનાથ ભગવાનની બાલજીવનની પ્રિયકડાભૂમિ છે. નવમા વાસુદેવ અને ભાવી તીર્થકર શ્રીકૃષ્ણજીની તે આ જન્મભૂમિ છે તેમજ તેમની વિલાસ અને લીલાભૂમિ પણ છે. બાલબ્રહ્મચારિણી શ્રી રાજેમતીજી અત્રે જ જમ્યાં હતાં. ભગવાન પાર્શ્વનાથજી અત્રે પધાર્યા હતા અને તે સ્થાને શાસનદેવીએ સ્તુપ પણ બનાવ્યું છે. ભગવાન મહાવીર દેવ પણ અત્રે પધાર્યા હતા. અન્તિમ કેવળી શ્રી જંબુસ્વામીની સુધાર્યાદિની અન્તિમ દેશના તથા નિર્વાણ આ ભૂમિમાંજ થયું હતું તેમજ વર્તમાનકાલીન આગમનુંવીરવાણીનું વાંચન અને પુસ્તક ઉપર આલેખન પણ અહીં જ થયું હતું, જે માથરી વાંચના નામે પ્રસિદ્ધ છે. આ સિવાય એક બીજે પણ પુરાવો છે. મથુરામાં અત્યારના . મંદિરથી લગભગ માઈલ સવા-માઇલ દૂર એક ચોરાશી મંદિર છે, આ સ્થાને શ્રી જંબુસ્વામી નિર્વાણ મનાય છે અને તેમની પાદુકા પણ છે. અહીં ચોરાશી આગમ જૈન શાસ્ત્રો લખાયાં તેથી આ સ્થાનને
રાશી મંદિર કહે છે. જે જંબુસ્વામિની પાદુકા છે તે શ્વેતાંબર આચાર્ય પ્રતિષ્ઠિત છે, તેમાં ઉ. હર્ષવદ્ધનનું નામ વંચાતું હતું. દિ. ભાઈઓએ લેખ કોતરી નાંખે છે પરંતુ તેટલું નામ વંચાતું હતું તેમજ આ પાદુકાની પાછળ દિ. જૈનોએ નવી મૂર્તિ બેસાડી આ મંદિરને દિગંબર બનાવવા ભરચક પ્રયત્ન કર્યો છેપરંતુ તેમની કૃત્રિમતા છુપી નથી રહી શકી. શ્રી જબૂ સ્વામિની પાદુકા પાછળ ભમતીમાં . મૂર્તિ છે, તેમજ ત્યાં એક તાંબર શ્રીમાને બંધાવેલી ધર્મશાળા ૫ણ છે; પરન્તુ અત્યારે વહીવટ દિ. જૈનોના હાથમાં છે ત્યાં એક ઋષભ બ્રહ્મચર્યાશ્રમ પણ ચાલે છે. દિગંબરોની તીર્થ રક્ષક કમીટીની સ્થાપના અહીં જ થયેલી અને તાંબર તીર્થોમાં હિસ્સો પડાવવાનો ઠરાવ અહીં જ થયે છે.

Page #19

અમારી પૂવદેશની યાત્રા. મથુરાને કંકાલી ટીલે બહુ જ પ્રસિદ્ધ છે. અહીં સેંકડો જિનમંદિર હતા. મથુરામાં પાંચશે જિનમંદિર હોવાનો ઉલ્લેખ મળે છે. શ્રી હીરસૂરિજીએ અહીં સેંકડો સ્તૂપોને નમસ્કાર કર્યા ઉલ્લેખ હરસોભાગ્ય આદિમાં મળે છે. તેમજ પાર્શ્વનાથ અને સુપાર્શ્વનાથની પ્રતિમાને વંદન કર્યાનું પણ મળે છે કંકાલી ટીલાનું ખોદાણકામ વિધિપૂર્વક ન થયું જેથી મંદિરે આદિ અખંડ ન નીકળી શક્યાં, નહિ તે નાલંદાના બૌદ્ધ વિહારની માફક અહીંથી જૈનવિહારો, મંદિરો નીકળત. અહીંથી નિકળેલ મૂર્તિઓ, મંદિરના શિખરો, તોરણો ખંભા, સિંહાસને, આયાગપટ આદિ ઘણું લખનૌના મ્યુઝીયમમાં છે તેમાંથી થોડું મથુરાના મ્યુઝીયમમાં પણ છે.
| મથુરાના મ્યુઝીયમ અને લખનૌના મ્યુઝીયમ જોયા પછી અમારે દૃઢ મત એમ જ થયો છે કે અહીં બધું શ્વેતાંબર જ હતું. કેટલીક મૂતિઓ એવી છે કે જે સમયે . દિ. ઝઘડા ન હતા તેમજ તેમાંથી નીકળેલા શિલાલેખેમાં જે ગુરૂ પટાવલી મળે છે, તે નંદિસૂત્ર અને કલ્પસૂત્રની સ્થવિરાવલીને મળતી છે; તેમજ હરિણગમેલી દેવે ભગવાન મહાવીરનું અપહરણ ર્યું તેનું ચિત્ર આમલકી કીડાનું ચિત્ર વગેરે એવાં ઘણું પ્રમાણે છે કે તાંબરત્વ સિદ્ધ અહીં આ સ્થાન નથી. વિશેષ માટે મથુરા સંબંધી સ્વતંત્ર લેખમાં જ ઉલ્લેખ કરીશ. મ્યુઝીયમમાં એક ૧૪૧૨ ની સાલની પાદુકા સ્તુપ સહિત મળેલ છે.
જૈન સાધુઓ વિહાર ક્યાં કયાં કરે તેના ઉલ્લેખમાં ઘનિર્યુક્તિમાં લખ્યું છે કે “ ચકકે શુભ પડિમાજમ્મણ નિકખખ્ખણુ નાણુનિવણે સંબંડિવિહાર આહાર ઉવહિતહદંસણુઠ્ઠાએ.
૧ જગદ્ગુરૂ શ્રી હીરવિજય સુરીશ્વરજી મથુરાઇ આવ્યા ત્યારે પર૭ સ્તુપ હતા જુઓ હીર સૌભાગ્ય કાવ્ય સર્ગ ૧૪ શ્લોક ૨૫૦
જમ્મુ પ્રભવ મુખ્યાનાં મુનિ નામિત સ પ્રભુ અસમવિંશતિ પંચશતીં તૃપાનું પ્રણેમિવાન
ટીકાકારે ખુલાસામાં પ્રભવાદિ પાંચશો ચોર જંબુસ્વામિ તેમના માતપિતા આઠ સ્ત્રીઓ અને તેમનાં માતપિતા એમ કુલ પાંચસોને સત્યાવીશ ગણવેલ છે.
૨૪૯ મા લેકમાં ત્યાં પાર્શ્વનાથ અને સુપાર્શ્વનાથની પ્રતિમાને વંદન કર્યાને ઉલ્લેખ છે. સુપ્રસિદ્ધ અઢાર નાતરાંને પ્રસંગ પણું આંજ મથુરામાં બને છે.

Page #20

શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ
આમાં શુભેને ખુલાસો કરતાં ટીકાકાર લખે છે “તૂપો મથુરાચાં ” આ ઉપરથી ખાત્રી થશે કે મથુરા જૈને માટે કેટલું મહત્ત્વનું તીર્થ સ્થાન છે (ઘ નિર્યુક્તિ પૃ. ૬૦ વિવિધ તીર્થકલ્પમાં પણ મથુરાનું રસિક વિસ્તૃત વિવેચન છે ઇતિહાસ છે. સુપ્રસિદ્ધ અઢાર નાતરાને પ્રસંગ પણ આ જ મથુરામાં બન્યો છે.
હાલમાં અહીં એક પણ શ્વે. જૈનનું ઘર નથી, જ્યાં બબે હજાર સાધુઓ રહેતા અને સેંકડે જિનમંદિર હતાં ત્યાં હજાર જૈને વસતા હશે. ઉત્તરાપથની જૈનપુરી કહેવાતી આ નગરીમાં આજે ઘણો ફેરફાર થઈ ગયે છે. બહારથી વ્યાપાર અર્થે આવેલા ૩-૪ . ઘર છે. દિગંબર વસ્તી છે પણ
. ને પોતાની ધર્મશાળામાં ઉતરવા ન દીધા. વૈષ્ણવ ધર્મશાળામાં સન્માન પૂર્વક સ્થાન મળ્યું. - અહીં ઘીયામંડીમાં એક શ્વેતાંબર સુંદર જિનમંદિર થયું છે. બહુ જીર્ણ થવાથી આગ્રાના શ્રી શ્વેતાંબર સંઘે જીર્ણોદ્ધાર કરાવી સુંદર મંદિર બનાવરાવ્યું છે. બે વર્ષથી તેની પ્રતિષ્ઠા નહોતી થતી એટલે ગયે વર્ષે ૧૯૮૮ માં પૂ. પા. ગુરૂદેવ શ્રી દર્શનવિજયજી મ. ના ઉપદેશથી ખુબ ધામધુમ ઉત્સવપૂર્વક ત્યાં પ્રતિષ્ઠા કરાવી છે થઈ છે. અમે ત્યાં ગયા હતા અને પ્રતિષ્ઠા કરાવી હતી. મંદિરની પાસે જ થેડી જગ્યા છે તેને ધર્મશાળા તરીકે ઉપયોગ થાય છે, પરંતુ તેમાં આશાતના ભય છે, માટે કઈ . દાનવીર જેન એક નાની ધર્મશાળા બંધાવી આપે તો ઘણો લાભ થાય તેમ છે. શ્રાવકેએ સ્ટેશનથી સિદ્ધ ઘીયામંડી શ્વેતાંબર મંદિરમાં આવવું સ્ટેશનથી માઈલ દૂર છે. આગ્રાથી મેટરદ્વારા પણ અવાય છે.
અત્યારે તે જૈને કરતાં વૈષ્ણવના તીર્થધામ તરીકે-મથુરા વૃદાવનની ઘણું ખ્યાતિ છે. ત્યાં વૈષ્ણવોનાં પણ સેંકડે મંદિરો છે. વૃન્દાવનમાં પણ એમજ છે. એક ઘર વેતાંબર છે. દિ. જેને છે તેમનું મંદિર અને ધર્મશાળા પણ છે. ત્યાં સાધુઓને યાત્રીઓને ઉતરવા દે છે. મથુરાનું મ્યુઝીયમ અને કંકાલી ટીલો ખાસ દરેક જૈને જૂએ.
અહીં પ્રતિષ્ઠા કરાવી આગ્રાના શ્રી સંઘના આગ્રહથી અમે પુનઃ આગ્રા ચિમાસા અર્થે ગયા. અહીં પટ્ટાવલી સમુચ્ચય ઐતિહાસિક ગ્રંથ છપાઈને તૈયાર થઈ પ્રકાશિત થયા છે.
આગ્રાથી વિહાર કરી ફત્તેહપુરસીકી ગયા. આગ્રાથી ૨૩-૨૪ માઈલ દૂર છે. અહીં મોગલ સમ્રાટ અકબરે પિતાના જીવનને ઘણે ભાગ વ્યતીત કર્યો છે.

Page #21

અમારી પૂર્વદેશની યાત્રા. આચાર્ય શ્રી હીરસૂરિજી સમ્રાટ અકબરને અહીં જ મળ્યા હતા. ઉપદેશ આપી અહિંસાનાં અમૃત પાન પાયાં હતાં. હીરસૂરિજી મહારાજે અહિં પ્રતિષ્ઠા પણ કરાવી હતી. છ માસની મહાન તપસ્યા કરનાર ચંપાબાઈ પણ અહિં નાં જ હતાં. અહિં શ્રીમાન અને ધીમાન જૈને વસતા હતા. આ જ તેમાંનું કાંઈ નથી. એક પણ જૈનનું ઘર નથી, એક પણ મંદિર નથી. અહીંથી મૂર્તિઓ આગ્રાના ચિન્તામણી પાર્શ્વનાથના મંદિરમાં આવી છે, તેમ ફત્તેહપુરથી દૂર નહેરના કિનારે એક જૈનમૂર્તિ ઉભી છે.
અત્યારે અહીં અકબરને પુરાણે કિલ્લો છે. વિશાલ રાજમહેલ છે. અનેક બેગમેના પણ મહેલો છે. કારીગરી અને રચના જેવા જેવાં છે. આમાં આચાર્ય શ્રી હીરસૂરિજીને ઉપાશ્રય છે. જયાં શ્રી હીરવિજયસૂરિજી રહ્યા હતા તે સ્થાન અત્યારે પણ સારી હાલતમાં છે. ત્યાં વ્યાખ્યાન હોલ છે. કતરણીમાં કલશ છે, અષ્ટ મંગલિક છે અને છ લેશ્યાનું મનોહર ચિત્ર પથ્થર ઉપર કોતરેલું છે. આ બધું અમે જોઈ આવ્યા. ઘણી શોધખોળ પછી જ આ સ્થાન હાથ આવ્યું હતું. અકબરને એક ડાંડીઓ મહેલ, તેમના ગુરૂની કબરનું છીપનું બારીક કોતરકામ આદિ ઘણું જોવા જેવું છે. સુપ્રસિદધ ડાબર સરોવર કે જ્યાં હજારો માછલા મરતાં અને હીરસૂરિજી મહારાજ અને શાંતિચંદ્રજી આદિના ઉપદેશથી તે સ્થાનમાં શિકારની મનાઈ થઈ હતી તે પણ જોયું. અત્યારે તે ધૂળ ઉડે છે બાકી ચોમાસામાં પાણી ભરાય છે. અહા ! કયાં એ શ્રી હીરસૂરિજીના સમયનું ફત્તેહપુર સીકી અને ક્યાં અત્યારનું જીણુંશીર્ણ શ્રીહીન ફતેહપુર સીકીનું રણક્ષેત્ર પણ અહીં જ છે. ફત્તેપુરથી વિહાર કરી અને ભરતપુર આવ્યા.
(ચાલુ). ૧ આ પ્રતિષ્ઠા થાનસિંહે કરાવી હતી તેમજ આ મહાન પ્રતિષ્ઠા ઉત્સવમાં શાંતિચંદ્રજીને ઉપાધ્યાય પદ આપ્યું હતું. દુર્જનમલે પણ હીરસૂરિના હાથથી અહિં પ્રતિષ્ઠા કરાવી તે, વિશેષમાં માટે જુઓ હીરસૌભાગ્ય સર્ગ–૧૪
૨ ફત્તેહપુર સીક્રીન શ્રીસંધ તે વખતે સારી જાહોજલાલી ભોગવતો હતો. થાનસીંગ અને અમીપાલ જેવા રાજયમાન્ય, મહાજનમુખ્ય જનો હતા. હીરસૂરિજીનો ભવ્ય પ્રવેશોત્સવ હીરસૌભાગમાં વાંચતાં જેનો વૈભવ, ગોરવ, ધર્મપ્રેમ, ગુરૂપ્રેમ આદિ સ્પષ્ટ ઝલકે છે. આ માટે જુઓ હીરસોભાગ્ય સર્ગ ૧૩ શ્લોક ૫૩ થી ૯૦ સુધી. ખાસ વર્ણન વાંચવા જેવું છે, તેમજ અકબર બાદશાહે આપેલ પુસ્તક ભંડાર પણ હીરસૂરિજીએ થાનસિંહને અહિં જ અયો હતો અને તે ભંડાર અહીં જ રાખ્યો હતો. જુવો હીરસૌભાગ્ય-સર્ગ ૧૪ કલેક ૧૨૭–૧૨૮

Page #22

લિચ્છાવિ જાતિ. iK^^^^^^^(પૃષ્ઠ ૬૮ થી શરૂ ) ^^^^^^^^]
ગુપ્ત અને લિચ્છવીને સબંધ. ડો. ફલીટે સંધેલા કેટલાક શીલાલેખના આધારે ગુણ અને લિચ્છવિઓ વચ્ચેનો સંબંધ સમજી શકાય છે. તે કહે છે ગુપ્તવંશીય પ્રથમ ચંદ્રગુપ્તની સાથે લિચ્છવિ કન્યા-લિછવિ રાજકન્યા-કુમારદેવીનો જે લગ્ન-સંબંધ બંધાયે હતો તે જ એમ બતાવે છે કે ગુપ્ત અને લિચ્છવિ વચ્ચે સારો નેહ હતે. લિછવિ સાથેના લગ્ન–સંબંધમાં ગુપ્તો પિતાને અહોભાગી માનતા. ગુપ્તકાળમાં લિચ્છવીઓ ગુપ્ત જેટલા જ શકિતશાલી અને પ્રતાપી હવા જોઈએ. ગુણો લિચ્છવીઓ સાથેના લગ્ન સંબંધમાં ગૌરવ માનતા એ વાત બે રીતે સિદ્ધ થઈ શકે છે. એક તો ચંદ્રગુપ્ત પોતાની સુવર્ણ મુદ્રામાં કુમારદેવી અને તેના પિતાના વંશને ખાસ ઉલ્લેખ કર્યો છે. બીજું જ્યાં
જ્યાં ગુપ્તવંશની વંશવેલી શીલાલેખમાં કોતરાવી છે ત્યાં ત્યાં સમુદ્રગુપ્તને લિચ્છવીઓના ભાણેજ તરિકે પરિચય આપ્યું છે.
લીટ તે એટલે સુધી માને છે કે ગુપ્ત સંવત ઘણું કરીને લિચ્છવીએનો જ સંવત હોવો જોઈએ. લિચ્છવીઓએ જ્યારે ગણતંત્રનું વિસર્જન કર્યું અને એને સ્થાને રાજતંત્રની સ્થાપના કરી ત્યારથી અથવા તો નેપાલી લિચ્છવીઓને પ્રથમ રાજા જયદેવ ગાદી ઉપર બેઠે, ત્યારથી એ સંવતની શરૂઆત થઈ હશે. ઈ. સ. ૩૩૦ થી ૩પપ સુધીમાં પ્રથમ જયદેવે નેપાલમાં રાજવંશની સ્થાપના કરી હતી. જયદેવના વંશજો બ્રાહ્મણધર્મ પ્રત્યે વળ્યા હોય એમ દેખાય છે.
એટલે કે શિશુનાગ અને મોના સમયમાં લિચ્છવીઓનો જે પ્રભાવ અને પ્રતિષ્ઠા હતાં, તે ગુણોના સમયમાં જેને હિન્દુધર્મના પુનરૂદ્ધારનો સમય કહેવામાં આવે છે તે સમયે પણ બરાબર જળવાઈ રહ્યાં હતાં. ગુપ્તકાળમાં પૂર્વભારતના ક્ષત્રિયમાં લિચ્છવીઓની ગણના શ્રેષ્ઠ અને સન્માનનીય ક્ષત્રિય વંશમાં થતી.

Page #23

લિછવિ જાતિ. લિચ્છવીઃ ટીબેટ સાથે સંબંધ. લિચ્છવીઓનો ટબેટીઓ તેમજ ઇરાનીઓ સાથે લેહીને સંબંધ હોવાનું કેટલાકો કહે છે. એ વિષયમાં છે. વીનસેંટ મીથ અને શ્રી સતીશચંદ્ર વિદ્યાભુષણના કથન વિચારવા ગ્ય છે.
છે. સ્મીથ ટીબેટીઓ સાથે લિચ્છવીઓને સીધે સંબંધ હોવાનું માને છે અને એના સમર્થનમાં બે હેતુઓ આપે છે, એક તો લિચ્છવિઓ અને ટીબેટીઓની રહેણીકહેણીમાં કેટલુંક સામ્ય દેખાય છે અને બીજું એ કે ટબેટીઓની જેમ લિચ્છવીઓ પણ મૃતદેહનો અગ્નિસંસ્કાર નથી કરતા. શબને ખુલ્લા મેદાનમાં મુકી દે છે. જંગલી જનાવરો આવીને એ ખાઈ જાય છે.
Romantic Legend of Sakya Buddha 41741 997 una famigવીઓના શબ સંસ્કાર વિષે વર્ણન કર્યું છે. એ ગ્રંથે ચીની સાહિત્યને આધારે યોજાયે છે એમાં આવી મતલબને એક ઉલ્લેખ છે.
વિશાલીના એક સ્મશાનમાં બોધિસત્વે જઈને ફષિઓને કેટલાક પ્રશ્નો પુછ્યા તે પ્રશ્નના ઉત્તરમાં એક એવો ઉત્તર પણ મળ્યું કે અહીં કેટલાક મનુબેના શબ પક્ષીઓના આહાર માટે સંઘરી રાખવામાં આવે છે અને અહીં સામે જ હાડકાને એક મોટો ઢગલો પડે છે. મૃતદેહને ઝાડ સાથે પણ બાંધવામાં આવે છે. નાતવાળાઓએ જો કોઈને પ્રાણદંડ દીધો હોય તે એ માણસ પાછો જીવતો ન થાય એટલા સારૂં એને ભુમિમાં ખાડે છેદીને દાટી દેવામાં આવે છે. કેટલાક શબ યતનપૂર્વક જાળવી રાખવામાં આવે છે. રખેને એ જીવતા થાય અને પાછા પોતાના ઘેર જાય એવી આશા રખાય છે.
ઉપરોકત વિવેચનના આધારે છે. સ્મીથ કહે છે કે વર્ણનમાં અસ્પષ્ટતા તે જરૂર છે, છતાં એટલું સિદ્ધ થાય છે કે વૈશાલીવાસીઓ કઈ વાર શબને ખુલ્લા મેદાનમાં મુકી આવતા, કોઈ વાર અગ્નિસંસ્કાર કરતા, કેઈ વાર દાટતા અને ભારતવર્ષના ઐતિહાસિક યુગ પહેલાનાં જે થોડા અવશેષો મળી આવે છે તે ઉપરથી એમ લાગે છે કે પહેલા હિંદુસ્તાનમાં મૃતદેહ સંસ્કારની એક નહીં પણ ઘણી જુદી જુદી રીતો હતી. લિચ્છવીઓની અને ટીબેટીઓની રીતિમાં સામ્યતા દેખાવાથી એ બન્નેને વિષે લેહીનો-જ્ઞાતિને સંબંધ હવે જોઈએ એવું એમણે એક અનુમાન ઉપજાવી કાઢયું; પણ એકલા

Page #24

શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ. શબ-સંસ્કારને અંગે એને અનુમાન સંપૂર્ણ કે નિર્દોષ ન હોઈ શકે, ખરૂં કહીએ તે ટીબેટ જેટલે આઘે જવાની શી જરૂર છે? વૈદિક આર્યોમાં પણ એવા જ પ્રકારને રીવાજ જ કયાં ન્હોતો ? અથવવેદમાં ખુલ્લું લખ્યું છે કે “ચે નિવાતા જે ઘોદતા જે ધા ને વોદ્ધિતા સરતાન્ન સાવ વિત્રિન વિષે અત્તરે–” લિચ્છવીઓ એ રૂઢીને વળગી રહ્યા હતા. “ છે. હીટનીએ ઉદિધતા શબ્દનો અર્થ ઉંચી જગ્યાએ શબને રાખી મૂકવું” એ કર્યો છે. આ પતંબનું પ્રમાણુ ઉતારી એ અધ્યાપક કહે છે કે એ કાળે ત્રણ પ્રકારે શબની રક્ષા કરવામાં આવતી: પોપ્તાઃ, ઉદિધતાઃ નિખાતાઃ એટલે કે શબને ઉચ્ચ સ્થાને રાખવું અને દાટવું એવી બને રૂઢીઓ હતી. ઝીમર સાહેબ પિતાના Altindisches Lebenનામના પુસ્તકમાં કહે છે ઉદિધતા: શબ્દની જુદી વ્યાખ્યા આપે છે. એ ઉમેરે છે કે ઈરાનીએ પશુઓને સારૂં મૃતદેહને મૂકી જતા. તે રૂટીની સાથે ભારતવર્ષની આ રૂઢી બહુ મળતી આવે છે. વૈદિક સાહિત્યમાં મૃતદેહના છેલ્લા સંસ્કાર વિષે ઘણી પધ્ધત્તિઓને ઉલ્લેખ છે. એમાં અગ્નિ સંસ્કાર પણ આવી જાય છે. જુદા જુદા પ્રદેશમાં જુદી જાતિઓમાં જુદી જુદી રૂઢીઓ પણ એ વખતે પ્રચલિત હતી. વૈદિક આર્યોમાં પણ મૃતદેહને મેદાનમાં ખુલ્લું મૂકી દેવાની પ્રથા હતી અને એ આયેની જ એક શાખા ઈરાનમાં ગયેલી હોય એ સંભવિત છે. ટીબેટની પ્રથા ભારતવર્ષમાં આવી એમ કહેવાને બદલે આર્યોની પ્રથા ટીબેટમાં ગઈ હોય એમ કહેવું વધુ ઠીક લાગે છે.
રહેણીકહેણીની સામ્યતાના સંબંધમાં બહુ વિવેચનની જરૂર નથી. રાવ બહાદુર શરતચંદ્રદાસ જાતે ટીબેટમાં જઈને ત્યાંની રહેણી-કહેણી વિષે અંગત અનુભવ મેળવી આવ્યા છે. અકથામાં વૈશાલીની રહેણી-કહેણી અંગે જે વિવેચન છે તેને જ મળતી રહેણી-કહેણ એમણે ટીબેટમાં જોઈ હતી. તિરહત જીલ્લામાં છેલ્લે છેલ્લે લિચ્છવીઓના જે સંતાન રહેતાં હતાં તેમની પાસેથી ટીબેટીઓ એ પ્રકારની રીતિ-નીતિ પોતાના દેશમાં લઈ ગયા હશે.
ડૉ. વિદ્યાભૂષણનો મત. ડો. સતીશચંદ્ર વિદ્યાભૂષણ લિચ્છવીઓને પારસીઓના વંશધર માને છે. પારસીઓના “નિસિબિસ” અને મનુના નિછબિમાં ઉચ્ચાર સંબંધી જે ઐક્ય છે તેની ઉપર જ વિદ્યાભુષણે મુખ્ય ભાર મૂકે છે. કુલ્લકની ભૂલમાંથી

Page #25

20 ની ીજો વીજ
૬ શ્રી ભાવનગર પાંજરાપાળના ચાર વર્ષના રિપોર્ટ – સ. ૧૯૮૬-૮૭–૮૮-૮૯ ના હિંસાત્મ્ય સાથે. તથા શ્રી ભાવનગર જૈન જીવદયા ખાતા, શ્રી વર્ધમાન આયખીલ તપ ખાતા તથા શ્રી ગભીરવિજયજી સંસ્કૃત પાઠશાળા ખાતા વગેરેના રિા અમાને મળ્યા છે.
નિચ્છબિ શબ્દ ઉપયા છે એ આપણે પૂર્વે જોઇ ગયા છીએ. મૂળ નિચ્છમિ નહીં પણ લિચ્છવી છે, ડો વિદ્યાભૂષણે એક ભૂલમાંથી બીજી ભૂલ ઉભી કરી છે. દરાયુની ચઢાઇ વખતે નિસિમિસના રહીશેા, પંજાબમાં સ્થાન ન મળવાથી મગધમાં આવીને વસ્યા હોય એ સાવ અસલવિત છે. સ્મિથ સાહેબ બુધદેવને નિર્વાણુ સમય ઇ. સ. પૂર્વે ૪૮૭ માને છે. સિંહલના બૌદ્ધ-શ્રવણા ઇ. સ. પૂર્વ ૫૪૪ માને છે. દરાયુની ચઢાઇના સમય ઇ. સ. પૂર્વે ૫૧૫ ના છે. ખુદેવના નિર્વાણુ વખતે વૈશાલી એક મ્હોટી નગરી હતી અને લિચ્છવીએ ઘણા સમયથી વિદેહદેશમાં વસતા હતા એ વાત નિવિવાદ છે. દરાયુની ચઢાઇ વખતે લિચ્છવીઓના આદિ પુરૂષ હિંદુસ્તાનમાં આવ્યા હાય એ શી રીતે બને ?
ખીલ સાહેબ પણ એવી જ એક ભ્રમણામાં ગુંચવાઇ ગયા છે. તે લિચ્છવિને શુધ્ધ ભારતીય નથી માનતા, એમના મત પ્રમાણે યુધેચી” જાતિના સંતાન પાછળથી લિચ્છવિ નામે પ્રસિધ્ધ થયા, ખરી વાત એ છે કે યુયેચી ભારતવર્ષમાં ઇ. સ. ની શરૂઆતમાં જ આવ્યા છે, અને લિચ્છવીએ તે ઇ. સ. પૂર્વે પાંચસા છસેા–સાતસો વર્ષ પહેલા ભારત વર્ષમાં સમૃધ્ધિ અને પ્રતિષ્ઠા પામી ચૂકયા હતા.
મતલબ કે લિચ્છવીએ શુદ્ધ ભારતીય હતા, આય હતા અને એમની નસામાં નિર્મળ ક્ષત્રિયતાનુ લાહી વહેતુ .

Page #26

-
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ. સુભાષિત સંગ્રહ-પ્રવર્તક મુનિ સુખસાગરજી મહારાજ સંગ્રહિત, પ્રકાશક જિનદત્તસૂરિ જ્ઞાનભંડાર સુરત ( ગ્રંથાંક નં. ૩૮ ) ઘણું પ્રયત્નપૂર્વક સંશોધન કરી આ સંગ્રહ એકઠા કરી પ્રગટ કરેલ છે. જે ઉપદેશક, મનન કરવા જેવો છે. પ્રકાશકને ત્યાંથી મળશે.
જિનવાણું –- તુલનાત્મક દશનવિચાર. મૂળલેખક શ્રી હરિસત્ય ભટ્ટાચાર્ય એમ. એ. બી. એલ. કલકત્તા. અનુવાદક શ્રી સુશીલ ભાવનગર, બેંગાલ સાહિત્યકાર વિદ્વાને દર્શનસાહિત્યને અભ્યાસ કરી કોઈપણ દર્શન માટે સ્વતંત્ર લેખ લખે છે, તે રીતે ગ્રંથના લેખક મહાશય ભટ્ટાચાર્યજીએ જિનવાણું નામના માસિકમાં જૈન દર્શનનો પરિચય લખ શરૂ કરેલો, જેમાં માત્ર ચાર લેખો, ન દષ્ટિએ ઈકવર, જૈન દર્શન અને કર્મવાદ, જીવનનું સ્વરૂપ, ભારતીય દર્શનમાં જૈન દર્શનનું સ્થાન આ ચાર લેખો લખાયા પછી તે માસિક બંધ પડયું. એ ચારે લેખોને અનુવાદ બંધુશ્રી સુશીલે ગુજરાતીમાં અવતરણ કરેલ છે. સાથે શ્રી પાર્શ્વનાથજીનો જીવનપ્રસંગ અને ખારવેલ શિલાલેખનું પૃથ્થકરણ આ બે વિષયનો ઉમેરો કરી ગ્રંથરૂપે પ્રકટ થયેલ છે. દર્શન સાહિત્યના જીજ્ઞાસુઓને ખાસ વાંચવાયોગ્ય છે. પ્રકટકર્તા વૈદ્ય નગીનદાસ છગનલાલ ઉંઝા રૂા. ૧-૦-૦
પ્રતાપસિંહ નાટક–લેખક અને પ્રકાશક મણીભાઈ ભૂલાભાઈ પટેલ એમ દરબાર બી. એ. હેડમાસ્તર મહેમદાવાદ-કિંમત રૂા. ૧-૪-૦ શ્રી વર્ધમાન સાહિત્ય ગ્રંથમાળાનું આ છઠું પુસ્તક છે. અને ભારતમાં ઠેરઠેર સ્વદેશ-સ્વભૂમિના રક્ષણ માટે વીરતા, ત્યાગીપણું અને એકનિષ્ઠા માટે સોનેરી અક્ષરે જળવાઈ રહેલ રાણા પ્રતાપનું નામ છે. તેના જીવનવૃતાંતના અનેક ગ્રંથે પ્રકટ થયા છે, પરંતુ આ ગ્રંથ નાટકરૂપે છે. મૂળસ્વરૂપને સાચવી વીરરસ સાથે શંગાર અને કાર્ય રસનો ઉમેરો કરી આ નાટક લેખક મહાશયે તૈયાર કર્યું છે. પાત્રના મુખમાં મુકાયેલ ભાષા સરલ અને જયાં જોઈએ તેવી ત્યાં છે.
મળવાનું સ્થળઃ મેસર્સ વધમાન એન્ડ સન્સ,
પાયધૂની-મુંબઈ.

Page #27

શ્રી ઉપયાગી
સતી સુરસુંદરી ચરિત્ર.
( રાગરૂપી આગ અને દ્વેષરૂપી કાળાનાગને શાંત કરવામાં જળ અને મંત્રની ઉપમાને ચેાગ્ય અદ્ભુત, રસિક કથા ગ્રંથ. )
આ ગ્રંથના મૂળ કર્તા શ્રીધનેશ્વર મુનિ છે, કે જેઓશ્રીએ સ. ૧૦૯૫ માં આ કથાની રચના કરી છે, જે જૈન કથા સાહિત્યમાં બહુ જ આદરને પાત્ર મનાય છે. વૈરથી ધગધગતા અને રાગમાથી મૂઝાતા હૈયાને શાંત બનાવવાની કળા, કુશળતા અને તાર્કિકતા કર્તી સૂરીશ્વર મહારાજે આ ગ્રંથમાં અદ્ભુત રોતે બતાવી છે. પ્રાચીન શૈલીએ લખાયેલી આ કથાને બની શકે ત્યાં સુધી આધુનિક શૈલીએ મૂળ વસ્તુ તમામ સાચવી, મૂળ ગ્રંથકર્તાને આશય સાચવી સરલ રીતે આ ગ્રંથતી સંકલનાપૂર્વક રચના કરવામાં આવી છે.
કથાસિક વાચકવર્ગ કંટાળી ન જાય તે માટે પ્રથમ કથા (ચરિત્ર), પછી કેવળી ભગવાનની ઉપદેશધારા અને તે પછી પ્રાસંગિક નૈતિક ઉપદેશક શ્લોકા (મૂળ સાથે ભાષાંતર) સુધાબિંદુ એ પ્રમાણે ગાઢવીને ગ્રંથ આધુનિક પદ્ધતિએ પ્રગટ કરેલ છે.
રસદૃષ્ટિ, ઉપદેશ, ચરિત્રકથા અને પ્રાઞીન સાહિત્યની દૃષ્ટિએ આ ગ્રંથ એક કિંમતિ અણુમેાલ અને અનુપમ ગ્રંથ છે. એન્ટ્રીક પેપર ઉપર સુંદર અક્ષરે। અને કપડાની સુશે:ભિત ખાઇડીંગથી અલંકૃત કરવામાં આવેલ છે. ક્રિ ંમત રૂા. ૧-૮-૦ પોસ્ટેજ જુદું.
મળવાનુ સ્થળઃ—
કલકત્તાવાળાના વિવિધ ૨ગાથી મનેાહર ફાટાઓ.
કીંમત,
નામ.
કીંમત
શ્રી જીનદત્તસુરિજી દાદા સાહેબ) ૦-૬૭ લેસ્યા.
-૬-૦
મબિંદુ.
નામ. શ્રી તેમનાથ સ્વામીના લગ્નના વરધેાડા ૦-૧૨-૦ શ્રી મહાતીર સ્વામીનું સમવસરણ તથા
શ્રેણિક રાજાની સ્વારી.
૦ ૧૨-૦
૦-૮-૦
૦-૮-૦
શ્રી કેસરિયાજી મહારાજ. શ્રો ચંદ્રગુપ્તના સાળ સ્વપ્ન. શ્ર ત્રિશલા માતના ચૌદ સ્વપ્ન. શ્રી ગૌતમ સ્વામી. શ્રી સમ્મેતશિખરજી સિક્ષેત્ર. શ્રી રાજગિરિ સિદ્ધક્ષેત્ર. શ્રીપાનાથ પદ્માવતી શ્રી ગિરનારજી સિદ્ધક્ષેત્ર
૦-૮-૦
-7-૰
-7-9
શ્રી પાવાપુરીનુ જલમંદિર.
ચિત્રશાળા પ્રેસ પુનાવાળાના ટાઓ.
શ્રી મહાવીર સ્વામી.
01110
સમ્મેતશિખર તીથ ચિત્રાવળી
સેનેિરી માઇન્ડીંગ સાથે
૦-૬-૦
૦-૮-૦
૨-૮-૦ 011-0
૦-૬
જમુદ્દીપના નકશા રંગીન.
૦-૮-૦
નવતત્ત્વતા ૧૧૫ ભેદના નકરોા. રંગીન ૦-૨-૦ ૦-૬-૦ શ્રી સિદ્ધચક્ર યંત્ર. રંગીન
શ્રી જૈન આત્માનંદ સભા–ભાવનગર.
01110

Page #28
Reg. No. B, 481. (88 નવું પ્રકટ થતું જૈન સાહિત્ય, ??_ 1 શ્રી કમગ્રંથ (ચાર) શ્રી દેવેન્દ્રસૂરિકૃત (પz) ટીકા સહિત સંશાધન કરી, તદન શુદ્ધ રીતે બત્રીશ ફ્રેમ પાણત્રશુરોહ પાનાના એન્ટીક ઉંચા કિં'મતિ કાગળ ઉપર મુંબઈ શ્રી નિર્ણયસાગર પ્રેસમાં સુંદર શાસ્ત્રી વિવિધ ટાઇપોથી છપાવેલ છે. આઈડીંમ ( પુંઠા ) પાકું સુશોભિત મજબુત કપડાથી તૈયાર થાય છે. આવતા માસમાં તૈયાર થઈ જશે. કિંમત રૂ. 2-0-0 ( મુદલથી પણ ઓછી. ) પટેજ જુદું. પાંચ-છઠ્ઠો કમગ્રંથ છપાય છે. - શ્રી ભદ્રબાહુનામીવિરચિતश्री बहत् कल्पसूत्रम् ( મૂળ, ભાષ્ય, ટીકા સહિત ) [ પુસ્તક 1 લું, પીઠિકા ] અતિમાન્ય ઓ છેદસૂત્રના પ્રથમ ભાગ પ્રાચીન ભંડારોની અનેક લિખિત પ્રતા સાથે રાખી અથાગ પરિશ્રમ લઈ મુનિરાજશ્રી ચતુરવિજયજી મહારાજ અને મુનિરાજ શ્રી પુણ્યવિજયજી મહારાજે સંશોધન કરી તૈયાર રેલ છે. નિરંતર ઉપયેગી ધાર્મિક રીતરિવાજોની પરિપાટી અને પરંપરા વિસરાતી જાય છે તેવા કાળમાં આ પ્રકાશન કેવું આવકારદાયક થઈ પડે છે તે તેના વાચકો સમજી શકે તેવું છે. આ સૂત્રના પ્રકાશનના પ્રારંભમાં તેની ઉપયોગિતા શુ છે ? છેદસૂત્ર માટે જૈન સમાજની શું માન્યતા છે ? તે માટે મુનિરાજશ્રી પુણ્યવિજયજી મહારાજે પ્રાસંગિક નિવેદન સેવ કઈ સમજી શકે તે માટે ગુજરાતી ભાષામાં વિદ્વત્તાપૂર્ણ આપેલ છે. પ્રસ્તાવના વિગેરે સર્વ કઈ સમજી શકે માટે ગુજરાતીમાં આપેલ છે. ઉંચા લેઝેર પેપર ઉપર, સુંદર વિવિધ શાસ્ત્રી અક્ષરથી શ્રી નિર્ણયસાગર પ્રેસમાં છપાવી સુશોભિત કપડાનું મજયકૃત બાઈન્ડીંગથી અલંકૃત કરવામાં આવેલ છે. કિંમત રૂા. 4-0-0 પોરટેજ બાર આના. આ સંસ્થાઓએ મુંબઈમાં પેતાની ઓફીસે નીચેને ઠેકાણે બદલી છે. 1. શ્રા જૈ વેવ કોન્ફરન્સ ઓફીસ—ધીયામે-૨શન શેખ મેમણ સ્ટ્રીટ નં. 86 - સુતાર ચાલ જંકશન. મુ બઈ નં. 2 - તા નું સરનામું * હિંદ સંઘ ? 2. શ્રી યશોવિજયજી જૈન ગુરૂકુળ હેડ ઓફીસ–ધીયામેન્શન. 73-37 સુમારચાલે મુ અઇ ને ? ભા નગર - આ 'ર પ્રિન્ટિંગ પ્રેસમાં શેઠ દેવચંદ દા મ9 એ છાપું For Private And Personal Use Only