Atmanand Prakash Pustak 014 Ank 04

Author(s): Jain Atmanand Sabha Bhavnagar
Publisher: Jain Atmanand Sabha Bhavnagar
Catalog link: https://jainqq.org/explore/531160/1

Page #1

The Atmanand Prakash. REGISTRED No. B. 431.
श्रीमजियानन्दसू रिसद्गुरुज्यो नमः । 320000-00-65EReceOONRELGOGGE1000909papRECE
श्री
095GSAGROSSESREEO
आत्मानन्दप्रकाश.
HEROESGRO26REEEEEERec-1000000000
सेव्यः सदा सद्गुरु कल्पवृक्षः
श्रीमत् सम्यक्त्वरत्नं जिनमतललितं ज्ञानरत्नं गरिष्टं शुद्ध सद्वृत्तरत्नं भविजनमुखदं सारसंवेगरत्नम् । सद्भावाध्यात्मरत्नं गुणगणखचितं तत्वसदोधरत्नं
आत्मानंदप्रकाशोदधिपरिमथनात् वाचकाःमाप्नुवन्ति शा। Breas-dara-de-a-RRRENA पु. १४. वीर संवत् २४४३ कार्तिक. आत्म सं. २१. अंक ४ था.
-G95666-20665555555 प्रकाशक-श्री जैन आत्मानन्द सभा-भावनगर
વિષચાનક મણિકા નબર, વિષય, છુ, નખ, વિષય..
पृष्ठ अनु स्तुति..... ७८५ यात्रिय मधुमे। अने उनाने भास । - નવીન વર્ષારંભે આશીર્વચન ૮૦ અગત્યની સુરાના
...१८१ भिमांसा ... Necessit- nawls for ४ गतिरासि साहित्य, the cormiddle class
Jains insoni ..१०५ | વાષિક-મૂલ્ય રૂા. ૧) ટપાલ ખર્ચ - 4
આનંદ પ્રીન્ટીંગ પ્રેસમાં શાહ ગુલાબચંદ લલ્લુભાઈએ છાપ્યું -ભાવનગર. smaraNamamiwwww
DOT

Page #2

તૈયાર છે !. જલદી મગાવા.
તૈયાર છે ! विज्ञप्ति त्रिवेणि.
( સંસકૃત ગ્રંથ )
(જૈન ઐતિહાસિક સાહિત્ય ગ્રંથ. ) - આ અપૂર્વ ગ્રંથ જૈન ઐતિહાસિક સાહિત્યના હાઇને આવી જાતનું પુરતક જૈનસાહિત્યમાં તે શુ' પરંતુ સમગ્ર સંસ્કૃત સાહિત્યમાં પણ હજુ સુધી પ્રગટ થયું નથી. ઇતિહાસિક દૃષ્ટિએ આ ગ્રંથ ખરેખર મહત્વનો છે. તેમાં આવેલા વૃતાંત જૈન સમાજની તત્કાલિનસ્થિતિપરા કેવું સરસ અજવાળું પાડે છે તે આ ગ્રંથનું અવલોકન કરે માલમ પડે તેવું છે. આ ગ્રંથ સાત વાંચવાથી એમ પ્રત્યક્ષ થાય છે કે તે સમય ભારતવર્ષ (હિંદુસ્તાનના) ના પ્રદેશોમાં જૈનધર્મને કેવો વિશાળ પ્રચાર તેમજ સંસ્કાર હતા કે જેની આજ જેનોને બીલકુલ ખબર નથી એટલું જ નહિ પરંતુ તે પ્રદેશની જેન જાહોજલાલી—ગૌરવતાને પણ અત્યારે બીલકુલ ખ્યાલ નથી. જૈન ઇતિહાસના અને પ્રાચીન શોધ ખેાળના શોખીનોને માટે એક આ ઉમદા તક અને સાધન છે.
આ ગ્રંથના સંપાદક શ્રી મામુનિરાજશ્રી જિનવિજયજી મહારાજ છે. આઠ ફાર્મના ગ્રંથ ઉપર ૧ર ફામની પ્રસ્તાવના લખી જૈન ઇતિહાસ ઉપર સારું અજવાળું ઉકત મહાત્માએ પાડેલું હોવાથી આ ગ્રંથની મહત્વતા તે ઉપરથી સહજમાં સમજાય તેમ છે. તેની પ્રસ્તાવના વિસ્તૃત, ચમત્કારિક, એતિહાસિક વાતથી ભરપુર અને વિદ્ધતા ભરેલ સુંદર હિંદિભાષામાં લખી સંસ્કૃત અને હિં’દિભાષાના જાણકારોને ખાસ અવલકવા લાયક થયેલ છે. પુસ્તક ઉંચા મજબુત લેજ કાગળ ઉપર સુંદર ટાઈપથી છપાવવામાં આવેલ છે. કિમત. ( કપડાનું પુરું' ) રૂા. ૧-૦-૦ ( સા દુબાઈડીંગ) રૂા. ૦-૧૪-૦ ( અમારે ત્યાંથી મળશે. ) પોસ્ટજ જા ૬.
સભાનું જ્ઞાનદેકાર ખાતું છપાતા ઉપયોગી ગ્રંથા.
માગધી-સંસકૃત મૂળ અવચૂરિ ટીકાના ગ્રંથા. ૧ ૮૯ સત્તરીય ઠાણ સટીક '' શા. ચુનીલાલ ખુબચંદ પાટણવાળા તરફથી. ર. ૮૯ સિદ્ધ પ્રાભૂત સટીક ” પ્રાંતિજવાળા શેઠ કરમચંદની બીજી સ્ત્રીના સ્મરણાર્થે.
- હા. શેઠ મગનલાલ કરમચંદ તરફથી. ૩ ૮૪ રત્નશેખરી કથા ” શા. હીરાચંદ ગડુલચંદની દીકરી બેન પશીભાઈ પાટણવાળા ત. ૪ દાનપ્રદીપ ?'
શા. મુળજી ધરમશી તથા દુલભજી ધરમશી પોરબંદરવાળા ત. ૫ ૮ શ્રી મહાવીર ચરિત્ર ” શા . જીવરાજ માતીચંદ ત યા પ્રેમજી ધરમશી પોરબંદર
- શ્રી નેમિચંદ્રસૂરિ કૃત. - વાળા તરફથી શા. મુળજી ધરમશીના સમરણાથે". ૬ ૮૯ સંબંધ સિત્તરી સટીક ? શા. કલ્યાણજી ખુશાલ વેરાવળવાળા તરફથી. સ્થાનક પ્ર-સટીક '' શા. પ્રેમજી નાગરદાસની માતુશ્રી બાઈ રળીયાતભાઈ માંગ
રાળવાળા તરફથી.

Page #3

HORSC02599099500395599SARIB999999999996-cesssee93eos
26 DISHDOHe:
.94
श्री. Eभ.प.मी.
प्र...
७Deep
SCOORDICIDCOSCHOO.15.35996.
COM.SCRIST.C-1 CEOCive-TCMCHOTGenew-yakoyeSTEPTCdDTCOICIANDER
शह हि रागषमोहाद्यनिनूतेन संसारिजन्तुना शारीरमानसानेकातिकटुकःखोपनिपात. पीमितेन तदपनयनाय हेयोपादेयपदार्थ परिज्ञाने यत्नोविधेयः॥
ASSESS666-68999pana
पुस्तक १४ ] वीर संवत् २४४३, कार्तिक. आत्म संवत् २१. [ अंक ४ थो.
RAARARASHARMERAALRARY
प्रभुस्तुति.
yyyEVUMS
શાર્દૂલવિક્રીડિત, નિત્ય વિવ બધું અનંત સુખથી આનંદ ચિત્તે ધરે, ચિંતા કલેશ ઉપાધિ-આધિ સઘળી શાંતિ ક્ષમાથી હરે; સર્વે વૈર વિના વસૌ હળી મળી સદ્ધર્મને સેવજે, તેવી જે શુભ ભાવના ધરી રહ્યા તે વીર શણે હજે.
RRRRRRRRISKIKASKAARRARI
૧
Guleyuell
SUUUUUUSKHEKASKETUUUUESS

Page #4

૮૦
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
નવીન વર્ષારંભે.
૨
૩.
આશીર્વચન,
મંદાક્રાન્તા, જે બોધે છે સકળ જનમાં પ્રેમની ભાવનાને, જે અપે છે સકળ સુખના સાધને સાધવાને; પિકારે જે પરમ કરૂણા સર્વદા ચિત્ત સ્થાપિ, તે સર્વેને નવીન વરસે ધર્મ આનંદ આપો. જે વર્ણવે વિનય રસથી દાનના દિવ્ય ધર્મો, ને પ્રીતિથી પરર-ઉપકૃતિ સાધનારા સુકર્મો, જે આદેશે ભવિજન અરે દીનના કષ્ટ કાપો, તે સર્વેને નવીન વરસે ધર્મ આનંદ આપે. જે ચારિત્રે સમકિત ભરી શીળ શોભા પ્રરૂપે, જે ઊદ્વારે બહુ જ પડ્યા ઘેર સંસાર કૃપ; ઉચ્ચારે જે જન હૃદયમાં ભાવના શુદ્ધ છાપો, તે સર્વેને નવીન વરસે ધર્મ આનંદ આપે. જે બંધાવે ઊભય તપના દુર્ગમાં બાર કેટ, જ્યાં દેખીને પહદયરિપુઓ નાસતા મારી દોટ; જે દશાવે નવપદ તણું મંત્રના દિવ્ય જાપ, તે સવેને નવીન વરસે ધર્મ આનંદ આપે. જેથી જામે સુગુરૂ વિજયાનંદ સુરીશ ભક્તિ, જેથી વાધે હૃદયકમળે આત્મ-આનંદ શકિત; જેને માટે નરમદ કહે માસીકે ધ્યાન આપે, તે સર્વેને નવીન વરસે ધર્મ આનંદ આપે.
10
૧ વર્ણન કરી બતાવે. ૨ પરોપકાર. ૩ ઘોર સંસારરૂપી કૂવામાં પડેલા ઘણા જનને જે ઉદ્ધાર કરે છે. ૪ બાહ્ય અને આંતર બંને પ્રકારના તપ બાર. ૫ અંતરના શત્રુઓ-કામ ક્રોધાદિ. ૬ વૃદ્ધિ પામે.

Page #5

કમ મિમાંસા.
કર્મ મિમાંસા.
કર્મના નિયમે એ પણ વિજ્ઞાનના નિયમો જેવા જ કાર્યકર ( practical) છે અને એ નિયમોને સમજણપૂર્વક ગતિમાં મુકવાથી ધારેલું પરિણામ મેળવી શકાય છે. જેમ અમુક ભૈતિક નિયમોને અનુસાર અમુક પરમાણુ ઓને સંગ કરવાથી તેમાંથી અમુક દશ્ય ઉદ્દભવ પામે છે તેમ કર્મના પણ અમુક નિયમેને અનુસરીને અમુક પ્રકારની ચિત સ્થિતિ ધારણ કરવાથી ચોક્કસ પ્રકારનું પરિણામ મેળવી શકાય છે. હમે ઉપર સવિસ્તર દર્શાવી ગયા છીએ કે, વિચાર એ ચારિત્રનું નિયામક છે, અમુક પદાર્થ અથવા સ્થિતિ વિશેષની ઈચ્છા અથવા વાસના એ આતમાને એ પદાર્થ અથવા સ્થિતિ મેળવવાની તક શોધી આપે છે, અને સ્થળ, માનસીક અથવા આધ્યાત્મીક સુખને આસ્વાદ અન્ય આત્માઓને કરાવવાથી મનુષ્ય તે તે પ્રકારનું સ્થળ, માનસીક અથવા આધ્યાત્મીક શુભ પરિણામ ઉપાજે છે.
પરંતુ વિજ્ઞાનના નિયમો કરતાં, કર્મના નિયમોને સમજવા અને તેને સમજીને અમુક પ્રકારનું પરિણામ ઉપજાવવું એ અતિ દુષ્કર છે એટલા જ માટે કઈ ભૂતકાળના મહાત્મા કર્મની ગહનગતિ છે, એ પ્રકારનું કથન વિશ્વને સંભળાવતા ગયા છે. અલબત વિજ્ઞાનના નિયમો પણ અતિ ગહન, અને અત્યંત પ્રયાસથી તેનું રહસ્ય મને ગત થઈ શકે તેવા કષ્ટસાધ્ય છે, તો પણ એ નિયમોનું પ્રવર્તન ક્ષેત્ર સ્થળ ભૂમિકા હોવાથી, અને સ્થળ પદાર્થો સ્થળ યંત્રો વડે માપી તળી શકાય તેવા હોવાથી, તેના નિયમે અમુક પરિણામ ઉપજાવવા માટે ન્યુનાધિક અંશે નિશ્ચંતપણે યોજી શકાય છે, અને તેનું પરિણામ કદાચ ન આવે તો ભૂલ ક્યાં છે તે પણ તુર્ત પકડી શકાય છે. કર્મના નિયમે સંબંધે એમ નથી, એનું પ્રવર્તન ક્ષેત્ર એ આત્મદ્રવ્યની અરૂપી ભૂમિકા ઉપર હોવાથી, અને તેનું કાર્ય યંત્રવડે નહી માપી તેળી શકાય તેમ હોવાથી અમુક પરિણામ ઉપજાવવા માટે શું ઉપાય જવા એ નિર્માન્તપણે કહી શકાતું નથી. કેમકે દરેક માણસ એકજ કૃતિવડે એક સરખું પરિણામ કર્મના નિયમેને ગતિમાં મુકી ઉપજાવી શકતા નથી. એકલી કૃતિ અથવા નિયમની ગતિ ઉપર એ પરિણામનો આધાર નથી, પરંતુ કૃતિ કરનાર અથવા નિયમોને ગતિમાં મુકનારની આત્મસ્થિતિ ઉપર પણ એ પરિણામને આધાર કોઈ અંશે રહે છે. હાઇડ્રોજન અને ઓકસીજન વાયુને અમુક પરિમાણમાં સંગ કરવાથી હું કે તમે જળના અણુને ઉપજાવી શકીએ, પરંતુ એક કલાક સંયમમાં બેસવાથી, અથવા મંત્ર જપવાથી, અથવા સામાયિક આદિ વિધિમાં જાવાથી હું

Page #6

શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
અને તમે સરખું ફળ મેળવી શકીશું નહીં. કેમકે એ ફળની ઘટનામાં ફાળે આપનાર તો માત્ર સ્થળ નથી. આસન, મંત્રોચ્ચાર અથવા ક્રિયાકાંડ જ નથી, પરંતુ અનેક સૂકમ સામગ્રીઓ એકત્ર થઈને એ પરિણામનો ઉદ્દભવ થાય છે. આથી કર્મના નિયમ સંબંધે એમ તો ન જ કહી શકાય કે અમુક અમુક કામ કરવાથી અથવા અમુક અમુક ભાવના ભાવવાથી અમુક પરિણામ તો જરૂર આવે જ. અનેક પ્રકારની વાસનાઓ, વિચારો, આકાંક્ષાઓ, ભાવનાઓ, ઈચ્છાઓ, અને કાર્યોનું એવું સંમિશ્રીત અને વિચિત્ર આટીઘુંટીવાળું વણાટ (web ) ઉત્પન્ન થાય છે કે એના અંગભૂત તત્વનું પ્રથક્કરણ કરી તે દરેકને તેમના મૂળ સ્વરૂપમાં નિહાળવું એ સર્વજ્ઞ વિના અન્ય આત્માઓથી અશક્ય છે.
પરંતુ આ વિચારથી આપણે નિરાશ થઈ કાંઈ જ કરવા યોગ્ય નથી એમ નિશ્ચય કરવો એના જેવી મુખઈ ભાગ્યેજ બીજી હોઈ શકે. આ બધા નિયમનો બને તેટલો બારીકીથી અને ચોકસાઈથી અભ્યાસ કરી, આપણા ચારિત્રને આપણે કેવી રીતે બને તેટલું ઉચ્ચ પ્રકારનું અને ઈશત્વના અંશવાળું બનાવવું એ પ્રત્યેક મનુષ્યના પુરૂષાર્થને વિષય હોવો ઘટે છે. એ નિયમો સંપૂર્ણ સ્વરૂપે સમજી શકાય તેવી વર્તમાન કાળે આપણને માનસ સામગ્રી પ્રાપ્ત થઈ નથી, તેથી એ નિયમોના સ્વરૂપનો નિર્ધાર કરવા પ્રયત્ન જ ન કરવો એમ નથી. એથી ઉલટું સત્ય તો એ છે કે એ સંબંધી વિચાર કરતા કરતા જ આપણને આ કાળે આપણને હાલ ઉપલબ્ધ છે, તેટલી માનસશક્તિ મેળવી શક્યા છીએ, અને વિશેષ કાળજી, અભ્યાસ, ખંત અને ચારિત્રથી હજી પણ અનેક ગઢ નિયમને શોધી તેને ઉપયોગ કરવા શક્તિમાન બનીશું. કર્મની ગતિ ગહન છે” એ કથન કહેનારનો ઉદ્દેશ આપણને નિરાશ કરી નાખી એ સંબંધી વિચારમાં ન જ ઉતરવું એમ કહેવાનું નહોતું, પરંતુ “હમે કર્મના બધા નિયમોને સમજી શક્યા છીએ” એવા અભિમાનમાં કોઈ અપજ્ઞ પામર સંતોષ માની ન બેસી રહે તેટલા માટે હતો. કેમકે અલ્પજ્ઞતા જેવું ભયંકર અને પ્રાણઘાતક હથિયાર બીજું ભાગ્યે જ માલુમ પડે છે.
કર્મની ગતિ ગહન છે” એમ કહીને બેસી રહેવું એ અપજ્ઞતાનું ફળ છે. કોઈ વાતની ગહનતાથી અંજાઈ જઈ તેમાં ઉંડા ન ઉતરવું એ મનુષ્યની બુદ્ધિને મુલ શોભા આપનારૂં નથી. “મારૂં પૂર્વકર્મ એ પ્રકારનું છે” એમ બેલી સંતોષ માનનાર પોતાને અને વિશ્વને અન્યાય આપે છે. કેમકે પોતે નિયમનું અધું સ્વરૂપ લક્ષ્યમાં રાખી બાકીના અધ સ્વરૂપની ઉપેક્ષા કરે છે. “પૂર્વકર્મ આ પ્રકારે છે” એ ખરૂં છે પરંતુ એ પ્રકારને અન્યથા કરવાના સાધનો અને નિયમો અત્યારે

Page #7

કમ મિમાંસા.
૮૩
અસ્તિત્વમાં નથી જ એમ માનવામાં અને પુરૂષાર્થહીન બનવામાં તે ઠગાય છે. અને પિતાના તેવા વર્તનથી વિશ્વને છેટું દ્રષ્ટાંત આપી તેને પ્રવંચનામાં ઉતારે છે.
અલ્પજ્ઞતા મનુષ્ય પાસે એવું કાયરતાનું વાકય લાવે છે કે હું મારા પૂર્વ કર્મને વશ છું.” પરંતુ તે સાથે એટલું વિચારવું ભૂલી જાય છે કે એ વખતે પોતે જે વલણ અથવા સ્થિતિને વશ છે તેનાથી વિરોધી વલણ અથવા સ્થિતિ પ્રયત્ન દ્વારા પ્રાપ્ત થઈ શકે તેમ છે. એક માણસ નીસરણીના છેડે બેસીને એમ કહે કે “આ નીસરણીના પગથી ઉપર ચઢી હું મેડી ઉપર જઈ શકીશ નહિ, કેમકે ગુરૂત્વાકર્ષણના નિયમાનુસાર પૃથ્વી એ મારા શરીર કરતાં મેટી વસ્તુ હોવાથી હું પૃથ્વીવડે આકર્ષાયેલ રહીશ અને તેથી ચઢવાનો પ્રયત્ન કરતા એ ગુરૂત્વાકર્ષણના નિયમના વર્તન દ્વારા હું અવશ્ય તુર્તજ હેઠે પડી જવાને” તો આપણે તેને ગુરૂત્વાકર્ષણના નિયમનું અર્ધસ્વરૂપ સમજે છે એમજ કહીશું. કેમકે એક પક્ષે જેમ એ નિયમ કામ કરે છે તેમ અન્ય પક્ષે આપણને પ્રાપ્ત થએલ સ્નાયુબળ પણ કામ કરે છે. અને એ નિયમના બળને આપણું સ્નાયુબળ પહોંચી શકે તો જરૂર આપણે મેડી ઉપર ચડી શકવાના. અને વિરોધી બળની અથડામણીમાં જે બળ ઉચ્ચ પ્રભાવવાળું ઠરે તે જરૂર વિજય પામવાનું એમાં કાંઈ શક નથી. આથી એક પ્રકારના સામર્થ્યને ગતિમાન નિહાળી નિરાશ થવાના બદલે તેનાથી વિરોધી સામર્થ્યને સવિશેષ શક્તિપણ જવાથી પૂર્વનું સામર્થ્ય પરાસ્ત થાય છે અને ઉત્તરનું સામર્થ્ય પિતાને પ્રભાવ બેસારી શકે છે. પૂર્વ કર્મ પણ એક પ્રકારનું આપણે આપણી વાસનાથી પૂર્વ કાળે ગતિમાં મુકેલું બળ વિશેષ છે અને એની ગતિને પ્રતિદ્વદી પ્રવાહ તેની સામે મુકવાથી એ બન્નેની અથડામણ થઈ વધારે બળવાન પ્રવાહ પોતાની દીશામાં ઓછા બળવાન પ્રવાહને લેતો ચાલે છે. આમ હેઈને, આપણા પૂર્વકના પ્રભાવથી પરાસ્ત પામી લમણે હાથ દઈ નિરાશ થવાને બદલે પુરૂષાર્થ વડે એ કર્મને આપણને અનુકુળ બનાવવા પ્રયત્ન કરવો જોઈએ.
આ કાળે આપણા સમાજમાં કઈ પણ પ્રચલીત ભાવના શ્રાપરૂપ થઈ પડી હોય તે તે “પૂર્વકર્મ” ની છે. હજારે અલ્પજ્ઞ મનુષ્ય પૂર્વકમ” ના બળને લક્ષ્યમાં રાખી તેની ગતિને વશ બની પોતાના આયુષ્યને નિષ્ફળ અને હેતુશુન્ય બનાવી મુકે છે. પૂર્વ કર્મની દીશાને નકી કરી, જે તે અનિષ્ટ હોય તો તેની વિરૂદ્ધની ગતિ ઉત્પન્ન કરવા અવશ્ય ડાહ્યા મનુષ્યએ પ્રયત્ન આદર ઘટે છે. આ સૃષ્ટિ એ નિયમોની સૃષ્ટિ છે. એક નિયમની સામે બીજા ચાકસ નિયમને પ્રેરવાથી એ ઉભયની ગતિ વિરામ પામી જઈ કાંઈ પણ શુભાશુભ ફળ આપતી અટકી પડે છે. આથી પૂર્વ કર્મની ભાવના સાથે વર્તમાન કર્મની ભાવનાને પણ નિરંતર લક્ષ્યમાં રાખી

Page #8

શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
ઉભયમાંથી આપણા હિત અને કલ્યાણને અનુસરતું પરિણામ ફલીત કરવા વિવેકપૂર્વક ઉદ્યમ કર ઉપયુક્ત છે.
કેટલીકવાર એવું પણ જોવામાં આવે છે કે એક અનિષ્ટ વાસના, ઈચ્છા, આકાંક્ષા અથવા લક્ષ્ય ઉપર અત્યંત ચિંતન કરવાથી અને તેની પ્રાપ્તિ માટે અશ્રાન્ત પ્રયત્ન કરવાથી તેને સંસ્કાર આત્માના આંતરીક બંધારણમાં એવો દઢપણે જામી જાય છે કે અન્ય ભવમાં એ સંસ્કારને દૂર કરવો એ અત્યંત દુષ્કર થઈ પડે છે. બીજા સર્વ વિષયમાં એ મનુષ્ય ગમે તેટલો સંયમી, વિવેકી અને સ્થિર ચિત્તને હોય, પરંતુ પેલા પૂર્વના જામેલા સંસ્કારના વિષય સંબંધે તેનું ચિત્ત એટલું બધું એકપક્ષી બની ગયું હોય છે કે ઘણે કાળ સુધી તે સંસ્કારનો પરાભવ કરવા સશક્ત બની શકતો નથી. એ સંસ્કારજન્ય કૃતિની અનિષ્ટતાથી તે અજ્ઞાત હોય છે એમ કાંઈ નથી. તે જામી ગયેલા સંસ્કારનું અથવા પૂર્વકર્મનું સ્વરૂપ તે યથાર્થ ભાવે સમજી શક્તો હોય છે, અને તેથી તેને પોતાના જીવનમાં કેટલી બુરાઈ વ્યાપી રહે છે તે પણ તે જોઈ શકતો હોય છે, છતાં તેને નીવારવા માટે કેટલોક કાળ સુધી તે આવશ્યક પુરૂષાર્થને આવિર્ભાવ કરી શકતો નથી, અથવા કહો કે એ સંસ્કારને સંપૂર્ણ પરાભવ કરવા માટે ઘટતા પુરૂષાર્થની કળાને પ્રગટાવી શકતો નથી. ઘણે કાળ સુધી એના એજ વિષયનાં ચિંતનના પરિણામે તેણે એક અનિવાર્ય ગતિવાળું પ્રચંડ બળ પ્રગટાવ્યું હોય છે અને વર્તમાનમાં તેના પ્રવાહને ખાલી રાખવો એ લગભગ અશકય બની ગયું હોય છે. કેમકે પુરૂષાર્થની ગમે તેટલી માત્રા એકજ કાળે, તે વધીને રાક્ષસી બનેલી વાસનાને કાબુમાં લાવી શકે તેમ હોતું નથી. આવા પ્રકારના કર્મને આપણા શાસ્ત્રકારોએ “નિકાચીત કર્મ” અર્થાત ભેગવ્યા વિના નજ ચાલે એવી સંજ્ઞાથી પ્રબોધેલું જણાય છે. પરંતુ ત્યાં પણ પુરૂષાર્થને અનવકાશ સુચવવાનો શાસ્ત્રકારનો હેતુ નથી. શાસ્ત્રકાર માત્ર એટલું જ કહેવા માગે છે કે ગમે તેવા પ્રબળ પરંતુ એકજ પુરૂષાર્થની માત્રાથી એ કર્મને કાબુ લઈ શકાતું નથી, અને પુરૂષાર્થ અથવા ગદ્વારા એને ધીમે ધીમે ક્ષપશમ અથવા ઉપશમ થવા યોગ્ય છે. “નિકાચીત કર્મ” બધું ભેગવવું જ જોઈએ એમ કાંઈ નથી, પુરૂષાર્થને ત્યાં જરૂર અવકાશ રહેલે હોય છે, અને એ કર્મની વિધી દશામાં ગતિ કરવાથી અર્થાત એ કર્મની ઉલટી દીશામાં કર્મશીળ બનવાથી થોડા કાળમાં એ “નિકાચીત કર્મ ” શીથીલ અથવા પુરૂષાર્થ–સાધ્ય બની જાય છે. ખરી રીતે પુરૂષાર્થ એ એક પ્રકારનો ભેગજ છે, અને તેથી પુરૂષાર્થથી કને ક્ષીણ કરવા એ ભેગવીને જ ક્ષીણ કરવા તુલ્ય છે. ભેગવવામાં પણ સરખુ કષ્ટ અને મહેનત છે, અને પુરૂષાર્થમાં પણ તેટલી જ સહનશીલતા, ધૈર્ય, ઉદ્યોગ, અને ખંતની આવશ્યકતા રહેલી છે.

Page #9

કમ મિમાંસા.
પામર મનુષ્ય ભંગદ્વારા અને વીર પુરૂ પુરૂષાર્થ દ્વારા, અર્થાત્ સૃષ્ટિના કેઈ નિયમને કામે લગાડીને પૂર્વ કર્મ ક્ષીણ કરે છે. આટલું નિરંતર સ્મૃતિમાં રાખવું ઘટે છે કે પૂર્વકર્મ કરતા પુરૂષાર્થ હમેશા પ્રબળ છે. (Exertion is greater than desting) એકજ વાસના ઉપર અત્યંત ચિંતન કરવાથી અનેક મનુષ્યએ એવા પ્રબળ સંસ્કાર ઉપજાવ્યા હોય છે કે તે વાસના તેમની આંતરીક ઘટનામાં એક પ્રબળ સવરૂપે ઘણો કાળ સુધી કાયમ રહે છે, અને ઘણે કાળ પુરૂષાર્થ સેવવાથીજ તેને દૂર કરી શકાય છે. અન્ય સર્વ વિષયમાં એવા મનુષ્યો અત્યંત વિવેકી અને સંયમી હોવા છતાં એ પૂર્વભવની વાસના તેમને એ ખાસ વિષયમાં તદ્દન નિર્બળ અને રંક બનાવી મુકતી હોય છે. આ દશ્ય આપણને એવા પુરૂષો તરફ ઉદાર અને ક્ષમાની દષ્ટિથી જોતા શીખવે છે. આવા પ્રસંગે, પૂર્વ કર્મના બળ અને સ્વરૂપને સમજનાર ડાહ્યા મનુષ્યો તેમના તરફ તિરસ્કારની ભાવનાથી જોતા નથી, પરંતુ ઉલટું ક્ષમાની નજરથી જુએ છે, અને તેમને માત્ર એટલી જ સલાહ આપે છે કે એ સંસ્કાર સામે તેમણે પિતાના સર્વ સામર્થ્યને ચોજીને તેનો પરાભવ કરવો જોઈએ. આપણે સર્વના પ્રસંગમાં એવા ઘણાં મનુષ્ય આવ્યા હશે કે જેઓ બીજા સર્વ વિષયમાં વિવેકી, સંયમી અને સમજુ હોવા છતાં એકાદ ખાસ બાબતમાં વિવેક હીન અને સંયમની હદને ઓળંગનારા બની જાય છે. આ પ્રસંગે આપણને આશ્ચર્ય થતું હોય છે કે આટલી બુદ્ધિ, વિવેક અને સારાસારની સમજણની સાથે આવી કૃતિને સમન્વય કેવી રીતે ઘટી શકે? આ વખતે તેની અક્કલ કેમ કામ કરતી અટકી પડી, અથવા આ પ્રસંગે તેને ગુરૂ કેમ ગામ ગયે છે? ખરી રીતે તેમની અક્કલ કામ કરતી અટકી પડી હોતી નથી અથવા તેમને ગુરૂ ગામ ગયો હતો નથી, પરંતુ તેમણે એ વાસના ગત સંસ્કારને એવો પ્રીતિપૂર્વક પૂર્વકાળે સેવેલો હોય છે અને તે તેની ચિત્ત-ભૂમિમાં એ સજ્જડ થઈ ગયેલ હોય છે કે તેમની હાલની વિવેક અને સમજણની માત્રા તે સંસ્કારનો પરાભવ કરવા વિજયી બની શકતી નથી. તેમને વર્તમાન ઉદયમાન વિવેક જ્યારે પવનના વેગથી એક દિશામાં ગતિ કરતો હોય છે ત્યારે તેની વિરોધી દિશામાં તેમની પૂર્વકાળની વાસના વરાળ અથવા વિદ્યુત યંત્રની ગતિથી કામ બજાવતી હોય છે. પૂર્વની દિશામાં ગમે તેટલી ઝડપથી ગતિ કરતો વાયુ જેમ પશ્ચિમ દિશામાં જતી રેલવેને પિતાના બળથી અટકાવી શકતો નથી, તેમ આવા લોકોને વર્તમાન જ્ઞાન અથવા વિવેક બુદ્ધને ઉદય, તેમના પ્રબળ સંસ્કારને દાબી અથવા રોધી શકતો હોતો નથી.
આપણે ઘણીવાર જોયું છે આપણા બુદ્ધિમાન અને ડાહ્યા ગણાતા મિત્રો અને સગા-સંબંધીઓમાં કોઈ એવા ગુપ્ત દુરાચરણો રહેલા હોય છે કે જે માટે

Page #10

શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ. .
આપણે અત્યંત નારાજ થઈએ છીએ. એવા પુરૂષે પિતાની અનિષ્ટ કૃતિઓને પિતાની બુદ્ધિની હકમતથી અથવા દ્રવ્યની અનુકૂળતાથો છુપાવી રાખતા હોય છે, ૫રંતુ જ્યારે કોઈ અણધારેલી રીતે આપણને તેની ખબર પડી જાય છે અને તેમને એ સબંધે ખરી હકીકત જાહેર કરવા સ્નેહભાવે વિનવીએ છીએ ત્યારે તેઓ બહધા આ પ્રકારે કહે છે. “હું મારા અપકૃત્યનું અને ચારિત્ર્યહિનતાનું સ્વરૂપ સારી રીતે સમજુ છું, પરંતુ હવે એ માર્ગમાંથી હું પાછો વળી શકું તેમ નથી. એ વિષયમાં મારું પ્રત્યેક રોમ એવું તો ઠ્ઠ બંધાઈ ગયું છે કે હવે હું તેનાથી મુક્ત થઈ શકું તેમ સંભવતું નથી. આના અનિષ્ટ પરિણામે હું નથી જોઈ શકતો તેમ નથી. એ બહુ હું યથેષ્ટ પ્રકારે સમજુ છું, છતાં ભાઈ! માફ કરો એ બાબત હું મારી નિર્બળતા અને પામરતા કબૂલ કરું છું” સાધારણ મનુષ્યો તે શું પરંતુ ઘણા જ્ઞાની અને વિકાસની ઉચચ કળાએ પહોંચેલા આત્માઓ પણ કઈ એકાદ વિષયમાં અત્યંત નિર્બળ હોય છે. મનુષ્ય સ્વભાવનું અવલોકન કરનાર વિચક્ષણ પુરૂષે જાણતા હોય છે કે અત્યંત બાહોશ અને પ્રવીણ વ્યવહારકુશળ મનુષ્ય પણ અનેકવાર મુખ પણ ન કરે તેવી ભૂલ કરી બેસે છે, અને તે પ્રસંગે તે ભૂલ થવાનું ખરું કારણ એ હોય છે કે તેમને તેવી ભૂલથાપ ખવડાવનાર તે ભૂલ ખાનારના ચારિત્રની એકાદ નિર્બળ બાજુને શોધીને તેના ઉપર પોતાની હિકમત અજમાવે છે, અને ભૂલ ખાનારને તે ભાગ નિર્બળ હોય તો અવશ્ય પેલો ભૂલ ખવરાવનાર તે રસ્તે થઈને પિતાને હેતુ પાર પાડી શકે છે. લેભી મનુષ્ય પોતાના લોભ-વિષયની પ્રાપ્તિ કરાવનાર કે પ્રબળ નિમિત્તને જુએ છે તો પછી ત્યાં બહુ વિચાર કરવા ન રોકાતા એકદમ આંખ મીંચી ત્યાં ઝંપલાવે છે. તેમના લેભના પ્રબળ સંસ્કાર તેમના સ્પષ્ટ વિવેકના ઉપર આવરણ રૂપે રહેલા હોવાથી તેમને ફસાવવા માટે રચેલી જાળનું બધું સ્વરૂપ સાવંત વાંચી જઈ શકતા હોતા નથી; અને પેલો ફસાવનાર માણસ, પોતાને શીકાર બનનાર જનસમુદાયના હદયનું બંધારણ બહુ સારી રીતે સમજતો હોવાથી તેમની દષ્ટિ આગળ એવી લોભાવનારી અને મેહક કપનાઓ ઉપજાવ્યે રાખે છે કે તેમને વિવેકને અવકાશ મુદ્દલ રહેતો નથી. એકહિકમતી અને કાબેલ સટેરીયેા હજારે વ્યાપારીઓને આવી જ રીતે પાયમાલ કરી નાખી શકે છે. પરંતુ તેમનો ભોગ બનનાર મનુષ્ય તેમના લોભના સંસ્કારને વશ થયેલા હોવાથી નિર્મળ વિવેકની દૃષ્ટિથી તેના પ્રપંચને જોઈ શકતા નથી. ઘણા ડાહ્યા મનુષ્ય આવા કાળે વિવેક સાચવીને કામ લે છે અને તેથી એવી વિષમ કસોટીઓમાંથી નિર્વિકને બચી જાય છે અને જે કાળે સમગ્ર દેશ કેઈ પ્રપંચને વશ બન્યો હોય છે ત્યારે તેઓ સમજીને તેનાથી નિરાળા રહી પોતાનું

Page #11

કમ મિમાંસા.
નિત્યનું કાર્ય નિભાવતા હોય છે. પિલા પ્રપંચની જાળમાં ફસાયેલા મનુષ્ય એ મનુષ્યને ભીરૂ અને ડરકણું કહી તેની મશ્કરી કરે છે, પરંતુ પિલો જ ભીરૂ” મનુષ્ય જાણે કે અત્યારે એવું ઉપનામ નિભાવી લેવું વ્યાજબી છે. કેમકે પરિણામે એ આંધળા સાહસ કરતા વધારે લાભદાયક અને આફતમાંથી રક્ષણ કરનાર છે.
એજ પ્રકારે ઘણુ મનુષ્ય સ્ત્રી લંપટ હોય છે. તેઓ કેળવાયેલા, સુશિક્ષિત, સભ્ય અને નેતા વર્ગમાં ગણના પામનાર હોવા છતાં એ વિષયમાં તદન કાબુવિનાના હોય છે. ભલે તેઓ બાહોશ વ્યાપારી હોય કે રાજ્ય દરબાર અથવા સરકારમાં મોટો હોદો ધારણ કરનાર હોય, પરંતુ તેમને તેમને પ્રિય વિષય ઉપલબ્ધ થવાની તક મળતા તેઓ પોતાના વ્યાપારનું કે ઓફીસની જવાબદારીનું હિત વિસરી જઈ તુરત એ પ્રલોભનને આધિન બની જાય છે. બીજા સર્વ વિષયમાં બહુ દીદ્રષ્ટિ વાળા હોવા છતાં, અને પોતાના વ્યવહારના કામકાજમાં બહુજ પ્રવીણ અને કોઈ ઠેકાણે લેશ પણ ઠોકર ન ખાય તેવા હોવા છતાં એ વાસનાના સંબંધ એક બાળકના જેટલી પણ ધીરજ કે સંયમનો પરિચય આપી શકતા હોતા નથી. સમાજમાં કે રાજદરબારમાં તેમની આબરૂને ગમે તેટલો ધક્કો પહોંચે તેની પણ પરવા બાજુએ મુકી દે છે અને પિતાની દદ્ર સંસ્કારવાળી સ્પર્શ–પૃહાને તૃપ્તિ આપે છે. તે કાળે તેઓ પોતાની બધી ફીલોસેફ અને તત્વજ્ઞાનની અવગણના કરે છે. વિશ્વની વ્યવસ્થામાં અને સમાજના અર્થશાસ્ત્રમાં વ્યભિચાર એ શું ભ ઉપજાવે છે તે વિષયમાં તેઓ ગ્રંથના ગ્રંથ ભરી શકે તેટલું લખી કે બોલી શકે તેમ હોવા છતાં, પિતા સબધે એકૃતિની સારાસારતા વિચારવાને અવકાશ તેઓ દાખવી શકતા નથી. તક મળતા તેમની માનસ ક્ષિતિજ ઉપર અંધકારનું શ્યામ આવરણ ફરી વળી તેમના સારાસારના નિર્મળ વિવેકને ઘેરી લે છે, અને તેઓ એક પશુની માફક તેમની નિંઘ અને ધૃણા ઉપજાવનારી પ્રવૃતિમાં જાય છે; તેઓને પોતાને પણ એ કાળે પશ્ચાતાપને અનુભવ થતો હોય છે. અને તેમનું પિતાનુ અંત:કરણ પણ તેમની અનિષ્ટ કૃતિનું સાક્ષી બની ખડુ રહેલુ હોય છે, છતાં તેમણે પૂર્વકાળે સેવેલા અને ચિંતવેલા એ વિષયના સંસ્કાર એવા મૂળ ઘાલીને બેઠા હોય છે કે તેનાથી નિવૃત થવું એ તેમને માટે વગર નાવે પાસીક મહાસાગરને ઓળંગવા જેવું અશક્ય થઈ પડયું હોય છે. બીજી બધી બાબતમાં તેમનું મગજ આરપાર જઈ વસતુ હોય છે છતાં એ વિષયના સબંધે તદૃન પામર અને અસહાય હોય છે.
આ પ્રસંગે આપણે બહુ ઉદાર થવું જોઈએ. આપણી ક્ષમાદષ્ટિને આવા કસોટીના પ્રસંગે ગુમાવવી એ ડહાપણ ભરેલું નથી. કેઈ એકાદ વિષયમાં જ્યારે આપણે આપણા કોઈ બંધુને નિર્બળ જોઈએ તે વખતે તે નિર્બળતા ઉપરથી આ

Page #12

શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ. પણે તેના આખા ચારિત્રનું માપ કાઢવું એ ઉપયુક્ત નથી. વિશ્વમાં કઈ સ્થાને સર્વાગ સંપૂર્ણતા હોતી નથી. વિશ્વ પોતેજ અપૂર્ણ છે અને નિરંતર તે વિકાસના કમ ઉપરજ છે તો પછી એક અપૂર્ણ અને નિર્મળ મનુષ્યમાં ચારિત્રની પૂર્ણતાની આશા કયાંથી રાખી શકાય ? દોષને જોઈને નિરાશ થવાનું નથી, પરંતુ હજી તેને સુધારવાને અવકાશ છે એવી દષ્ટિ રાખવી ઘટે છે. ઘણા મનુષ્ય જ્યાં ત્યાં દોષનું દર્શન કરીને અને સર્વ સ્થાનમાં બુરાઈનું મહારાજ્ય વ્યાપી ગયું માનીને તદ્દન નિર્વેદવાદી બની ગયા હોય છે. પરંતુ તેમણે જાણવું જોઈએ કે વિશ્વમાં ભલાઈને બુરાઈ, સારૂ અને નરસુ, ઈષ્ટ અને અનિષ્ટ, સુખને દુખ, દિવસને રાત્રી, પ્રકાશને અંધકાર, કંડીને ગરમી એમ સર્વત્ર તંદીભાવ વ્યાપક છે. અને એ ઢંદની મધ્યમાં થઈને જ સૃષ્ટિને પ્રવાહ વહેતો હોય છે. આથી અનિષ્ટતા અથવા બુરાઈ નિહાળીને આશ્ચર્ય પામવાનું અથવા નિર્વેદ વશ બનવાનું લેશ પણ કારણ નથી. સમાનદષ્ટિથી પ્રસન્ન ચિત્તે અવિષમભાવે પ્રત્યેક પ્રસંગને અવલોક જોઈએ. આપણે જેને મહા ચેની ગણતા હોઈએ તેને વ્યભીચારી જોઈને તેના પ્રત્યે તિરસ્કાર દર્શાવવા એમાં આપણુ બુદ્ધિની કસોટી નથી, અથવા એક સારા સાહુકાર માણસને એક નાની ચીજની ચોરીના ગુન્હા માટે માજીસ્ટ્રેટની કોર્ટમાં ઉભો થયેલો જોઈ આશ્ચર્ય પામી, બધેથી વિશ્વાસ ઉઠાવી લે એમાં પણ આપણે જ્ઞાનની પરીક્ષા નથી. આવા પ્રસંગે એટલું જ લક્ષ્યમાં રાખવું ઘટે છે કે તે તે આત્માઓએ પૂર્વકાળમાં પિતે વર્તમાનકાળમાં જે વિષય સાથે બહુ લુપી અને નિર્બળ છે, તેનું બહુ પ્રેમ પુર્વક ચિંતન કરેલું હોવું જોઈએ, અને તેની પ્રાપ્તિની તકની ઉગ્ર વાસના રાખેલી હોવી જોઈએ. ખરૂં કહીએ તે અમે તમે અને આપણું માંહેના ઘણુ ખરાને બુરાઈની તક મળી નથી ત્યાં સુધી જ પવિત્ર છીએ. તક અને અનુકુળતા દેવને મનુષ્ય અને મનુષ્યને રાક્ષસ બનાવી મુકે છે. આવા પ્રસંગે જઈને આપણે ઈશ્વર પ્રત્યે એટલુ જ યાચવું જોઈએ “હે પ્રભુ! મને હમેશા સમાજના, સ્નેહીઓના, કુટુંબીઓના તેમજ રાયે નાખેલા અંકુશમાં સ્થીર રાખજે. મને બુરાઈની તક અને સાનુકુળતા કરી આપીશ નહી. કેમકે જ્યાંસુધી તક નથી ત્યાં સુધી જ મારી પવિત્રતાનું અભિમાન કાયમ છે.”
એવા ઘણા દ્રષ્ટાંતો આપણે આપણા પ્રાચીન શાસ્ત્રોમાં જોયા છે કે જ્યાં મહામા ગણાતા પુરૂષે પણ કઈને કઈ પ્રલોભનને વશ બની ઘણુ કાળ સુધી ભ્રષ્ટ બન્યા છે, અને ત્યાં ઠેકર વાગતા ઠેકાણે આવી પાછી પોતાની ભૂલ સુધારી લીધી છે. પરંતુ આપણે કઈને ભૂલને વશ બનેલા જોઈ તેમના ઉપર તિરસ્કાર કરવાની મુર્ખાઈ કરવી વ્યાજબી નથી. કેમકે ત્યાં તેમનો દોષ હોતું નથી. પૂર્વ પ્રબળ

Page #13

કર્મ મિમાંસા.
સંસ્કાર તેના વેગની દીશામાં પુરપાટ ઝડપથી ગતિ કરતે હોય છે. અને તે સામે ટક્કર ઝીલી ઉભા રહેવું એ ગમે તેવા પુરૂષાથી આત્માઓ માટે પણ અનેક પ્રસંગે અશક્ય અને અસંભવીત હોય છે.
પરંતુ અન્યપક્ષે પૂર્વકર્મના પ્રબળ સંસ્કારના ન્હાના તળે ગમે તે પ્રકારના સ્વચ્છેદને આધિન બની પોતાને અને પરને પ્રવચનામાં દેરવું એના જેવું પાપમય જીવન અન્ય એકે નથી. જે મનુષ્ય પુરૂષાર્થને ગોપવી રાખી પૂર્વ કર્મના સંસ્કારને આગળ ધરે છે, અને પિતાને દોષ ન જોતા પિતાની ગતકાળની તેને પ્રકારની વાસનાને શીર બધે બોજો મુકે છે, એ મનુષ્ય વિશ્વની સર્વજ્ઞ અને પરમન્યાયી સત્તાને છેતરવાનો પ્રયત્ન કરે છે. કદાચ એવા મનુષ્યની આસપાસનો મનુષ્ય સમુદાય એના કથન ઉપર વિશ્વાસ મુકી, તેના અનિષ્ટ આચરણ અથવા વલણને પૂર્વકમ જનીત ગણે નીભાવી લે, પરંતુ એ સર્વજ્ઞ સત્તા એ ઢેગી મનુષ્યનું પિકળ સમજતી જ હોય છે, અને તેને પોતાને પુરૂષાર્થ રોપવવાના વાંક માટે ઘટતે બદલે અવશ્ય આપે છે. આથી ગમે તેવા પ્રબળ મેહનીકર્મની પ્રકૃતિ સામે આપણે આપણા સર્વ સામર્થ્યથી લડવું જોઈએ અને તેમાં કદાચ આપણે પરાભવ પામીએ તો આપણી નિર્બળતા માટે આપણે દોષવાન નથી. પરંતુ એ લઢાઈમાં પિતાના વીર્યને ગેપવીવાસનાના મેહથી આકર્ષાઈને વશ બનવું એ અધમતા તરફ દોરી જનાર છે. પ્રથમની લઢાઈમાં કદાચ હારી જવાય તે પણ પુરૂષાર્થની સંપૂર્ણ કળાને દાખવનાર વીર પુરૂષ એ વાસનાના બળને ઘટાડી શકે છે, બીજી વખત એ વાસનાની ગુલામગીરીમાંથી મુક્ત થાય છે. કદાચ એ આજે હારશે પરંતુ કાલે તો જીતવા માટે અવશ્ય નિર્માએલે છે. કર્મને પાઠ આટલું તો પર્વ કેઈને શીખવે છે કે ગમે તેવું પ્રબળ પ્રલોભન હોય અને મોહક આકર્ષણ હોય તોપણ એક વાર તેની સામે વિર્યથી લઢવાથી ઢીલુ બની જાય છે. પહેલી વારની હાર એ અરધી જીત છે, કેમકે એ હાર આવતી કાલે પ્રાપ્ત થવાની જીતની સામગ્રીસ્વરૂપ છે. આપણું ખરી શકિતની કસોટી જીતમાં નથી, પરંતુ પ્રબળ પ્રલોભને સામે બને તેટલા પુરૂષાર્થથી ટક્કર જીલવામાં છે. નીતિની કટી પ્રમાણીકપણામાં નથી. પરંતુ કેટલાક પ્રલોભનો સામે એ પ્રમાણીકપણું જાળવી રાખ્યું એમાં સમાએલી છે પવિત્રતાની કસોટી પણ વાસનાઓના નિમિત્તોની મધ્યમાં ટકી રહેવામાં છે, તક અનુકુળતા અને એકાંતમાં પણ પિતાની નિષ્ઠા નિભાવનારજ ખરે વીર પુરૂષ છે. વનમાં જઈને ત્યાં પવિત્ર ભાવથી રહેનાર, યોગી નથી પણ વનવાસી છે, કેમકે ત્યાં પ્રલોભનના નિમિતેને અભાવ હોઈ ભૂટતા માટે તક તેમજ અનુકુળતા હોતી નથી, એથી એની પવિત્રતા એ નિમિત્ત જન્ય પવિત્રતા છે, અને સંસારીની ભ્રષ્ટતા કરતા બહુ ચઢી

Page #14

શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ. આતી ગણવા ગ્ય નથી, કેમકે ઉભય નિમિત્તને વશ બની જીવન વિતાવે છે, અને યોગી એ છે કે જે વસતીમાં રહી વનવાસની પવિત્રતા નિભાવી શકે છે. પરાક્રમ એ લઢવામાં અને તે પણ પ્રબળ પ્રલોભનરૂપી દમનના સાથે લઢવામાં છે વિજય મળવો કે ન મળવો જુદો પ્રશ્ન છે, પરંતુ પરાક્રમની કટી, પરાક્રમને છુપાવી ન રાખતા કાયરતા રહિતપણે આંતર શત્રુઓને હણવામાં છે.
આથી જ્યાં જ્યાં ભ્રષ્ટતા જોવામાં આવે ત્યાં આપણે એકદમ ન્યાય આપી દે વ્યાજબી નથી, તેમજ પરાજ્ય ઉપરથી પરાજ્ય પામનારના બળનો નિર્ણય બાંધવો એ ડહાપણ નથી. અનેક મહા પુરૂષોમાં એવી કોઈને કોઈ પૂર્વકર્મ જનીત નિર્બળતા હોય છે કે જે સામાન્ય અજ્ઞાન સમુદાયમાં પ્રથમ દષ્ટિએ તે મહાપુરૂષના માહામ્ય સંબંધે શંકા ઉત્પન્ન કરે છે. પરંતુ ડાહ્યા પુરૂષ એવા વખતે તે ક્ષતિનું નિદાન ધી એ અપૂર્ણતા તરફ ક્ષમાની નજરથી નિહાળવાની ઉદારતા દર્શાવે છે. ઔદાર્ય નાણાનો વ્યય કરવામાં અને બહોળા હાથે પૈસા ઉડાવવામાં સમાએલું નથી, પરંતુ પારકા દોષોને નિભાવી લઈ તેમાં માત્ર જે કાંઈ ઉત્તમ હોય તે ગ્રહણ કરવામાં રહેલું છે. ઉદારતા એ સંકોચપણાથી વિરોધી ભાવના દર્શાવનાર શબ્દ છે. સંકુચિત હૃદયમાં તેના પિતાના શિવાય ભાગ્યેજ કોઈનો સમાવેશ થઈ શકે છે, તે કેઈ સ્થાને ઉત્તમતા, ભવ્યતા, મહત્તા, મંગળતા, સુંદરતા અને સુવાસમયતા જોઈ શકતો નથી, તેની દષ્ટિ એકાદ આબે ભાગ શોધી લેહી અને પાસપર ઉપર ઠરી બેસવાનું પસંદ કરે છે. અને દુનીયાને બુરાઈ અને નીચતાથી ઉભરાઈ જતી માને છે. એક ઉત્કૃષ્ટ મહા પુરૂષમાં તે એકાદ કલંક શોધી કાઢી તેમને તે બહિષ્કાર કરી તેના પ્રસંગમાં આવનાર પ્રત્યેકના મન ઉપર એ કલંકની વાર્તા ઠસાવે છે. આ પ્રકારે આ વિશ્વની ઉજજવળ બીજી તરફ વિલકવાની સુંદર તક ગુમાવે છે, અને તે સાથે બીજાને પણ પોતાની પેઠે કરવાની મફતીયા સલાહ આપે છે. એક દોષને સર્વ દોષનું મહદ્દસ્વરૂપ આપીને દુધનાં પાત્રમાં ઝેરના બિંદુની માફક તે દોષને ગણવાનું પસંદ કરે છે. આવા લોકોના મનમાં ઝેરનું માહાત્મ્ય એટલુ બધુ રમી રહ્યું હોય છે કે અમૃતની કીમત આંકવા માટે તેમના હૃદયમાં ભાગ્યે જ કોઈ અવકાશ રહેતો હોય છે. હલાહલ વિષથી વ્યાપ્ત થએલા શરીરમાં દેવોને લભ્યમાન એક સુધાનું બિંદુ કેવું કામ કરી શકે એ ઉદાહરણ તેમને મન કાંઈજ કીમતી નથી, અને તેથી દોષના સમુહમાં રહેતા એક ઉત્તમ ગુણની કાંઈજ કદર કરવા શક્તિમાન હોતા નથી તેઓ પ્રત્યેક મોટા પુરૂષામાં કાંઈકને કઈ દવ નિહાળી બીજી રીતે અનુકરણીય મહાસ્યના દષ્ટાંતને પોતાની નજરથી હમેશા અળગુ રાખે છે. એ દોષને નિવારવા માટે એ મહાપુરૂષનો અંતરાત્મા કે પુરૂષાર્થ સાધી રહ્યો હશે તે વિચારવું તેઓ ભૂલી

Page #15

કર્મ મિમાંસા.
જાય છે. એક અંશે પણ તપસ્વીતા દાખવનારા આત્મા ધન્યવાદને પાત્ર છે, તો પછી એકાદ બે દોષોને બાદ કરતા જેમનું જીવન સર્વ રીતે ઉત્તમ અને ભવ્ય છે એવા પુરૂષે તરફ તિરસ્કાર દર્શાવનાર પોતેજ તિરસ્કારને લાયક છે એમ કહ્યા વીના ચાલતું નથી. જ્યાં જ્યાં કોઈપણ મહાભ્ય, ઉત્તમતા વિદ્વત્તા અને આકઉતા હોય છે ત્યાં અવશ્ય કાંઈને કાંઈ તપસ્વીતા, પુરૂષાર્થ અને સંયમ હોવો જ જોઈએ. આથી દો તરફ દષ્ટિ રાખી તે દેખવાનના અન્ય ગુણેથી વિમુખ થવું એ મુખઈ છે.
આ સ્થળે, આપણે સમુદાયમાં અનેક ઠેકાણે ચાલતી એક મુર્ખાઈ ભરેલી તત્વનીતિ તરફ અંગુલી નિર્દેશ કરવાની હમને આવશ્યક્તા જણાય છે. જ્યારે કોઈ મનુષ્ય મુશ્કેલીમાં આવી પડે ત્યારે તેની આસપાસના લોકોમાંહેના કેટલાક એ મુશ્કેલીમાં આવી પડેલા મનુષ્યને ઉદ્દેશીને કહે છે કે “એ એનું પોતાનું કર્મ ભોગવે છે, આપણે તેને શામાટે સહાય કરવી?” કર્મના મહા નિયમનો ઉપર ચાટી અભ્યાસ કરનારને આ પ્રકારે ભાસે તેમાં કાંઈ જ આશ્ચર્ય નથી. ખરી વાત છે કે આપણે આસપાસના મનુષ્ય જે કાંઈ અનિષ્ટ પરિણામો અને કષ્ટ સહન કરતા હોય છે તે તમામ તેમના તેવા પ્રકારના પૂર્વકર્મના અનિવાર્ય ફળે હોય છે. આપણે આપણા પોતાના પ્રયત્નથી એ મનુષ્યના અનિષ્ટ ફળદાયક પૂર્વકમની સત્તામાં અમુક હદ સુધી ફેરફાર કરી શકીએ છીએ એ વાત બહુ થોડા મનુષ્યો જાણે છે. અશુભ વિચારે, વાસનાઓ અને કાર્યોવડે એવું અશુભ ફળ નિમીત થયું હોય છે, અને આ કાળે આપણે ધારીએ તે આપણું પોતાના શુભ વિચાર ભાવના અને પ્રવૃતિ દ્વારા એ મનુષ્યની દુખમયતામાં ઘટાડો કરી તેના જીવનને સુખમય અને રસમય કરી શકીએ તેમ છીએ. દુખી મનુષ્ય પ્રત્યે હદયપૂર્વક સહાનુભૂતિ, આશ્વાસન અને સાચા અંત:કરણની પ્રેમમયતા દર્શાવવાથી તેના કષ્ટને ઘણો મોટે ભાગ દુર થાય છે, અને છેવટે આપણું સ્વાર્થને લક્ષ્યમાં રાખીને પણ દુખી પ્રત્યે બનતી સહાય કરવી ઘટે છે. સામે મનુષ્યનું દુખ દુર કરવાની શક્તિ છતાં જે મનુષ્ય એવી તત્વનીતિ રાખે છે કે “સ સેના કમ ભેગવે તેમાં હું શું કરી શકું?” તે પોતે એવા કર્મને ગતિને મુકે છે કે જેના પરિણામે તે કઈ કાળે કષ્ટમાં આવી પડશે ત્યારે તેને સહાય આપનાર કેઈ જ નહી હોય. દુખી આત્માઓની બુમ પ્રત્યે એ ઉત્તર દેવો કે “તમે એ દુખને લાયક છે, તમે કોઈ કાળે કાંઈ બુરું કામ કર્યું છે. તેનું આ ફળ તમારે ભોગવવું જ જોઈએ” તો તે બહુ અઘટતો અને અધમતા ભરેલો ઉત્તર છે. આપણી ફરજ તો સહાય કરવાની છે, ન્યાય આપવાની નથી, અથવા સામા મનુષ્ય ન્યાયનું ફરમાન ભગવતા હોય

Page #16

કર
શ્રી આત્માનઃ પ્રકાશ.
ત્યારે તેને તેની પૂર્વની ખુરાઈની યાદી આપવાની નથી. અલખત ખરી વાત છે કે આ વિશ્વમાં એક પરમ ન્યાયી સત્તા અથવા નિયમ પાતાનું સામ્રાજ્ય ચલાવી રહ્યો છે, અને એ સત્તા કાઈને વિના કારણુ કઈ જ ફળ આપતી નથી, તેમજ કારણ હાય ત્યાં ફળ વિના પણ કાઇ આત્માને જવા દેતી નથી; પરંતુ એ કામ આપણે અલ્પન મનુષ્યાએ એ પરમ ન્યાયી અને સર્વજ્ઞ સત્તાના હાથમાં જ રહેવા દેવા જોઇએ; તેની વતી તેના એજન્ટ થઇને આપણે કાઇને ફળ દેવાનું અથવા ફળ ભાગવનારને એ કૃતિનું ફળ તે ભાગવે છે. તેની સ્મૃતિ કરાવવાનું કામ માથે લેવુ વ્યાજબી નથી. કર્મ ફળ પ્રદાત્રી સત્તા આત્માને કષ્ટ આપવા માગતી હશે તે તે સ્થાને આપણે સુખને પ્રગટાવી શકવાના નથી. એ વાત ખરી છે, છતાં એજ સત્તાના સુખકર પ્રતિનિધિ તરીકે કામ કરવાની આપણને તક મળતી હોય તે તે ગુમાવવી ચૈાગ્ય નથી. આપણે જ્યારે એવા સચૈાગામાં હાઇએ કે જે વખતે કાઇ દુખી આત્માને આપણે સહાય આપી શકીએ તે વખતે બનતી સહાય ન આપવી એ વિશ્વના સાહજીક નિયમથી ઉલટુ છે, કેમકે જ્યારે જ્યારે કષ્ટ અને આપત્તિના પ્રસ ંગાને એ સત્તા આપણા દ્રષ્ટિપથમાં લાવી મુકે છે તે વખતે એ સત્તાના ઉદ્દેશ એજ હાય છે કે આપણે એ દુખદ પ્રસંગને ન્યુન કરવા અનતા પ્રયત્ન કરવા. જો કે એમ કરવાથી આપણે તેનું કષ્ટ દુર કરી જ શકીએ છીએ એમ નથી, પરંતુ એવા પ્રયત્ના દ્વારા આપણે આપણા પોતાના આંતર સત્વના બહિર્ભાવ કરીએ છીએ. કુદરત આપણા સમક્ષ જે કાંઈ પ્રયત્નના, પારકું કષ્ટ દુર કરવાના, દુખી મનુષ્યાને સહાનુભૂતિ આપવાના, વિગેરે પ્રસ ંગે રજુ કરે છે તેના હેતુ આપણી ગુપ્ત શક્તિઓને તિાભાવમાંથી આવિર્ભાવમાં લાવવાના હાય છે. કુષ્ઠરતને પેાતાના નિયમ પ્રવર્તાવવા માટે અથવા તેના યથાયેાગ્ય અમલ કરવા માટે આપણી જરૂર હોય છે એમ કાંઇ નથી, પરંતુ કુદરતના પ્રવર્તનના એટલા તેા મ હોય જ છે કે તેના નિયમના પ્રવનમાંથી પ્રત્યેક આત્મા પોતાના આંતર સત્વના પરિસ્ફેટન માટે અને આત્મશક્તિના બાહ્ય પ્રકાશન અર્થે ઘટતી તક મેળવે અને તેને યથા ઉપયાગ કરી સ્વરૂપ અભિવ્યક્તિના પ્રસંગ ઉપજાવી કાઢે.
ગમે તેવા પાપી, દુરાચારી અને અધમમાં અધમ આત્મા પ્રત્યે પણ આપણી ફરજ તેા એ જ છે કે તેનું શ્રેય અને કલ્યાણ ઇચ્છવુ અને તે યોગ્ય રાહુ ઉપર આવે તે માટે બનતા પ્રયત્ન કરવા “ સૈા સાના કમ્ ભાગવે, મને તેમની સાથે કોા સંબંધ નથી ” એ સ્વાર્થ પૂર્ણુ તત્વનીતિ આપણી પરમાત્મસિદ્ધિની સાક્ષાત્ વિરાધી છે, જ્યાંસુધી પ્રાણી માત્ર અર્થે પેાતાના સુખ અને સંપત્તિના ભાગ આ પવાની વૃતિ ઉદય ન પામે ત્યાંસુધી આત્મસિદ્ધિના માર્ગ એ ખાલી અહિંન

Page #17

જૈન ઐતિહાસિક સાહિત્ય. પ્રલાપ છે; આત્મસિદ્ધિનું મહા વિજ્ઞાન સંપૂર્ણ કળાએ સ્વાર્પણ ભાવના પ્રગટાવ્યા વિના હસ્તગત કદી થઈ શકતું નથી, અને જેટલે અંશે એ ભાવના ઉદયમાન થાય છે તેટલે અંશે આત્મા પરમાત્માના મહારાજ્યને વારસ બની શકે છે. એ મહારાજ્યમાં સ્વાર્થની નીતિને લેશ પણ અવકાશ નથી. દુખી પ્રાણીઓને પોતાનું કર્મ ભેગવવા દેવાની અનુકુળતા કરી આપવી, અને તે રીતે કુદરતને કર્મફળદાયક નિયમ કાંઈપણ બાધા કર્યા વિના પ્રવર્તવા દેવો એ સમજણ બહુ મુર્ખાઈ ભરેલી છે. આપણી ફરજ તે એ છે કે એ નિયમની સખ્તાઈમાંથી, આપણાથી બને તેટલા અંશે તેમને બચાવી લેવા. આપણા હૃદયમાં કુદરતે જે સહાનુભૂતિ, અનુકંપાવૃતિ, વિશ્વપ્રેમ આદિ ઉમદા વૃતિઓ પેલી છે તેનો હેતુ એ છે કે જ્યાં એ વૃતિઓને કાર્યરૂપ થવાના પ્રસંગે આવે ત્યાં તેને કર્તવ્યરૂપે પરિણુમાવવી. આત્માને ઉન્નતિકમ હદયની ઉચ્ચ વૃતિઓના પ્રવર્તનમાંથી જ સાધી શકાય છે, આથી એ વૃતિઓને
જ્યાં કર્તવ્યાકાર થવાના પ્રસંગે આવે ત્યાં ઉપર જણાવી તેવી બેવકુફી ભરેલી તત્વનીતિનું અવલંબન લઈ કર્તવ્યહીન બનવું એ વ્યાજબી નથી. સેવા, સ્વાર્પણ, આત્મવિસર્જન, ત્યાગ અને બંધુતામાંથી જ આત્માની ઉર્ધ્વગતિનો માર્ગ ખુલે છે. અનુભવ અને શાસ્ત્ર ઉભય એ કથનની સાક્ષી નિરંતર પુરી રહ્યા છે. આથી કુદરત ગમે તે પ્રકારે કામ કરતી હોય, પરંતુ આપણે ધર્મ તે પારકું કષ્ટ બને તેટલું ન્યુન કરવાનું જ છે.
જેન એતહાસિક સાહિત્ય. જૈન નૃપતિ ખારવેલનો શિલાલેખ.
(ગતાંક પૃષ્ટ ૭૭ થી શરૂ.). ઉદયગિરિની ગુહાઓનાં કોતરકામમાં એવું કાંઈ ખાસ નથી કે જેથી આ પણે નક્કી કરી શકીએ કે એ જેન અગર દ્ધ ગુહાઓ છે. ગુહાઓમાં એક જુની પ્રતિમા નથી. કોતરકામની પૂજનીય વસ્તુઓમાં માત્ર વૃક્ષે છે તથા માણેકપુર ગુહામાંના નીચેના ભાગમાં જે ભાંગેલા “સ્તુપ” જેવું લાગે છે તેની આગળ નમસ્કાર કરતી માણસની આકૃતિઓ છે. વળી આ ગુહાઓની ટેકરીની ચે એક જુના ‘સૂપ” નો પાયે છે અને આ સ્તૂપની આજુબાજુના કઠેરાના સળીઆનાં છિદ્રો હજુ પણ જોવામાં આવે છે. પરંતુ આ ઉપરથી જ માત્ર આપણા પ્રશ્નને જવાબ નીકળી શકે નહિ; કારણ કે શરૂઆતને જૈનધર્મ બદ્ધધર્મ જેવજ હતું જેથી વૃક્ષ તથા સ્તૂપ

Page #18

શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
ની પૂજા તેમનામાં ભિન્નનથી, જ્યાં જ્યાં મહાવીર ગયા તે તે ગામના પાદરના ઝાડ તળે બેઠેલા મહાવીરનાં વર્ણને કેટલાંક સૂત્રમાં છે. બદ્ધની પેઠે જૈનતીર્થકરોને પોતપોતાનું બોધિવૃક્ષ છે. મહાવીરનું બધિવૃક્ષ વડ છે અને ઉદયગિરિની જયવિજય ગુહામાં કોતરેલું બોધિવૃક્ષ પણ વડ છે. હાલ પણ જેને શત્રુજ્ય ટેકરી ઉપર રાયણ વૃક્ષક્ષની પૂજા કરે છે. (મિમુસ કૌકી Mimusons kauki;) સંસ્કૃત-રાજાતન અગર રાજાદન, પાલી-રાજાયતન ) જે અષભદેવનું બધિદ્રમ છે અને ગિરનાર ઉપર બાવીસમા તિર્થંકર નેમિનાથનું બોધિદ્રમ આંબે છે કે જેની પણ તેઓ પૂજા
તૃપપૂજા પહેલાંના જેનોમાં પણ પ્રચલિત હતી. મથુરામાંથી મને મળેલા એક લેખવાળા કેતરકામની વચ્ચે એક સ્તૂપ છે. તેની આજુબાજુએ કહેરે છે. તેને એક દ્વાર છે અને સ્તૂપ ઉપરજ કોતરેલી બે કઠેરાની હાર છે, એક મધ્યમાં ગળ તથા બીજી જરા ઊંચે છે. સ્તૂપની બંને બાજુએ એક નાચતી સ્ત્રી છે અને આ સ્ત્રીની પેલી પાર એક સ્તંભ છે. જમણી બાજુના સ્તંભને સિંહ છે અને ડાબી બાજુના સ્તંભ ઉપર “ધર્મચક’ કાઢેલું છે. ઉંચે સાધુઓ તથા સ્તૂપ તરફ દોડતા આવતા હોય તેવા કિન્નરે છે. કિન્નરોને રૂવાંટાવાળું શરીર તથા મનુષ્યના જેવું મુખ છે તથા દિગમ્બર જેનોની માફક આ સાધુઓ નગ્ન છે.
આ સ્તુપ આકારમાં તથા દેખાવમાં હજુ સુધી મળેલાં બદ્ધ સ્તૂપને એ ટલું બધું મળતું આવે છે કે જે આ લેખ ન હોત તો તેને બાદ્ધ સ્તૂપ તરીકેજ ગણવામાં આવત. બે કઠેરાની હારેની વચ્ચે છ લીટીઓ વાળા લેખ જેનો છે, એમ સ્પષ્ટ જ છે. લેખના અક્ષરે ઈ. સ. પૂર્વે ૫૦ ના હોય તેમ લાગે છે; ભાષા પ્રાકૃત છે, સરલ નથી.
લેખની નકલ. (૧) નમે અરહતે વધમાનસ દંદાયે ગણિકા. (૨) ચે લેણુશભિકા ધિતુ શમણુસ નિકાયે (૩) નાદાયે ગણિકા વાસયે આરહતાદેવકુલે (૪) આયગસભાપ્રપશિલાપટા પ્રતિષ્ઠાપિત નિગમ (૫) ના અરહવાયતને સહ મારે ભગિનિ ધિત પુત્રણ (૬) સવિન ચ પરિજનન અરહિતપુજાચે
૧ ઍન્ટીવીટીઝ ઑફ ઓરીસ્સા પુ. ૨, પ્લેટ ૧૯, આકૃતિ ૧. લેખક, ડાકટર રાજે. rદ્રલાલ મિત્ર.

Page #19

જૈન એતિહાસિક સાહિત્ય.
(આ લેખનું સંસ્કૃત ભાષાંતર.) (૧) નમેહંતે વધમાના દડાયા ગણિકા (૨) યા લયનશભથિગ્યા દુહિતુઃ શ્રમણસ્ય નિકાયે (૩) નાદાયા ગણિકાયા વાસાય અહંત દેવકુલે (૪) આર્યકસભા પ્રપા શિલાપર પ્રતિષ્ઠાપિતઃ નૈગમાં (૫) નાં અહેવાયતને સહ માત્રા ભગિન્યા દુહિત્રા (૬) સર્વેણુ ચ પરિજનન અહંતપૂજાયે
| ગુજરાતી ભાષાંતર. અહંન્ત વર્ધ્વમાનને નમસ્કાર. ગણિકા દંડાની પુત્રી ગણિકાનન્દાએ વેપારીઓના આહંત દેવલયમાં શમણુસમૂહને રહેવા માટે તથા અહંન્તની પૂજા માટે એક નાનું આહંત-દેવાલય, આચાર્યો માટે બેઠકે, એક હોજ (પાણી) અને એક શિલાપફ, (દેવાલયનું પુણ્ય) મા, બહેન, પુત્રી, પુત્ર, અને સગાંઓ સાથે (ભેગવવાને) કરાવ્યાં.
વદ્ધમાન અહંન્ત ૨૪મા તીર્થંકર મહાવીર છે. બધાની પેઠે જૈનો પણ તીર્થ કરનાં હાડકાં વિગેરેને પૂજતા હતા. તેમના ગ્રંથમાં કેટલેક ઠેકાણે કહેલું છે કે મૃત્યુવશ થયા પછી તીર્થકરોના શરીરને અગ્નિસંસ્કાર દેવ આપે છે. તથા તેમના હાડકાં વિગેરેને તેઓ પૂજા માટે સ્વર્ગમાં લઈ જાય છે. હાલના જેનદેવાલમાં સ્તૂપ અગર તીર્થકરેનાં હાડકાંની પૂજા જોવામાં આવતી નથી, પણ બેશક એટલું તો નક્કી કે આ પ્રમાણે એક વખત હતું અને તે એટલે સુધી કે તેરમા સૈકામાં મથુરામાં જેને એક તૃપને તીર્થકર સુપાર્શ્વનું સ્તૂપ છે એમ ગણીને પૂજતા હતા. હાલમાં ખરતરગચ્છના જૈન સાધુઓ “થાપના” નામને પંચ દાંતવાળે એક ચંદનને ખ્યાલ પૂજા માટે વાપરે છે અને આ તીર્થકરોના જડબાંની નકલ છે. તે જ પ્રમાણે સાધ્વીઓ જે શંખને થાપના તરીકે પૂજામાં વાપરે છે તેને તેઓ મહાવીર સ્વામીના ઘુંટણનું હાડકું ગણે છે. ગ્રહ
૧ મૂળમાં “આયતન” શબ્દ છે જેનો અર્થ મોટું દેવાલય થાય છે. ગણિકાનું દેવાલય મોટા દેવાલયની પાસે બાંધ્યું હશે અને તે નાનું હશે
૨ મૂળમાં “નિકાએ ” છે. પણ જે “નિકાસ ” ન વાંચવામાં આવે તે લેખનો સાર અર્થ નીકળી શકતું નથી.
૩ જુએ–જિનપ્રભસૂરિનું વિવિધ “તીર્થકલ્પ'.
ઝર હાલમાં તપાગચ્છમાં જે સ્થાપનાચાર્ય રખાય છે તેને ઉદેશીને આ ઉલેખ છે. પરંતુ આના વિષયમાં પંડિતજીની જે કલ્પના છે તે વાસ્તવિક છે કે કેમ તે ખાસ વિચારવા જેવી છે. કલ્પના રમણીય છે.–સંગ્રાહક

Page #20

૯૬
શ્રી આત્માનઢ પ્રકાશ,
આ ઉપરથી પ્રતિપાદન થાષ છે કે સ્તૂપની તથા વૃક્ષની પૂજા પહેલાં જેનેામાં પ્રચલિત હતી. ઉદયગિરિની ગુડ્ડાઓમાં આધ્ધાની એકે પ્રતિમા નથી તેમજ અવ ચીન બૌધ્ધાએ પશ્ચિમ હિંદની બેદ્ધ ગુડ્ડાઓમાં બેસાડેલી પ્રતિમાએમાંની પણુ એકે નથી. ઉલટુ, કેટલીક અર્વાચીન ગુહાઆમાં તીર્થ કરાની જૈનપ્રતિમા તથા યક્ષ અને દેવાની પ્રતિમાએ કાતરેલી છે અને ઉદયગિરિના મીત્તે ભાગ જેને ખડિગિર કહે છે તેના ઉપર હજી પણ દિગમ્બર જૈનેનાં દેવાલયેા છે. આ સવ ઉપરથી એમ જણાય છે કે તેના બાદ્ધધર્મ કરતાં જૈનધર્મ સાથે વધારે સબંધ છે.
,
અર્જુન્તા તથા સિધ્ધાને નમસ્કાર કર્યાં બાદ લેખમાં ખારવેલ રાજાના જન્મથી માંડીને ૩૮ વર્ષ સુધીના વૃત્તાંત આપેલા છે. તેને ચૈત અગર ચૈત્રરાજવ શના વિસ્તાર કરનાર કહેવામાં આવ્યે છે; અને આ વિશેષણ તે આ વશના છે એટલુ જણાવવા માટે જ માત્ર વાપરવામા આવ્યુ છે. તેથી એમ સ્પષ્ટ રીતે અનુમાન થઈ શકે કે ખારવેલ રાજા ચૈત્ર વશના હતા. આ રાજાના ખીજા વિશેષણ્ણા ‘વેર’ • મહારાજ અને ‘મહામેઘવાહન’ તથા ‘ કલિ’ગાધિપતિ ’ છે. વેર’ના શા અર્થ છે એ સતેાષ કારક રીતે સમજાવી શકાય તેમ નથી; પણ હું ધારૂ છુ કે તેને બદલે વીર’જોઇએ. મહારાજ શબ્દ માત્ર તેની મેટાઇ દર્શાવવાનેજ વાપરવામાં આવ્યે છે. મહામેઘવાહન’ ના અર્થ ‘ જેનુ વાહન માટે મે છે, એવા છે. જે ઉપરથી એમ જણાય છે કે એના રાજ્યના જે હાથીઓ ઉપર આ રાજા બેસતા તેનું નામ મહામેઘ' હશે. ‘કલિ’ગાધિપતિ’ ઉપરથી એમ સૂચિત થાય છે કે તે કલિગના રાજા હતા. રાજ્યગાદી ઉપર બેઠા પહેલાનાં તેનાં ચાવીશ વર્ષ ના હેવાલ આ પ્રમાણે છે. પ્રથમના પંદર વર્ષાં રમત ગમતમાં ગયાં; બાકીનાં નવ વર્ષમાં તે લખવાનુ, ચિત્રકામ, હિસાબ અને કાયદાકાનુના શીખ્યા તથા યુવરાજપદ ભાગવતા હતા. આ ઉપરથી એમ જણાય છે કે યુવરાજની સ્થિતિમાંજ તેણે આ અભ્યાસ કર્યો. જ્યારે તે ચાવીશ વર્ષના થયા ત્યારે તે તાનશીન થયા, ત્યારખાદ બીજા ૧૩ વર્ષીમાં તેણે કરેલાં ઉપયેગી કામેા વિષે લે'ખમાં વર્ણન આવે છે:
પ્રથમ વર્ષ માં તેણે દરવાજા, કિલ્લા તથા મહેલા જે જીણુ થયાં હતાં તે તથા કલિંગ શહેર તેમજ તેને ફરતા કેાટ સમરાજ્યેા. તેણે પાણીના હાજ તથા કુવા મ ધાવ્યા, બધી જાતનાં વાહના રાખ્યાં અને તેના નગરમાં ૩,૫૦,૦૦૦ માણસા હતાં. ૧ સરખાવેા—જનરલ કનીંગહામનું, આ સ પુ. ૧૩, પૃ. ૮૪ તથા કાર્પસ ઇન્ક્રીનમ ઇંડીકર, પૃ. ૨૦,
.
૨ આ ઘણી મોટી સં યા છે. આ માત્ર અનુમાન ૢશે, કારણકે તે વખતમાં સેન્સસ નહેાતી, માત્ર તેને અર્થ એ જ છે કે શહેર ઘણું ભવ્ય હતું.

Page #21

જેના ઐતિહાસિક સાહિત્ય.
બીજા વર્ષમાં (રાજા) સાતકની (સં. શાતકણી) એ તેના (ખારવેલના હુમલા)થી પશ્ચિમ ભાગને બચાવવા માટે (ખંડણી તરીકે) ઘેડા, હાથીએ, માણસો, રથ તથા પુષ્કળ ધન મોકલ્યું. તેજ વર્ષમાં તેણે મસીક (3) શહેર કુસુમ્બ (?) ક્ષત્રીઓની મદદથી લીધું.
ત્રીજા વર્ષમાં તે ગીત વિદ્યા શિખે અને નાચ, ગાયન અને વાજી તથા આનંદોત્સથી લોકોને તેણે આનંદ પમાડ્યો.
ચોથા વર્ષનો હેવાલ તૂટી ગયો છે અને સંબંધ પણ બેસતો નથી. એટલું તે જાણી શકાય છે કે ધર્મકૂટ ટેકરી ઉપરનું એક જુનું ચૈત્ય તેણે સમરાવ્યું અને તેમાં છત્ર તથા કલશો આણ આપ્યા અને તેની પૂજા કરી. તે કહે છે કે રાષ્ટ્રીક અને ભેજક, તેના ખંડીઆ રાજાઓમાંના ત્રિરત્નમાં શ્રદ્ધા ઉત્પન્ન કરવા માટે તેણે આ પ્રમાણે કર્યું હતું.
પાંચમું વર્ષ દાનનું છે. આ વર્ષમાં તેણે નન્દરાજાનો ત્રિવાર્ષિક સત્ર પુનઃ શરૂ કર્યો અને પાણીની સવડ કર્યાનું દેખાય છે. (Water Works Scheme) પણ આ ભાગ ભાંગી ગયે છે તેથી અર્થ શંકાયુક્ત છે.
છઠ્ઠા વર્ષને અહેવાલ ઘણે ખરે જતો રહ્યો છે પણ આ વર્ષમાં તેણે લોકેપગી લાખો કામે કર્યાનું જણાય છે.
સાતમા વર્ષને હેવાલ બધો જતો રહ્યો છે.
જે આઠમા વર્ષો હેવાલ છે તે એક એતિહાસિક દ્રષ્ટિથી ઘણો ઉપયોગી છે. પરંતુ તેનો એક ભાગ જતો રહ્યો છે એ શોકની વાત છે. આ વર્ષમાં એક રાજ જેણે બીજા રાજાને મારી નાંખ્યો હતો અને જે રાજગૃન રાજાને દુ:ખ આપતો હતો, તે ખારવેલના પાછળ પડવાથી તથા ખારવેલના લશ્કરના મેટા અવાજથી મથુરામાં નાસી ગયાનું કહેવામાં આવ્યું છે. આ રાજાઓ કેણ હતા તે ભાંગેલા. ભાગમાં જતું રહ્યું છે.
નવમા વર્ષમાં તેણે કરેલાં કેટલાંક કામે વિષે ઉલેખ છે. ઘણો ભાગ ભાંગી
૧ આ લેખના અારા નાનાવાટ લેખતા અારો જેવા છે તેથી હું ધારું છું કે આ સાતકની તે કદાચ નાનાઘાટ બાવલામાંના ચોથા બાવલાને શ્રી સાતકની હોય. સરખાવા-બાએ ગેઝેટીઅર, પુ. ૧૬, નાશીક ગુહા ઉપરની ટીકા.
૨ આ લેખમાં આથી કાંઈ વધારે હોય તેમ લાગે છે. (જો કે સ્પષ્ટ નથી, કારણકે એ ભાગ કેટલીક જગ્યાએ ખંડિત થએલે છે.) તે એ છે કે કલિંગના પહેલાંના રાજાઓને આ ચૈત્ય સાથે કોઈ જાતને સંબંધ હતો,

Page #22

દ
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ,
ગયા છે પણ જે ભાગ રહ્યો છે. તે ઉપરથી એમ જણાય છે કે તેણે તે વર્ષમાં એક કલ્પવૃક્ષની મક્ષીસ કરી અને તેની સાથે ઘેાડા, હાથીઓ, રથા, ઘરા તથા અન્ય ઉત્તમ વસ્તુએ બ્રાહ્મણાને દાન કરી. વળી તેણે ‘મહાવ્યય” નામના એક પ્રાસાદ મધાન્યેા જેનુ ખર્ચ ૨૮૦૦૦૦ થયું.
દસમા વર્ષની હકીકતમાંથી ઘણા ભાગ જતેા રહ્યા છે; તથા અગીઆરમા વર્ષની તદ્દન જતી રહી છે. દસમા અને ગારમા વર્ષ વચ્ચેના હેવાલ તુટક તુટક છે અને જોકે તેના સંબધ સતાષકારક રીતે જાણી શકાય તેમ નથી તાપણુ નીચે પ્રમાણે અનુમાના ઘડી શકાય, કે દસમા વર્ષમાં તેણે હિંદુસ્થાનની યાત્રા કરી અને જ્યારે તેને ખખ્ખર પડી કે કેટલાક રાજાએ તેના ઉપર ચઢાઈ કરવાના છે ત્યારે તેણે પગલાં લેવા માંડ્યાં. ત્યાર બાદ ઘણા ભાગે અગીયારમા વર્ષની હકીકત આવે છે. એ વર્ષમાં તેણે ગઈ ભનગરમાંથી પહેલાંના રાજાઓએ નાંખેલે એક કર કમી કર્યાં. ત્યારબાદ જે આવે છે તે અસંબદ્ધ છે તથા તેના કેટલાક ભાગ નાશ પામ્યા છે. પણ કાંઈક ૧૩૦૦ વર્ષ પછી પુન: શરૂ કર્યાંનુ કહેવુ છે.
બારમા વર્ષ માં ઉત્તરાપથ ( ઉત્તર ) ના જુલમી રાજાઓ વિષે કાંઈક કહેવુ છે. ત્યારમાદ જે આવે છે તે જતુ રહ્યું છે તેથી તેના સંબંધ કળી શકાય તેમ નથી. પણ ઘણુ ખરૂ ખારવેલે તેમના ઉપર ચઢાઇ કરી હશે. ત્યારબાદ ખારવેલે મગધના રાજાને ખીક મતાવી અને તેના હાથીઓને ગંગામાં સ્નાન કરાવ્યું એટલે કે ગગા સુધી જઇ પહોંચ્યું; તેણે મગધરાજાને શિક્ષા કરી અને પોતાના પગ તરફ નમાવ્યે. ત્યારબાદ કાઇક નંદરાજ જેણે જેનેાના અગ્રજિન આદીશ્વર ( ની મૂર્તિ) અગર અગ્રજિનનુ કાંઇક લઇ લીધુ હતુ તે રાજા વિષે છે અને આ મૂર્તિ અગર વસ્તુ ખારવેલ પાછી લાવ્યેા છે. ત્યાર પાઢ મગધમાં વસેલા એક શહેરનુ વર્ણન છે, પણ તેના પછીના ભાગ જતા રહ્યો છે. ત્યારપ્રદ ખારવેલે કાંઇક બંધાવ્યાનુ વર્ણન છે કે જેમના શિખર ઉપર બેસીને વિદ્યાધરા આકાશમાં જઇ શકે. તેના અર્થ એવા હાવા જોઇએ કે આ મકાના ઘણાંજ ઉંચાં હતાં. ત્યારબાદ ખારવેલે એક હાથીનુ
લેખમાં ‘ મહાવિજય ' શબ્દ છે અને તેના સંસ્કૃત તથા ગ્રેજી બન્ને અનુવાદ્યમાં પણ · મહાવિજય ( Mahavijaya ) ' શબ્દ જ વાપરવામાં આવ્યુ છે. છતાં આ ઠેકાણે પંડિતજી તેનું નામ ‘મહાવ્યય ( Mahavyaya ) ' આપે છે. તેનું કારણ સમજ્ઞતુ નથી. કદાચ ભૂલથી ‘ મહાવિજય’ ના કાણે ‘ મહાય' લખાઇ ગયું હોય.—પગ્રાહક.
૧ કલ્પવૃક્ષનું દાન આઠ મહાદાનમાંનુ એક છે. તે ચારથી આહાર રૂપીઞાભારનું એક સાનાનુ` ઝાડ, ઘેાડા, હાથી તથા ઘરાણાં સહિત બ્રાહ્મણે.તે આપવામાં આવતું. સરખાવેશ—હેમાદિના ‘ ચતુ`ચિન્તામણિ ' ધાનખંડ, પ્રકરણૢ પ.

Page #23

જેન એતિહાસિક સાહિત્ય.
દાન કર્યું જે દાન તેણે પહેલાં અગર પછીનાં સાત વર્ષમાં કર્યું નહોતું. ત્યારબાદ જે આવે છે તે તુટી ગયું છે. પણ તેમાં તેણે જીતેલા કોઈ દેશનું વર્ણન આવે છે.
તેરમા વર્ષમાં કુમારી ટેકરી ઉપર આહંત-દેવાલયની નજીક, બહારની બેઠકની પાસે, કાંઈ કામ કર્યાનું કહેલું છે, પણ શું કર્યું છે તે જતું રહ્યું છે. કારણ કે આ ભાગ તુટી ગયેલ છે. ત્યારબાદ વિદ્વાને તથા વિશ્વવંદ્ય યતિઓની એક સભા બોલાવ્યાનું કહેલું છે. અને કાંઈક, કદાચ એક ગુહા, આહંત બેઠકની નજીક ખડકમાં, ઉદયગિરિઉપર હશિષાર કારીગરોના હાથે કરાવ્યાનું કહેલું છે તથા વૈર્થગર્ભ, પટાલક અને ચેતકમાં ખંભે કરાવ્યા વિષે છે. આ કામ મય સંવત્ ૧૬૪ પછી ૧૬૫ માં વર્ષમાં કરાવવામાં આવ્યું હતું. ત્યારબાદ ખારવેલની વંશાવળી આપી છે.
ખેમરાજ (તેને પુત્ર). વૃદ્ધરાજ (તેને પુત્ર ).
ભિક્ષુરાજ, આ લેખમાં બતાવ્યા પ્રમાણે ભિક્ષુરાજ ખારવેલનું બીજું નામ હોય તેમ લાગે છે. ભિક્ષુરાજ, રાજ્યનું પાલન કરનાર, સુખભેગવનાર, અનેક સગુણસંપન્ન, સર્વધર્મ પર આસ્થાવાળો, સંસ્કાર પાડનાર, રાજ્ય, વાહને અને એક અજીત લશ્કરવાળે, રાજ્યની લગામ હાથ કરનારે, દેશને પાળનાર, મહારાજાઓના વંશમાં ઉત્પન્ન થએલો, આ મહાન્ ખારવેલ રાજા છે.
અહિં આ કહેલી સદી સૈર્ય સદી છે. હજુ સુધી મૈર્ય રાજકાલ કઈ ઠેકાણે જોવામાં આવ્યો નથી અને તેથી નક્કી કરવું જોઈએ કે આ સદી ક્યાંથી શરૂ કરવાની છે. પ્રશ્ન એ છે કે આ સદી પ્રથમ મેયરાજા ચંદ્રગુપ્તથી અગર એ વંશના કોઈ બીજા રાજાથી શરૂ કરવાની છે? હું ધારું છું કે તે અકના આઠમા વર્ષથી શરૂ થાય છે. તેનાં બે કારણો છે:-(૧) આ લેખ કલિંગ રાજાને છે (૨) અને અને શોકના તેરમા લેખમાં તે કહે છે કે, મારા આઠમા વર્ષ માં મેં કલિંગ જીત્યું તે વખતે ઘણુ માણસનો ઘાણ નીકળી ગયો, પણ તેને માટે તે નાખુશ છે, પરંતુ તે આથી સંતોષ માને છે કે સલાહ સ્થપાઈ હતી તથા ધર્મ આગળ વધ્યો હતો. આવી મટી જીતથી કલિંગના લોકો નવી સદી શરૂ કરે અને આ વર્ષને આ સદીનું પ્રથમ વર્ષ માનિએ તથા અશોકની રાજ્યગાદી બેઠાની મિતિ કે જે હવે નક્કી થઈ ગઈ છે, તો આ લેખની મિતિ હંમેશને માટે નક્કી કરી શકાય.
૧ પાલક અને ચેતક કદાચ ગુહાઓનાં નામ છે અને વૈદુર્યગર્ભ તેમને એક ભાગ છે.

Page #24

૧૦૦
શ્રી આત્માન≠ પ્રકાશ
જો કે અશાકના તખ઼નશીન થયાની મિતિ વિષે ભિન્ન ભિન્ન મતા છે પણ તે ઘેાડાક વર્ષોંના અરસામાં નક્કી થાય તેમ છે. જનરલ કનીંગહામની ગણતરી પ્રમાણે ( અને જે મારા મત પ્રમાણે ખરી છે ) અશેાકની તાનશીન થયાની મિતિ ઇ. સ. પૂર્વે ૨૬૩ છે. એ પ્રમાણે તેના કલિંગ જીત્યા પછીનુ આઠમુ વર્ષ ( અને કદાચ તે વખતે આ સદી શરૂ થઇ હશે ) ઇ. સ. પૂર્વે ૨૫૫ છે. ખારવેલે કેટલાંક કામા ઉદયગિરિ ટેકરી ઉપર કરાવ્યાં તેની મિતિ ૧૬૫ મા સવત્ અગર ( ઇ. સ. પૂર્વે ૨૫૫-૧૬૫ ) ઇ. સ. પૂર્વે ૯૦, તે ખારવેલના તાનશીન થયાનું તેરમુ વ છે જે તેની મિતિ ઇ. સ. પૂર્વે ૧૦૩ આવે છે અને તે ૯ વર્ષ પહેલાં યુવરાજ થયે તેથી ઇ. સ. પૂર્વે ૧૧૨ માં યાત્રરાજ્ય શરૂ થયું. અને પહેલાં પંદર વર્ષ રમતમાં ગયાં તેથી ખારવેલની જન્મતિથિ ઇ. સ. પૂર્વે ૧૨૭ છે. તેના ખાપ તથા પિતામહુને માટે વીસ વીસ વર્ષ ગણતાં નીચે પ્રમાણે યાદ્રી થાય છે.
ખેમરાજ ( સ. ક્ષેમરાજ ) ( ઈ. સ. પૂર્વે ૧૬૭ )
૧૪૭ )
''
બુધરાજ ( સવૃદ્ધરાજ ) ( ભિખુરાજ( સ . ભિક્ષુરાજ )
અગર
ખારવેલ
જન્મ ઇ. સ. પૂર્વે ૧૨૭. યુવરાજ થયે–ઇ. સ. પૂર્વે ૧૧૨. રાજ્ય ઉપર બેઠેા ઇ. સ. પૂર્વે ૧૦૩. ઉદયગિરિ ઉપર કામે
૯૦.
""
બીજો લેખ ખારવેલની સ્ત્રીના છે. જે પાતાને લાલકના પાત્ર હાથીસાહ (હાથીસિંહૅ) ની પુત્રી તરીકે ઓળખાવે છે. ત્રીજા લેખમાં એમ કહેવુ છે કે જે ગુહામાં એ કાતરેલા છે તે ગુહા વક્રદેવ રાજાનો બક્ષીસ છે. આ લેખમાં વક્રદેવનાં જે વિશેષણા છે તે ખારવેલના જેવાંજ છે:—વેર, કલિંગાધિપતી, અને મહામેઘવાહન. આ ઉપરથી સ્પષ્ટ જણાય છે કે બન્ને એકજ વશના છે. આ લેખના અક્ષર ખારવેલના લેખના અક્ષરાના જેવા, કદાચ અર્વાચીન છે; પણ પ્રાચીનતા નહિજ; અને ખારવેલના પહેલાંના બે રાજાઓને આપણે જાણીએ છીએ તેથી નક્કી વક્રદેવ તેના પહેલાં હાય નડુ. કદાચ તે તેના પુત્ર અને વારસ હાય. જે ગુહામાં ત્રીજો લેખ છે તે ગુહામાં ચેાથેા લેખ છે. જેમાં ‘· દુખ રાજાનું લયન ' લખેલુ છે અને અક્ષર સરખા છે તેથી વદુખ તે વક્રદેવના પુત્ર હોય તેમ લાગે છે. આ ઉપરથી નીચે પ્ર માણે યાદીના કાઠા ઘડી શકાય.

Page #25

યાત્રિકોને અગત્યની સુચના.
૧૦૧
ખેમરાજ ( સં. ક્ષેમરાજ )
લાલક. ( ઈ. સ. પૂર્વે ૧૬૭). | (ઈ. સ. પૂર્વે ૧૮૦). વુધરાજ (સં. વૃદ્ધરાજ)
( નામ નથી ) ! ( ઈ. સ. પૂર્વે ૧૪૭). || ( ઇ. પૂર્વે ૧૬૦ )
હસ્તીસાહ.
અગર ( ઈ. સ. પૂર્વે ૧૪૦)
હસ્તીસિંહ. ભિખુરાજ ( સં. ભિક્ષુરાજ ), અગર ખારલેલ, રાજ્ય શરૂ કર્યું -પર-કન્યા. ( ઈ. સ. પૂર્વ ૧૦૩)
વકદેવ
ઈ. સ. પૂર્વે ૫) વદુખ (ઈ. સ. પૂર્વે ૫.)
' (અપૂર્ણ).
યાત્રિક બંધુઓ અને બહેનોને ખાસ
અગત્યની સુચના.
લેખક–સગુણરાનાગી કપૂરવિજયજી મહારાજ પાલીતાણા (સિદ્ધક્ષેત્ર)
૧ શત્રુંજય તીર્થની સર્વોત્તમતા જાણે તેની કોઈપણ પ્રકારની આશાતનાથી દૂર રહેવા પ્રયત્ન કરે.
૨ ક્યાંય કોઈપણ પ્રકારની આશાતના થતી જણાય તે દૂર કરવા-કરાવવા સુજ્ઞ જજોએ બનતું લક્ષ રાખવું. - ૩ યાત્રાદિ શુભ પ્રસંગે અંગશુદ્ધિ, વસ્ત્રશુદ્ધિ, મનશુદ્ધિ, ભૂમિકાશુદ્ધિ, પુજે પગરણશુદ્ધિ, દ્રવ્યશુદ્ધિ ( ન્યાયદ્રવ્ય) અને વિધિશુદ્ધિ એ સાતે શુદ્ધિનો અવશ્ય ખપ કરે. “સાતે શુદ્ધિ સમાચરી, કરીએ નિત્ય પ્રણામ.”
૪ એકાગ્ર મને બરાબર લક્ષ (ઉપગ) રાખી, વિધિ સહિત, સ્વશક્તિને ગાવ્યા વગર ધર્મકરણી કરવી.
પ ખાસ માંદગી કે અશક્તિના કારણ વગર ઢીલા બની, પરજીવને પીડા ઉપજે એવા ડોળી વિગેરે વાહનમાં બેસવું નહિ.

Page #26

૧૦૨
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
૬ જયેશું રાખીને જ જવું આવવું; વાટમાં વિકથા-નકામી કુથલી નહિ જ કરતાં, શુભ ચાનવડે વખતને લેખે કરે.
૭ અનંતાઅનંત છે જ્યાં મોક્ષે ગયા છે, તે ભૂમિની ભવ્યતા-દિવ્યતા વિચારી જડ વસ્તુ ઉપરની મમતા ઉતારવી.
૮ ઉત્તમ વિચાર, વાણી અને આચારવડે સ્વપરનું અધિક હિત સધાય તેવું જ શુભ લક્ષ રાખ્યા કરવું.
૯ તીર્થકરાદિક મહાપુરૂષનાં ઉદાર ચરિત્ર સાંભળી (વાંચી-વિચારી) આપણે તે ઉપરથી જરૂર પડે લેવો. તેવા થવા પ્રયત્ન કર.
૧૦ ઉત્તમ ભાવનાવડે જ ઉત્તમતા આવે છે; એ સત્ય સમજી કેઈ નબળી ભાવનાને મનમાં સ્થાન ન જ આપવું.
૧૧ સહુને આત્મસમાન લેખી, કેઈને પ્રતિકૂળતા ઉપજે એવું કંઈ પણ કરવું, કરાવવું કે અનુમેદવું નહિ.
૧૨ સહુ કોઈ સુખી થાઓ! દુઃખી ન થાઓ! સહુ સન્માર્ગે જ ચાલે! ઉન્માર્ગે ન જ ચાલો ! એમ સદાય ઈચ્છવું.
૧૩ ધર્મના જ અભ્યાસથી સુખી થયેલા ભાગ્યશાળી ભવ્યજનોને જોઈ રાજી (આનંદિત ) થાવું; દીલગીર ન જ થાવું.
૧૪ કોઈ દીન દુ:ખી નિરાશ્રિતને દેખી કે જાણી તેનું દુ:ખ દૂર કરવા તન, મન ધનથી બનતી કોશીશ કરવી.
૧૫ કેઈપણ નીચ-નાદાન જીવ સુધરી ન જ શકે તો તેને કર્મવશ જાણી છેડવો નહિ પણ સમભાવે રહી સ્વહિત સાધ્યા કરવું.
૧૬ કઈક ભાગ્યશાળી જનો સંઘપતિ થઈ, સંઘની ભક્તિ કરવા આવે છે તે આપણુથી બની શકે તેટલી સાધમી ભક્તિ અવશ્ય કરવી. તન મન ધનથી અનેક પ્રકારે ભક્તિ થઈ શકે છે.
૧૭ તીર્થ ભેટવા આવતા યાત્રિક જનની હરેક પ્રકારની સગવડ યથાશક્તિ સાચવવા ચીવટ રાખવી એ ખરી ભક્તિ સમજવી.
૧૮ જે લોભ-લાલચ મૂકી સંતોષવૃત્તિ રાખવામાં આવે તો દરેક ધર્મશાળાના મુનીમ પણ પુષ્કળ ભક્તિને લાભ મેળવી શકે.
૧ શત્રુંજયાદિક સ્થાવર તીર્થને ભેટવા જતાં જંગમતીર્થરૂપ સાધુ પ્રમુખના સમાગમને ય સદુપદેશને પણ લાભ લેવા ચુકવું નહિ.
૨૦ શુદ્ધ દેવ ગુરૂ કે તીર્થરાજનાં દર્શન, વંદન, પૂજા, ભક્તિ વિગેરે ધર્મ કરણી ધસમસીને જ્યણું રહિત કરવા કરતાં સ્થિર ઉપગથી કરવી.

Page #27

યાત્રિકોને અગત્યની સુચના.
૧૦૩
૨૧ શુભ-શુદ્ધ લક્ષથી કરાતી સકરણ અહીંયા ક્ષેત્ર પ્રભાવથી અજબ લાભ આપે છે તેથી તેમાં પ્રમાદ સેવ ઉચિત નથી જ.
રર યાત્રાની સંખ્યા તરફજ લક્ષ રાખવા કરતાં તેની યથાર્થતા તરફ વધારે લક્ષ રાખી, સાર્થક્તા કરવા કાળજી રાખવી જોઈએ.
૨૩ લોકોત્તર તીર્થોની યાત્રા યથાવિધિ કરવામાં આવે છે તેથી લેત્તર (અલૌકિક) ફળની પ્રાપ્તિ થઈ શકે એ સત્યજ છે.
૨૪ ગતાનુગતિકતા તજી, શાસ્ત્ર મર્યાદાને અનુસરી, જે ધર્મકરણ કરાય તેનું ફળ પણ યથાર્થ પ્રાપ્ત થઈ શકે છે.
૨૫ પ્રભુભક્તિ પ્રસંગે વપરાતાં ફૂલ કે ફૂલહારને પણ વિરાધના ન થાય તેમ સહુ કેઈ ભક્તજનોએ લક્ષ રાખવું જોઈએ.
૨૬ જિનમંદિરોમાં દીપમાળાથી કુદાં વિગેરે જેની વિરાધના ન થાય તેમ વિવેકથી ગોઠવણ કરવી જોઈએ.
૨૭ દરેક ધર્મકરણ કરતાં જયણ સાચવવા અને આત્મલક્ષ સુધારવા ભણ અધિકાધિક કાળજી રાખવી જોઈએ.
૨૮ રાગ, દ્વેષ, કષાયયાદિ દોષને ટાળી શુદ્ધ ફાટિક રત્ન જેવું આત્માનું સ્વાભાવિક રૂપ પ્રગટ કરવાનું જ મુખ્ય લક્ષ હોવું જોઈએ.
૨૯ પંચપ્રકારી, અષ્ટપ્રકારી, સત્તરપ્રકારી, એકવીશપ્રકારી વિગેરે દ્રવ્યપૂજા કરતાં પ્રભુ પાસે એજ આત્મલક્ષ પ્રાર્થવાનું છે.
૩૦ સ્તુતિ, સ્તોત્ર, સ્તવનાદિક વડે દેવવંદનરૂપે ભાવપૂજા કરતાં પણ ખાસ કરીને એજ આત્મલક્ષ રાખવાનું છે.
૩૧ પ્રભુની દ્રવ્યપૂજા વિધિયુકત કરાય તો તે વિપ્નનાશિની, અભ્યદય જનની અને નિર્વાણદાતા થાય છે.
૩ર શુદ્ધ અંત:કરણથી ભાવપૂજા (પ્રાર્થનાદિક) કરવામાં આવે તો તે શીવ્ર અક્ષયપદ-મેક્ષફળ આપે છે.
૩૩ આ લોક કે પરલેક સંબંધી કંઈપણ તુચ્છ સુખેચ્છા રાખ્યા વગર કરાતી કરણી અલોકીક (અક્ષય) ફળ આપે છે.
૩૪ ઉત્તમ ધર્મ-રત્નની પ્રાપ્તિ કરવા માટે અક્ષુદ્રાદિક ૨૧ ગુણ મેળવી લેવા ભવ્યજનોએ જરૂર ખપ કરવો જોઈએ.
૩૫ ન્યાય-નીતિથી દ્રવ્યોપાર્જન પ્રમુખ માર્ગનુસારીપણાના પાંત્રીશ ગુણોનું સેવન પણ અવશ્ય કરવું જોઈએ.

Page #28

૧૦૪
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
૩૬ શાસ્ત્રોકત છરી પાળવા, યાત્રિક મહાશાએ, ઉત્તમ તીર્થરાજની યાત્રા પ્રસંગે તે અવશ્ય લક્ષ રાખવું જોઈએ.
૩૭ આ૫મતે સારી બુદ્ધિથી પણ કરેલું સઘળું સારૂં ફળ નથી આપતું; તેથી નમ્રપણે જરૂર શિષ્ટાચાર સેવા જોઈએ.
૩૮ જ્યાં સુધી સદાચાર અખ્ખલિતપણે પાળવામાં ન્યૂનતા રહે, અને તે દૂર કરવા બાહ્ય પ્રેરણાની જરૂર પડે ત્યાંસુધી તો સદગુરૂના ચરણકમળની સમીપતા ઉપાસના મૂકી દેવી અનુચિતજ છે. તથા–પ્રકારની યોગ્યતા યોગે ગુરૂ આજ્ઞાજ પ્રમાણ કરવી.
૩૯ શુદ્ધ દૈવ-ગુરૂની આજ્ઞાનું યથાશકિત પાલન કરવામાંજ સ્વહિત સમાયેલું છે.
૪૦ જંગમ તીર્થરૂપ જ્ઞાની ગુરૂ આપણને સદાય સન્માર્ગમાંજ યોજવા ઈચ્છતા હોય છે તેથી તેઓ આપણી ગ્યતા મુજબ જે હિતમાર્ગ બતાવે તે નિ:શંકપણે અને નિર્ભયપણે અનુસરોજ યુકત છે.
૪૧ સદ્ભાગ્ય પ્રાપ્ત થયેલ બુદ્ધિ, ધન, વૈવન અને જીવિતને સફળ કરી લેવાં, તેને સદુપયોગ કરવા પ્રમાદ કરે નજ જોઈએ. ભાગ્યવગર સતસામગ્રી ફરી ફરી મળવી દુર્લભજ છે.
૪૨ આતો પરભવની કમાણી ખવાય છે. અગમચેતીપણે આવતા ભવ માટે ખરી કમાણી અવશ્ય કરી લેવી જોઈએ.
૪૩ જાગતાને ભય નથી, ઉંઘતાનેજ ભય છે એમ સમજી દુષ્ટ પ્રમાદ તજીને આત્મસાધન કરી લેવા સહુએ સાવધાનતા રાખવી જરૂરની છે.
૪જ હાથમાં બાજી છે ત્યાં સુધી સાધી શકાશે. દવ બળે ત્યારે કેવો ખોદ નકામે છે–અશક્ય છે.
૪૫ ખરી ભક્તિ કલ્પવેલી, કામધેનુ, કામકુંભ કે ચિન્તામણિ રત્ન જેવી છે. તે મુકિતને પણ ખેંચી લાવે છે. એમ સમજી શુદ્ધ દેવ, ગુરૂ અને સ્વયમી પ્રત્યે અંત:કરણને ખરો પ્રેમ જગાડવો એજ સાર છે.
ઈતિશમ.

Page #29

Necessity of chawls for the Poor & middle class Jains
904
Necessity of Chawls for the Poor &
Middle Class Jain jn Bombay.
With a view to revive the interest of the Jain Public on the above subject. I venture to take this opportunity of writing few lines as I have noticed with regret that this important question has not met with that sympathetic consideration among the wealthy Jains residing in the City of Bombay as it deserves. Bombay the Urbs Prima in Indis has over twenty thousand Jain Residents. The first step towards the moral and social welfare of a community is necesarily the Housing problem for its humbler classes without which it is futile to preach sanitation aud look for any material advancement cheap and sanitary dwellings besides appreciably diminishing the high percentage of death rate should tend to lighten the burden of living which is becoming dearer and dearer as time passes as a great portion of the income is spent for rents. Which might have been possibly saved to meet unforeseen difficulties such as sickness &c. It must be recognised that plague, cholera, consumption and a host of other diseases are directly the outcome of insanitary dwellings and surroundings. The following statistical figures of the mortality returns from the Annual Report of the Health Department of the Bombay Municipality for the year ending 31st, March 1916 show how frightful and terrible is the death rate among Jains in the city of Bombay as compared with that of other communities as well as the same far the whole city of Bombay which is 24. 17 per thousand in the year under reference

Page #30
106 શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ. %of death 1% of death Racetion Popula- Total No. of deaths. Rate per 1000 rateper 1000 from Plague. %of infant mortality per 1000 .48 Jains. 20460 890 43.49 2.50 752.20 Brahmins, 53656 972 18.11 535,58 Parsees. 50931 959 18.81 .13 153.28 Mahomedans. 179346 5531 30.83 .49 335,61. The Jain community is blessed with having somewealthiest men in its fold and is it to their credit not to come to the rescue of their humbler bretheren when the clarion voice of duty bids them to aid those that are in need? The Honourary Secretary of the Jain Association of India speaking on the low rented sanitary chawls gave out before the General Annual Meeting of that body so far back as January last that in these days of progress and civilization no oration or writings are needed to show innumerable advantages to the poor amongst our community by such sanitary but low-rented chawls, but I would ask my friend if he is in a position to show me any philanthrophic Jain who has come forward with his benevolence to mitigate the grievance in this direction till now. Of course one drop does not make an ocean but I might very well say that where there is a will, there is a way." Hence I have to again and again draw the kind attention of those who are blessed with means to come forward and dip their hands deep in their pockets to make this long felt want a reality and thus remove the reproach that may be at. tributed to them before God for their apathy and in difference when they had power to lend a helping hand, and to do full justice to the question under consideration I once more desire to invite attentiou of the JAIN PUBLIC to make substantial and possible efforts with regard to Housing poor Jains in Bombav initiated on sound lines and preached with great earnestness, Bombay, 14-10-1916. NAROTAM. B. SHAH, 000000000 For Private And Personal Use Only