Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
(8)
OGO
પૂ.પં.શ્રી ભદ્રંકર વિજયજી ગણિue
નામ
સાનાબેન સંદીપભાઈ પરીખ ૯૭
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનુપ્રેક્ષાનું અમૃત
: ચિંતક :
પૂ, ૫, શ્રી ભદ્રંકર વિજયજી ગણિવર
- સંપાદક ૦ મુનિશ્રી વજસેન વિજ્યજી
: પ્રકાશક :
વિમલ પ્રકાશન
અમદાવાદ,
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રાપ્તિસ્થાન :
પી. મી. જૈન. ૭-ખરીદીયા એપા મેન્ટ વાસણા બસ સ્ટેન્ડ પાછળ અમદાવાદ–૧.
૧ સોમચંદ ડી. શાહ જીવનનવાસ સામે, પાલીતાણા
૨ જશવંતલાલ ગીરધરલાલ ઢાશીવાડાની પાળ
અમદાવાદ–૧
૩ સરસ્વતી પુસ્તક ભડાર રતનપાળ હાથીખાના
અમદાવાદ–૧
૪ સેવન્તીલાલ વી. જૈન ૨૦, સહાજનગલી
ઝવેરી બજાર મુંબઇ-૨
મુલ્ય—૫-૦૦
તેજસ પ્રિન્ટસ હસમુખ સી. શાહ ૧/૭ ધ્વનિ એપાર્ટમેન્ટ ખાનપુર, અમદાવાદ-૨
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
• પ્રકાશકીય ફ
આ પુસ્તકમાં સ્વ. પ. પૂ. પરમ ઉપકારી પંન્યાસપ્રવર શ્રી ભદ્રંકર વિજયજી ગણિવર શ્રીએ ચિંતનનાં પરિપાક રૂપે પોતાની દૈનિક નાટબુકમાં ઉતારેલા ચિંતનને પ્રગટ કરવામાં આવેલ છે.
આ પ્રકારનું ચિંતન તેઓશ્રી હમેશા કરતાં અને તે ચિંતનને આત્મસ્પર્શી મનાવતાં હતાં, તેથી તેઓશ્રીનાં લખાણને વાંચતાં આપણને અપૂર્વ આનં–અને ચિત્ત પ્રસન્નતા જાગે છે.
અજાતશત્રુની અમરવાણી, ચિંતનધારા આદિ પુસ્તકમાં જે રીતે ચિંતના રજુ કર્યાં છે, તેવા જ પ્રકારનાં ચિંતના આ પુસ્તકમાં હાઇને તે પણ તેનાં જિજ્ઞાસુને પ્રેરણાદાયી બનશે.
આ કાર્યો મારા ગજા બહારનું હાવા છતાં પૂજ્યેની કૃપા અને અનેક મહાનુભાવેાની સહાયથી સરળ રીતે થાય છે.
પ. પૂ. ગચ્છાધિપતિ આચાર્ય દેવ શ્રીમદ્ વિજય રામચંદ્ર સુરીજી મ. તથા સરળ સ્વભાવી પ. પૂ આ. મ. શ્રી પ્રદ્યોતન સુરીરજી મ ની કૃપા તથા અધ્યાત્મયોગી સૂક્ષ્મતત્ત્વચિંતક સ્વ. પ. પૂ. પંન્યાસજી મ. શ્રી ભદ્રકર વિજયજી ગણિવરશ્રી તથા સ્વ. પ. પૂ. શાંતમૂર્તિ
•
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૪
ગુરૂદેવ શ્રીમદ્ વિજય કુંદકુંદ સૂરીશ્વરજી મ. ની અદશ્યકૃપા તથા પ. પૂ મુ. શ્રી મહાસેન વિજ્યજી મ. ની સતત પ્રેરણાથી તથા મુનિશ્રી પૂર્ણચદ્ર વિજ્યજી ગણિવર, મુ. શ્રી હેમપ્રભાવિજ્યજી મ. તથા મફતલાલ સંઘવી આદિની સહાયથી આ કાર્ય થઈ શકે છે.
આ રીતે ભવિષ્યમાં પણ પૂજ્યશ્રીનું સાહિત્ય પ્રગટ કરતાં રહીને પૂજ્યશ્રોનાં ઉપકારની કિંચિંત ઋણ મુક્તિ કરી શકું એજ પ્રભુ પ્રત્યે અભ્યર્થના
શરતચૂથી યા પ્રેસષથી કઈ ભૂલ રહી હોય તે સુજ્ઞ જનેને સુધારીને વાંચવા ભલામણ છે.
લી. મુનિવસેન વિજય.
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશકીય
પ. પૂ. અધ્યાત્મમૂતિ સહજ વાત્સલ્યસંપન્ન પંન્યાસ શ્રી ભંદ્રકર વિજયજી ગણિવરશ્રીનાં સ્વર્ગવાસ પછી પણ પૂ મુનિરાજશ્રી વદ્ધસેન વિજયજી મ. સતત જહેમત ઉઠાવીને પૂજ્યશ્રીનાં ચિંતન મનનનાં પરિપાક રૂપે લખાયેલ જિનભક્તિ, જીવમૈત્રી, નેહ પરિણામ, દયા-સમતા-ગુરૂવારતવ્ય આદિ વિષયેનું સંકલન કરીને પુસ્તક રૂપે પ્રકાશિત કરી રહ્યાં છે, તે અમારા આનંદને વિષય છે.
આ બધા કાર્યમાં દેવગુરૂની અસીમ કૃપા જ કાર્ય કરી રહી છે.
પ. પૂ. ગચ્છાધિપતિ શ્રીમદ્ વિજય રામચંદ્રસૂરીશ્વરજી મ. તથા સરળ સ્વભાવી પ. પૂ. આ. ભ. શ્રી પ્રદ્યોતન સૂરીશ્વરજી મ. ની અસીમ કૃપા બળે આ કાર્ય નિર્વિને ચાલી રહેલ છે.
આર્થિક રીતે પણ અનેક મહાનુભાવે અવસરે અવ સરે સહાયક બને છે. જેમાં હિંમતમલજી વનેચંદજી બેડાવાલા, શશીકાંત કે, મહેતા, બાબુભાઈ કડીવાલા, ચંદ્રકાંત કે. શાહ, ચીમનભાઈ કે. મહેતા, નલીન કે. શાહ આદિ મુખ્ય છે, તથા આ પુસ્તકમાં શાહ એનજીનીયરીંગ કુાં. ગાંધીધામ તરફથી સાગ પ્રાપ્ત થયેલ છે, જે અનુમોદનીય છે.
આ રીતે અમને સહાય મળતી રહેશે તે હજુ અનેક અપ્રગટ પુસ્તક પ્રગટ થઈ શકશે. -
– પ્રકાશક
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનુક્રમણિકા
૭૩
૧ વાસના વિજયને ઉપાય ૧ ૨૨ ધર્મ–મનુષ્ય જીવનનું પરમ ૨ મોક્ષનાં સધન
૪ સાહસ છે! ૩ તથાભવ્યત્વ અને સહજમળ ૭ ૨૩ પ્રાર્થના અને શુભેચ્છા ૫૪ ૪ દુષ્કત ગહ
૧૦ ૨૪ મનની માવજત ૫ સ્વાપર્ષ બાધ ૧૩ ૨૫ મન નિગ્રહ ૬ તત્વ—દર્શન
૧૫ ૨૬ ક્ષમા એ પરમ ધર્મ ૭ આરાધનાના અંગે ૧૭ ર૭ સત્સંગનો મહિમા દક ૮ નિર્વિકલ્પતા અને નિઃસંગતા ૧૯ ૨૮ સવૃત્તિના પાયા ૯ પાત્રતાને પાયે ૨૧ ૨૯ ઉત્તમ-દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવ ૭૧ ૧૦ શુદ્ધ આત્મદ્રવ્યની મધુરતા ૨૪ ૩૦ દાન અને દયા ૧૧ આત્માની એકતા ૨૬ ૩૧ પુણ્યનું પિષણ–પાપનું ૧૨ યોગની તાલાવેલી ૨૮ શેષણ ૧૩ સુરતા અને મંત્રગ ૩૦ ૩૨ ગુરૂ–પાતંત્ર્ય ૧૪ ધ્યાનનું ધ્યેય, - ૩૩ ૩૩ સામૂહિક–સાધના ૮૧ ૧૫ ન્યાયમાં ધર્મ
૩૫ ૩૪ સમ્યગૂ દર્શન ગુણનો વિચાર ૮૩. ૧૬ ત્રિકરણ યોગ
૩૮ ૩૫ નિવેદિ અને સંવેગ ૮૬ ૧૭ કાર્યોત્સર્ગને પ્રભાવ ૪૦ ૩૬ નમવું અને ખમવું ૮૯ ૧૮ સમવાય કારણવાદ ૪૩ ૩૭ દેવ ગુરૂ ધર્મ ૯૨. ૧૯ અવિદ્યાને વિલય ૪૫ ૩૮ જ્ઞાની પુરૂષનું સ્વરૂ૫ ૯૫ ૨૦ ધર્મને
૪૮ ૩૯ કર્મફળની સાથે ઝઘડે છે ? ૯૮ ૨૧ પાયાની વાત
૫૦ ૪૦ આનંદમાં રહેવું રે... ૧૦૧
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૮
૪૧ દેવ–ગુરૂ પરમ હિતેષી ૧૦૪ ૫૨ આત્મભાન
૧૨૬ ૪ર ઈછારહિત બનીએ ! ૧૦૬ ૫૩ બધિ સમાધિ અને ૪૩ માન–મુક્તિ
આરોગ્ય
૧૨૮
૫૪ વિચાર અને વિવેક ૪જ સમત્વને સ્નેહ ૧૧૦
૧૩૦ ૫૫ સહિષ્ણુતા
૧૩૩ ૪૫ તત્ત્વ—વિચાર
૧૧૨
પક મિથ્યાદિ ચાર ભાવો ૧૪૬ ૪૬ ગુરૂકૃપા અને ભક્તિ ૧૧૪
૫૭ ત્રણ મહાન ભાવ ૧૩૯ ૪૭ અંદર વળીએ !
૧૧૬
૫૮ મહામૂલી મૈત્રી ભાવના ૧૪૧ ૪૮ પ્રેમ
૧૧૮ ૧૯ જીવમૈત્રી અને જિનભક્તિ૧૪૩ ૪૯ સમત્વના વિકાસ અર્થે ૧૨૦ ૬ ૦ આત્મભાવ–પરભાવ ૧૪૫ ૫૦ આત્મસ્વરૂપમાં સ્થિર બને ૧૨૨ ૬૧ ભાવનાઓનો ભાવ અને ૫૧ આત્મસમ અને આત્મ
પ્રભાવ પૂર્ણ દૃષ્ટિ
૧૨૪ દર ભક્તિ અને મૈત્રી ૧પ૦
१४७
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
અધ્યાત્મયોગી પૂજ્યપાદ પંન્યાસપ્રવરશ્રી ભદ્રંકર વિજ્યજી ગણિવર્યશ્રી લેખિત “ચિંતનધારા” પુસ્તક અંગે પ્રાપ્ત થયેલ પાઠકેનાં પ્રતિભાવ.
મારી ચેતના જ્યારે શુષ્કતા એવં જડતા ભણી ગતિશીલ–અસ્વસ્થ હતી ત્યારે સબળ પુણ્યલેક પુણ્યવંતા પંન્યસજી મ. શ્રીની પુણ્ય ભાગિરથી તુલ્ય “ચિંતનધારા ને ધધ ઉચિત સમયે મ. એક એકથી અદકેરા એવું ઉત્તરાર્ધમાં જે બ્રહ્માનંદાદિ–સચ્ચિદાનંદાદિ ધારાઓ છે, તે તે વર્ષો પહેલાંનાં મારા જુના ચિંતાનું મને મળેલ પરિમાજિત-પરિવર્ધિત અતિ સુંદર નવલું નજરાણું છે.
પં. વૃજલાલ વાલજી ઉપાધ્યાય જામનગર
પૂ. પંન્યાસજી ભદ્રંકર વિજયજી મ. નું પુસ્તક ચિંતનધારા” વાંચવામાં આવ્યું.
અત્યાર સુધી ન સમજાતી કેટલીક બાબતેની ગુંચ આ પુસ્તક દ્વારા ઉકલી ગઈ. સાંપ્રત જૈન જગતમાં ગુજરાતીમાં પ્રકાશિત તાત્વિક સાહિત્યનાં શિરમોર પુસ્તકમાં ચિંતનધારા ને મુકી શકીએ.
ધર્મનાં નાનામાં નાના તત્વને સમગ્ર વિશ્વ(Cosmos) સાથે શું સંબંધ છે એનું ઉદ્ઘાટન કરીને ખરેખર કમાલ કરી છે.
વૈદ્ય સંગમ વાડીલાલ વેરા
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
વાસના વિજયનો ઉપાય :
(૧)
વાસનાને જીતવાનું અનન્ય સાધન ઉપાસના છે. પ્રાકૃતમાં ઉપાસનાનું રૂપ ઉ+વાસના, ઉદુગત વાસના, ઉવાસના થાય છે.
ધર્મને એક અર્થ મેહ, ક્ષોભ રહિત આત્મ પરિ ણામ છે. શ્રી નવકારમંત્રના પુનઃ પુનઃ માનસિક ઉચ્ચારણમાં મેહ અને ક્ષેભને નિવારવાની શક્તિ પ્રત્યક્ષપણે અનુભવાય છે.
મેહ, ક્ષોભરહિત આમ પરિણામ ચૌદપૂર્વને સાર છે, અને તે પરિણામને સહજ રીતે પેદા કરનાર શ્રીનમસ્કાર મહામંત્રને માનસજાપ પણ ચૌદપૂર્વને સાર પુરવાર થાય છે.
મનનું નિસ્તરંગ થવું તે મેહરહિતતા છે, અને કાયાનું નિસ્પંદ થવું તે ક્ષોભ રહિતતા છે.
અનુપેક્ષાનું અમૃત
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
નમસ્કારના ૬૮ વર્ણોનું વિધિપૂર્વક ઉચ્ચારણ તે ભાષ્ય જાય છે. તે ઉચ્ચારણ જ્યારે પિતે જ માત્ર સાંભળી શકે ત્યારે તે ઉપસુ જાય છે અને બહિર્જલ્પાકાર મટીને અંતર્જલ્પાકાર થાય, ત્યારે તે માનસજાપ છે. તે માનસજપ જ મનને નિસ્તરંગ અને કાયાને નિસ્પદ બનાવે છે.
મેહ ક્ષોભ રહિત આત્મપરિણામનું બીજું નામ વલ્થ સહા ધમે આત્મવસ્તુને સહજ સ્વભાવ પણ કહી શકાય. તેનું પ્રકટીકરણ ક્ષાત્યાદિ દશવિધયતિધર્મરૂપે અને જ્ઞાનાદિ રત્નત્રયી–મેક્ષમાર્ગરૂપે થાય છે.
જ્ઞાન અને દર્શન મનને નિર્મળ બનાવે છે. ચારિત્ર કાયાની સ્થિરતા પેદા કરે છે. ક્ષમાદિ ચાર મનને નિસ્તરંગ અનાવે છે અહિંસાદિ પાંચ કાયાને સ્થિર કરે છે.
| પ્રવૃત્તિરૂપી ધર્મના અંગ દાન, શીલ તપ અને ભાવ પણ અનુક્રમે તન, મન, ધનનો સદુપયેગ રૂપ છે. તન વડે શીલ, મન વડે ભાવ અને ધન વડે દાન ધર્મ સધાય છે. તેમાં પણ પરિણામે મહ-ક્ષોભ રહિત આત્મ પરિણામ પ્રગટ થાય છે.
ધર્મના દેવપૂજા ગુરૂઉપાસના અને સ્વાધ્યાયાદિ અંગે પણુ મેહક્ષોભ રહિત આત્મ પરિણામ પેદા કરવાનાં સાધને છે.
અનુપેક્ષાનું અમૃત
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચતુર્થગુણસ્થાનકથી માંડીને ચતુર્દશ ગુણસ્થાનક સુધીના ગુણસ્થાનકે અનુક્રમે મેહક્ષોભ રહિત આત્મઅવસ્થાના દર્શક છે. નમસ્કાર મહામંત્રના માનસ જાપ વડે તે કાર્ય સરળપણે સધાતું હોવાથી તેને સઘળા શ્રુતનાં સાર અને સઘળા ધર્મોને અર્ક કહ્યો છે, તે યથાર્થ છે અને તેની ઉપાસના વડે ભવ વિષયક સર્વ વાસનાઓનો સમૂળ ક્ષય થાય છે.
-
- -
મનુષ્ય એ સત્તાથી ઈશ્વર છે. દિવ્યતાની બધી વિભૂતિઆ તેનામાં સુતી પડી છે. એવો કઈ ગુણ નથી કે જે મનુષ્યમાં વિકસી ન શકે, એવું કઈ પતન નથી કે જેમાંથી મનુષ્ય ઊંચે ન આવી શકે, એવું કઈ બંધન નથી કે જે મનુષ્ય ન તોડી શકે.
*:
*
-*- -* Y E ------ | સ્વભાવ એટલે આત્મભાવ. આમભાવ જાગે એટલે પરભાવ વિદાય થાય. પરભાવને ઝીલવો એટલે ધગધગતા લાલચોળ અંગારાને હથેલીમાં ઝીલવા કરતાં પણ વધુ અનર્થકારક છે. આત્માને ભાવ આપવાથી ભાવ પ્રગટે છે. આત્માને ભાવ અપાય એટલે સંસારના કોઈ પણ જીવને અસુવિધા ન પહોંચે.
!
અનપેક્ષાનું અમૃત,
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
मोक्षनां साधन
(*)
માતાના ત્રણ ગુણ ક્ષાન્તતા, દાંતતા અને શાન્તત જેમ પુત્રને અનુલક્ષીને છે. તેમ સમ્યગદષ્ટિ જીવના એ ત્રણ ગુણુ સમસ્ત જીવસૃષ્ટિ પરત્વે છે.
પુત્રના અપરાધ પ્રત્યે માતા ક્ષમાશીલ હાય છે. પુત્ર પ્રત્યેની મમતાના કારણે માતા પોતાની ઇન્દ્રિયાને દમનારો હોય છે અને પુત્રમાં અહુ ભાવના કારણે દુઃખ વખતે થય ધારણ કરનારી અર્થાત્ શાન્ત હાય છે.
અપરાધને ખમવુ, સુખને ત્યજવુ અને દુઃખને સહેવુ એ ત્રણે સ્નેહનાં કાર્ય છે. સ્નેહના પરિણામ અપરાધને ગની જાય છે દુઃખને સહી લે છે અને સુખને ત્યજી શકે છે.
સ્નેહ યાને વાત્સલ્યના કારણે માતા, પુત્રના સુખે સુખી, દુઃખે દુઃખી અને અપરાધ પ્રત્યે સહાનુભૂતિ દાખવી શકે છે તથા પુત્રનુ' સુખ એ પોતાનુ' સુખ, પુત્રનુ દુઃખ
અનુપેક્ષાનુ અમૃત
૪
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
એ પિતાનું દુઃખ અને પુત્રના દેષ એ પિતાના દેષ માની શકે છે.
સમ્યગદષ્ટિ જીવ પણ બીજાના દુઃખ પ્રત્યે દયાવાન, સુખ પ્રત્યે પ્રદવાન અને પાપ પ્રત્યે ક્ષમાવાન રહી શકે છે.
ધમ પૂર્ણ પ્રેમમય હોવાથી તે એક સાથે માતાની, પિતાની, મિત્રની, બંધુની, સ્વામીની અને ગુરૂની ઉપમા પામી શકે છે. ધર્મ એ કેવળ જ્ઞાન કે કેવળ ક્રિયાનું નામ નથી, પણ તેની પાછળ રહેલા સ્નેહપરિણામનું નામ છે. જ્ઞાન અને ક્રિયા એ નેહને પ્રગટ કરવાનું અને અભિવ્યક્ત કરવાનું એક સાધન માત્ર છે.
જે જ્ઞાન સર્વ પ્રત્યે સનેહના પરિણામને પિદા કરી શકે અને જે ક્રિયા સર્વ પ્રત્યે સભાવવાળું વર્તન રખાવી શકે, તે જ્ઞાન અને ક્રિયામાં સમ્યપણું લાવી આપનાર નેહપરિણામ તે સમક્તિ છે. સમક્તિ વિનાના જ્ઞાન અને કિયા નકામાં છે. તેમ નેહ-પરિણામ વિનાનાં જ્ઞાન અને ક્રિયા નકામાં છે.
સ્નેહ પરિણામ એજ ધર્મનું મૂળ છે અને એ જ સમ્યગદર્શનને પરિણામ છે. જ્ઞાન એ સ્નેહપરિણામનું કારણ છે અને કિયા એ નેહપરિણમનું કાર્ય છે.
જે જ્ઞાન અને પરિણામને ન વિકસાવી શકે, તે જ્ઞાન અજ્ઞાન છે. જે કિયા સ્નેહ પરિણામની અભિવ્યક્તિ ન કરે અનપેક્ષાનું અમૃત
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
તે ક્રિયા અક્રિયા છે, અથવા અસત્ ક્રિયા છે. નેહ પરૂિ ણામને વિકસાવનારૂં જ્ઞાન ભણવું જોઈએ અને તેને પરિણામને પુષ્ટ કરનારી ક્રિયા કરવી જોઈએ.
શાસ્ત્ર દષ્ટિએ મૈત્ર્યાદિનું સંવેદના અને ગુરુ લાઘવ. વિજ્ઞાન જેને હેય, તેનું જ જ્ઞાન સમ્યગ જ્ઞાનની ઉપમા પામે છે અને તેની જ ક્રિયા સમ્યફ ક્વિાની પ્રસિદ્ધિ મેળવે છે.
*
ભવચક્રમાં પ્રત્યેક જીવ વડે જે ઉપકાર થયા છે. તેનો અનંતાંશ પણ શી રીતે વળી શકે ? તે ઉપરાંત સમ્યગૂ દૃષ્ટિ સર્વ વિતિ, પરમેષ્ઠિ આદિના ઉપકારની તે વાત જ શી ?
પુદ્ગલને ઊંચે ચઢાવવા આલંબન જોઈએ, જીવને નીચે પાડવા આલંબન જોઈએ.
વાસનાઓના વશમાં રહેલે મનુષ્ય, બિલાડીના ઘરમાં || રહેલા ઉંદર જેવો છે.
અનુપક્ષાનું અમૃત
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
તથાભવ્યત્વ અને સહજ મળ
કર્મના સંબંધમાં આવવાની જીવમાં રહેલી અનાદિ શક્તિ તે સહજમળ છે. અને કર્મના સંબંધમાંથી છૂટવાની એટલે મુક્તિગમનની ગ્યતા તે તથાભવ્યત્વ છે.
નમવા ગ્યને ન નમવાથી અને ન નમવા ગ્યને નમવાથી સહજમળ વધે છે. તેથી વિરુદ્ધ નમવા ગ્યને નમવાથી અને ન નમવા ગ્યને ન નમવાથી તથાભવ્યત્વ વિકસે છે.
નમવા ગ્યને નમવું અને ન નમવા ગ્યને ન નમવું તે શ્રી અરિહંતાદિના શરણના સ્વીકારરૂપ છે. ન નમવા ગ્યને ન નમવું એટલે અગ્યને શરણે ન જવું. નમવા ગ્યને નમવું એટલે ચોગ્યને શરણે જવું
એકનુંનામ દુકૃતની ગહી છે. બીજાનું નામ સુકૃતની અનુનેદના છે. આ બંને શરણગમનના સિક્કાની બે બાજુ છે. અનપેક્ષાનું અમૃત
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અરિહંતાદિના શરણે જવું એ શ્રી જિનશાસનરૂપી સામ્રાજ્યનું નગદનાણું છે તે નાણાની એક બાજુ દુષ્કતગર્તા અને બીજી બાજુ સુકૃતાનુમોદના છે.
જીવને સંસાર તરફ ખેંચવાનું કામ સહજમળ કરે છે. જીવને મુક્તિ તરફ ખેંચવાનું કામ તથાભવ્યત્વ કરે છે. સહજમળના હાસથી પાપને સમૂળ નાશ થવા માંડે છે એટલે તેની ગહ ઉપાદેય છે તથાભવ્યત્વના વિકાસથી ધર્મના મૂળનું સિંચન થાય છે તેથી તેની અનુમોદના ઉપાદેય છે.
તાત્પર્ય કે સહજમળને હાસ અને તથા ભવ્યત્વને વિકાસ સુકૃતશિરોમણિ શ્રીઅરિહંતાદિ ચારના ચરણે જવાથી થાય છે.
દુષ્કૃતગહ તે સંસાર અને તેના હેતુઓથી વિમુખ થવાથી ક્રિયા છે અને સુકૃતાનુદન તે મુક્તિ અને તેના હેતુઓ તરફ અભિમુખ થવાની ક્રિયા છે
વિષય અને કષાયને નમવાથી સહજમળનું બળ વધે છે. શ્રી પંચપરમેષ્ઠિ ભગવંતને નમવાથી તથા ભવ્યત્વનું બળ વધે છે શ્રી પંચપરમેષ્ઠિઓને નમવાથી આત્માના દર્શન–જ્ઞાન ચારિત્રાદિ ગુણ પુષ્ટ થાય છે.
નમવું એટલે શરણે જવું, વિષયને શરણે જવાથી ચાર ગતિરૂપ સંસારને વધારનાર ચાર કષાયની થાય છે. શ્રી પન્મેષ્ઠિ ભગવંતને શરણે જવાથી ચારગતિને છેદ કરનારા ચાર પ્રકારના ધર્મની વૃદ્ધિ થાય છે.
અનપેક્ષાનું અમૃત
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
કોઈ જવાથી દર્શનગુણ વિકસે છે. માન જવાથી ચારિત્ર ગુણ વધે છે અને લેભ જવાથી તપગુણ ખીલે છે. બીજી રીતે વિચારતા ભાવધર્મથી કોઇ જાય છે, તપગુણથી લાભ જાય છે, શીલ ગુણથી માયા જાય છે અને દાન ગુણથી માન જાય છે.
દાન નમ્રતા લાવે છે, શીલ સરળતા લાવે છે, તપ સંતેષ લાવે છે અને ભાવ સહનશીલતા લાવે છે. આમ ચાર પ્રકારના ધર્મ ચાર પ્રકારના ગુણ, ચાર પ્રકારના શરણથી પ્રાપ્ત થાય છે.
પહેલું શરણ શ્રી અરિહંત પરમાત્માનું, બીજું શરણ શ્રી સિદ્ધ પરમાત્માનું ત્રીજુ શરણ સાધુભગવંતનું, ચેાથું શરણ કેવલી ભગવંતોએ પ્રરૂપેલા ધમનું છે.
આ ચારના શરણે જવાથી ચાર ગતિરૂપ સંસાર તરી જવાય છે. માટે માટે આ ચાર શરણનું અગાધ મહત્વ શ્રી જિન શાસનમાં છે.
--- -- - - ---- ---
દુ:ખમાં પોતાથી અધિક દુઃખીને જેવા એ દુઃખને સહવાને એક સરળ માર્ગ છે તથા સુખમાં પિતાથી અધિક સુખીને જેવા એ સુખને દમવાને એક માર્ગ છે. _* _* _E
EXE
*
અનુપેક્ષાનું અમૃત
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
દુષ્કૃત ગહ
દુષ્કૃત ગહ વડે સહજમળને હૂસ થાય છે. સુકૃતાનું મદન વડે તથાભવ્યત્વને વિકાસ થાય છે. શરણગમન વડે ઉભય કાર્ય એક સાથે સધાય છે. કેમકે જેનું શરણ ગ્રહણ કરાય છે. તેમને સહજમળ સર્વથા નાશ પામે છે, અને તેમના ભવ્યત્વને પરિપૂર્ણરૂપે વિકાસ થયે છે.
સહજમળ તે પર તત્વના સંબંધમાં આવવાની શક્તિ છે. તે શકિતનું બીજ જ્યારે બળી જાય છે. ત્યારે પરના સંબંધમાં આવવાની યોગ્યતાપ શક્તિથી ઉત્પન્ન થતી ઈચ્છા માત્રનો વિલય થાય છે. સ્વાધીન સુખને પામેલા શુદ્ધ. પુરુષના સ્મરણરૂપ શરણથી તે ઈચછા નાશ પામી જાય છે. પરાધીન સુખની ઈચ્છા નષ્ટ થવાથી સ્વાધીન સુખને પામવાની ઈચ્છા વધતી જાય છે તે જ ભવ્યત્વભાવને વિકાસ છે.
સ્વાધીન સુખ પામેલાનું શરણ એકાગ્રચિત્તે મરણ, પરાધીન સુખની ઈચ્છાને નાશ કરી અને સ્વાધીન મેક્ષ સુખ પમાડીને જ જંપે છે.
અનપેક્ષાનું અમૃત
૧૦
.
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
દુષ્કતગર્હ એટલે પર પીડાની ગહ, સંસારાવસ્થા પરુ પીડારૂપ છે. તેની ગહ કરવી એટલે પરપીડાને ત્યાજ્ય માનવી અને તેમાંથી મુક્ત થવા પ્રયાસ કરવો તે “નમે પદને અર્થ છે.
હું એટલા માટે નમું છું કે બીજાને પીડા આપીને જીવું છું. “સ્વાપકર્ષબધાનુકૂલ વ્યાપાર” તે નમસ્કાર છે. સ્વને અપકર્ષ કરાવનાર બેધમાંથી નીપજેલી ચેષ્ટા તે નમરકાર છે. અપર્વ એટલા માટે કે હું પરપીડારૂપ છું.
સુકૃત એટલે પરોપકાર. તેની અનુમોદના તે સુકૃતાનુ મેદના. આવા સુકૃત કરનારાઓમાં શ્રી અરિહંત મેખરે છે. પરને પરમ ઉપકારક છે. એ ઉપકાર એકાંતિક અને આત્યંતિક છે. જો કે તેને આશ્રય તેમના નામાદિ દ્વારા લે છે, તેને અક્ષય સુખ પમાડનારા થાય છે એટલે તેમનું શરણુ પરમ સુકૃતરૂપ છે. તેમની અનુમોદના એટલે તેમના ઉકત પરોપકારરૂપ સુકૃતની અનુમોદના.
એ રીતે પરપડારૂપ દુષ્કતની ગહ તથા પરોપકારરૂપ સુકૃતની અનુમોદના કરવાપૂર્વક શ્રી અરિહંતાદિ પરમેષ્ઠિએનું જેઓ શરણ અંગીકાર કરે છે તેઓ ભાવભયથી સર્વથા મુક્ત થાય છે.
પરપીડાને પરિહાર અને પર ઉપકારને આવિષ્કાર ભવભયથી મુક્ત કરાવનાર છે.તે ઉભયસ્વરૂપને શ્રી પંચપરમેઠિ ભગવતે વરેલા છે. અનપેક્ષાનું અમૃત
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
તેથી તેનું સ્મરણ-શરણ, પૂજન, આદર-સત્કાર, ધ્યાન અને તેમના શરણે રહેલાની ભક્તિ-પૂજા, સેવા-સન્માન આદિ નિયમ મુક્તિપ્રદ નીવડે છે.
દેવું ચૂકવવામાં સજજનતા છે તેમ ઉપકારનું કણ ચૂકવવામાં વિનમ્રતાપૂર્ણ ધર્મપરાયણતા છે. બેમાંથી એક પણ પ્રકારના દેવાની ચૂકવણી વખતે જરા જેટલે પણ અહંકાર ન આવવું જોઈએ. જે આવે તે માની લેવું કે આપણને એ દેવું ખટકતું નથી. ભારરૂપ લાગતું નથી અને જેને દેવું ભારરૂપ ન લાગે તે જરૂર ડૂબે છે.
માટે હંમેશાં ત્રણમુક્તિના આશયપૂર્વક અસીમેકારી શ્રી અરિહંતાદિની ભક્તિ કરતા રહીને જીવમાત્રના સાચા મિત્રનું કર્તવ્ય બજાવતા રહેવું તે મંત્રાધિરાજના આરાધકોની ફરજ છે.
ઋણના ભય વિના કૃતજ્ઞતા કે પરોપકાર ગુણ સ્પર્શી પણ શકે જ નહિ.
અનુપેક્ષાનું અમૃત
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્વાપકર્ષ બોધ
स्वापकर्ष-बोधानुकल-व्यापारो नमस्कारः ॥
અર્થ : પિતાના અપકર્ષને બેધ જે વડે થાય. તે ક્રિયાને નમસ્કાર કહે છે. એમાંથી જ એ અર્થ નીકળે છે કે ગુણાધિક પુરુષને ઉત્કર્ષને બે જે ક્રિયા વડે કરાય, તે ક્યિાને નમસ્કાર કહેવાય છે. અર્થાત્ નમસ્કારની ક્રિયા વડે બે વસ્તુને બંધ થાય છે એક તે નમસ્કાર કરનાર, પિતાની ગુણહીનતા બતાવે છે અને બીજુ પિતાથી અધિક ગુણવાન પ્રત્યે આદરભાવ બતાવે છે. અને અપકર્ષ બતાવવા વડે પિતાના દુકૃતેની ગહ કરે છે અને ગુણાધિક ઉત્કર્ષ બતાવવા વડે સ્વ–પરના સુકૃતની અનુમોદના કરે છે. દુષ્કૃતગર્તા વડે પાપનાશ અને સુકૃતની અનુમોદના વડે પુપાર્જન થાય છે.
એકમાં પિતાના પાપને સ્વીકાર છે. બીજામાં પુણ્યવાન પુરુષના પુણ્યની અનુમોદના છે. એકમાં મૈત્રી અને મુદિતા અનુપક્ષાનું અમૃત
૧૩
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
એ
છે. બીજામાં કરૂણા અને માધ્યસ્થ છે. પિતાના પાપ પ્રત્યે કરૂણા અને બીજાનાં પાપ પ્રત્યે માધ્યચ્ય ભાવ કેળવ. એ જ રીતે પરના ગુણે પ્રત્યે મુદિતા અને પ્રમોદ છે અને તે મૈત્રીનું ફળ છે.
નમસ્કાર વડે પાપનાશ અને મંગળનું આગમન એ બે ફળ કહ્યા છે પિતાના અપકર્ષનું કારણ ગુણને તિરસ્કાર છે, સુકૃતનો અનાદર છે. અપકર્ષનું ઉત્કર્ષમાં પરિવર્તન તે નમસ્કાર છે. ગુણ પુરૂષને નમસ્કાર છે. સ્વ.પર–સર્વના સુકૃતેની હાર્દિક અનમેદના છે.
અપકર્ષ જેટલે ડંખે છે, તેટલું જ જે પાપ ડંખવા માંડે, તે પરમ ઉત્કર્ષવંતા પંચ પરમેષ્ટિ અવશ્ય ગમે, નમસ્કરણીય લાગે, વંદનીય લાગે, પૂજનીય લાગે, સ્તુત્ય લાગે એટલું જ નહિ પણ રૂંવાડે રૂંવાડે તેમની ભક્તિને ભવ્યભાવ પ્રસરી જાય. દ્રવ્ય અને ભાવ વડે તેમની ભક્તિ કરતા થઈ જવાય જેથી પાપનાશ અને મંગળ બંને સિદ્ધ થાય.
અપકપ
જ અને
રાણી
જાતેના
નાના થવાનું તમે જેટલું સહેલું બનાવશો, તેટલું ? સહેલું મોટા થવાનું બનશે.
||
૧૪
અનુપક્ષાનું અમૃત
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
: તત્વ-દર્શન :
સર્વ દેષ રહિત અને સર્વ ગુણ સહિત એવા શુદ્ધ આત્મતત્વને પામવાનું સાધન દેષની ગહ અને ગુણની અનુમોદના છે. જ્યાં સુધી દેષના લેશની પણ અનુમોદના છે, અને ગુણના અંશની પણ ગહ છે, ત્યાં સુધી શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપની રૂચિ-શ્રદ્ધા કે પરિણતિ ઉત્પન્ન થઈ છે, એમ કહી શકાય નહિ.
એ કારણે આરાધ્યદેવ એક વીતરાગ જ છે. પૂજ્ય ગુરૂદેવ એક નિગ્રંથ જ છે અને શુદ્ધ ધર્મ એક જીવદયા જ છે એમ ન સમજાય ત્યાં સુધી ભાવથી દુષ્કતગ, સુકૃતાનુમોદના કે અરિહંતાદિનું શરણગમન શકય નથી.
ધ્યેય તરીકે, આરાધ્ય અને ઉપાસ્ય તરીકે વિતરાગદેવ, નિગ્રંથગુરૂ અને દયામય ધર્મ જેના હૃદયમાં વસે છે, તેના હૃદયમાં પળે પળે દુકૃતગર્તા, સુકૃતાનમેદના અને ધર્મનું શરણગમન વસેલું હોય છે. અનપેક્ષાનું અમૃત
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
દુષ્કતમાં હેય બુદ્ધિ, સુકૃતમાં ઉપાદેય બુદ્ધિ અને ધર્મમાં અત્યંત ઉપાદેય બુદ્ધિ એ સમ્યગૂ દર્શનનું લક્ષણ છે. એને જ સંસાર હેય, એક્ષ-ઉપાદેય અને તેનું સાધન રત્નત્રય એ અત્યંત ઉપાદેય લાગે છે.
સંસાર એ પાપનું સ્થાન, મોક્ષ એ ગુણનું ધામ અને ધર્મ એ પાપને પરિહાર, આ ત્રણ તત્વની સહણ એ સમ્યગ્રદર્શનની નિશાની છે.
દુઃખનું કારણ દુષ્કૃત, સુખનું કારણું સુકૃત અને અક્ષય અવ્યાબાધ સુખનું કારણ ધર્મ છે. ધર્મમાં દયા મુખ્ય છે. દયા એ દુઃખીના દુઃખને નિવારવાની વૃત્તિ છે.
સ્વ–પરના દુઃખ પ્રત્યે દ્વેષ અને વ–પરના સુખ પ્રત્યે સાચો અનુરાગ તે જ પ્રગટ કહેવાય કે જ્યારે દયામાં ધર્મબુદ્ધિ પેદા થાય.
દયાના પર્યાય અહિંસા, સંયમ, તપ, શીલ, સંતેષ, ક્ષમા, માવ, આર્જવદાન, પરોપકાર, નિઃસ્વાર્થ સ્નેહ, આદિ છે.
સાચા હૃદયની દુષ્કૃત ગર્તામાંથી જે અગ્નિ પેદા થાય છે તે ચીકણાં કર્મોને પણ ભસ્મીભૂત કરી નાખે છે અને તીવ્ર સુકૃતાનમેદનામાં પરિણમીને સુકૃતસાગર શ્રી અરિહંત પરમાત્માના ચરણમાં મનને સમર્પિત કરી દઈને શુદ્ધ ધર્મમાં રમમાણ કરે છે.
અનુપેક્ષાનું અમૃત
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
આરાધનાના અગા
(૭)
મૈયાાદભાવથી યુક્ત સાધકનેં ક્ષાન્ત્યાદિ ધર્મારૂપ સાધ્યની સિદ્ધિ માટે સાધન વચનની આરાધના છે. વચનની આરાધના વચનના કહેનાર વક્તાની આરાધના ઉપર આધાર રાખે છે. વક્તા વીતરાગ પુરુષ છે. વીતરાગ એટલે આત્મામાં જ આત્માની વૃત્તિને અનુભવનાર પૂર્ણ પુરુષ.
પૂર્ણ પુરુષની આરાધના તેમના નામાદિની આરાધનાની અપેક્ષા રાખે છે તે પિંડસ્થાદિ ધ્યાન સ્વરૂપ છે. તે પણ વચનની આરાધના રૂપે જ કરવાનુ હોય છે. વચનની આરાધનાનુ એક પાસુ, જેમ વચનને કહેનારની આરાધના છે, તેમ ખીજું પાસુ વચનને જીવનમાં ઉતારવાનુ છે.
વચન એટલે આજ્ઞા. તેનું ચિંતન તે આજ્ઞવિચય તે ચિંતન આત્સવની હેયતા અને સ`વરની ઉપાદેયતા બતાવે છે. અપાયકારક આસ્રવ છે. તેથી તેની હેયતાનું ચિંતન અને તેનાથી વિરૂદ્ધ સ`વરની ઉપાદ્ભયતાનું ચિંતન તે અનુક્રમે અપાવિચય અને વિપાકવિચય ધમ ધ્યાન છે.
અનુપેક્ષાનું અમૃત
અ. ૨
૧૭
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
આસવ એ સંસારને હેતુ છે અને સંવર એ મોક્ષને હેતુ છે–તેમ વિચારવું, તે અપાયરિચય અને વિપાકવિચય ધર્મધ્યાન છે.
આજ્ઞાની આરાધના એ મોક્ષને હેતુ છે અને વિરાધના સંસારને હેતુ છે, એ ચિંતન વિપાક વિચય ધર્મસ્થાન છે. વચનની વિચારણામાં શ્રત ધર્મ અને ચાન્નિધર્મ બંને સમાઈ જાય છે.
ચારિત્રધર્મ આસવની હેયતા અને સંવરની ઉપાદેયતા સ્વરૂપ છે અને મૃતધર્મ એ વસ્તુ માત્ર ઉત્પાદ વ્યય ધૌવ્ય રસ્વરુપ-છે એ પ્રકારના ચિંતન સ્વરૂપ છે.
ચૌદ રાજલક પંચાસ્તિકાયથી ભરેલો છે-એ જાતિનું ચિંતન, તે સંસ્થાના વિચય ધર્મધ્યાન છે.
વક્તાની વિચારણું અને ધ્યાન તે પિંડસ્થાદિ ધ્યાનના પ્રકારે છે અને વચનની વિચારણું અને ધ્યાન તે આજ્ઞાવિચયાદિ ધર્મધ્યાન છે. ઉભય પ્રકારના ધ્યાન એ સાધન
સ્વરૂપ છે. તેનું મૂળ મૈથ્યાદિ અને ફળ ક્ષાત્યાદિ છે. એ રીતે વિચારણા કરવામાં આરાધનાના બધા અંગે આવી જાય છે.
અનપેક્ષાનું અમૃત
- ૧૮
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
: નિવિકલ્પતા અને નિસંગતા :
આંતરનિર્વિકલ્પતા અને બાહ્ય નિઃસંગતા બંને મળીને -આત્માધ્યાસ-હું આત્મસ્વરૂપ છું એવી નિર્મળબુદ્ધિને સિદ્ધ કરે છે. આત્મદેવનાં દર્શન મન અને બુદ્ધિના વ્યાપાર વડે અશકય છે. તે માટે બંનેને નિવ્યપાર બનાવવાની આવશ્યક્તા છે. - નિર્વિકલ્પતા, અને નિઃસંગતાને અભ્યાસ એ મન અને બુદ્ધિને અગોચર એવા આત્મદેવના દર્શનની ગુરૂચાવી છે. આત્મદેવનું દર્શન કેવળ સ્વાનુભૂતિ ગમ્ય છે. અને તે સ્વાનુભૂતિ નિર્વિકલ્પતા અને નિઃસંગતાની અપેક્ષા રાખે છે. નિર્વિકલ્પતા અને નિસંગતા અભ્યાસ સાધ્ય છે. તે અભ્યાસ માટે પ્રથમ અશુભ વિકલ્પમાંથી શુભવિકલ્પમાં જવું આવશ્યક છે. શુભવિકલ્પમાંની નિર્વિકલ્પમાં જવું સુલભ છે, તેથી શુભવિકલ્પ સેતુનાં સ્થાને છે.
તે જ રીતે કુસંગમાંથી છૂટીં, અસંગ થવા માટે સત્સંગ સેતુ છે. અશુભ ધ્યાનમાંથી છુટી. શુકલ ધ્યાનમાં અનુપેક્ષાનું અમૃત
૧૯
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
જવા માટે ધર્મ ધ્યાન સેતુ છે. આત'-રૌદ્ર ધ્યાન એ અશુભ છે. ચૈત્ર્યાદિ વિકલ્પો એ શુદ્ધ છે. તે નિવિ કલ્પમાં જવા માટે સાધન હાવાથી સેતુ તુલ્ય છે. ત્રિમાત્રમાંથી અમાત્રમાં જવા માટે અ માત્રા એ સેતુ છે. વૈખરીમાંથી પશ્યતીમાં જવા માટે મધ્યમાં સેતુ છે. અને મધ્યમામાંથી પરામાં જવા માટે પશ્યતી એ સેતુ છે. આહતમાંથી અનાહતમાં જવા માટે વર્ણાવલિ સેતુ છે અને વર્ણા વલિની વિચ્યુતિ વડે અવ્યક્તમાં જવા માટે અનાહત એ– સેતુ છે.
નિવિકલ૫તા અને નિઃસ ગતાના વિશેષે અભ્યાસ કરવા ચાગ્ય છે, કે જે અંતે અધ્યાસમાં પરિણમે. અભ્યાસ અધ્યાસમાં પરિણમવેા જોઇએ. અને બૈરાગ્ય એકયમાં પસિત થવા જોઇએ.
āહાદિમાં અધ્યાસ પ્રત્યક્ષસિદ્ધ છે અને તે અનાયાસે સિદ્ધ થયેલે છે. એજ રીતે આત્મામાં અધ્યાસ જ્યાં સુધી અનાયાસણે સિદ્ધ ન થાય, ત્યાં સુધી તે માટે અધ્યાસ –પ્રયત્ન આવશ્યક છે.
અધ્યાસ એટલે એકતાની અનુભૂતિ.
નૈાદિ પુદ્ગલમાં એકતાની મિથ્યા અનુભૂતિ છે, તે વૈરાગ્યથી નિવારી શકાય અને આત્માની સાથે તાત્ત્વિક એકતાની અનુભૂતિ નથ્થુ, તે ઉકત અભ્યાસથી સાધી શકાય.
સહજ સ્વભાવરમણુતાની પરિણતિ વડે જ સહજાનંદ સુલભ છે તે માટે ઉકત એ ગુણાની સાધના અનિવાય છે.
અનુપેક્ષાનું અમૃત
૨૦
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાત્રતાને પાયે
સમગ્ર વિશ્વ તત્વથી તીર્થ છે–એવી બુદ્ધિ થયા વિના વ્યવહારનયમાં નિષ્ણાત બની શકાતું નથી. વ્યવહારનય પરને વિષય કરે છે. પરમાં શત્રુ, મિત્ર, ઉદાસીન ત્રણે વર્ગ સમાઈ જાય છે. મેક્ષમાર્ગમાં એ ત્રણે વર્ગ ભિન્ન ભિન્ન રીતે ઉપકારક થઈ રહ્યા છે–એવી સમજણ આવે, તે જ ભવ્યત્વ વિકસે છે. | ભવ્યત્વ એટલે મુક્તિગમન યોગ્યત્વ. તેને વિકાસ તેનું જ નામ પાત્રતા છે. અર્થાત પાત્રતા એટલે કૃતજ્ઞતા અને કૃતજ્ઞતા એટલે પાત્રતા એમ પરસ્પર અવિનાભાવી છે. કૃતજ્ઞતા ગુણની ટેચને સ્પર્ધા વિના સ્વતંત્રતા પ્રાપ્ત થઈ શકતી નથી. પરને અનુગ્રહ સ્વીકાર તે કૃતજ્ઞતા છે.
કૃતન આત્માને વિસ્તાર નથી, એને અર્થ કૃતજ્ઞતા ગુણ સાધ્યા વિના કૃતનતા દેષનું નિવારણ થઈ શકતું નથી. શત્રુ, મિત્ર કે ઉદાસીન એ ત્રણે વગ વડે હિત થઈ રહ્યું છે, તેથી ત્રણ વર્ગ ઉપકારી છે, એવી બુદ્ધિ ઉત્પન્ન થયા અનપેક્ષાનું અમૃત
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિના કૃતજ્ઞતા ગુણને સ્પર્શ અધુરે રહે છે. તેટલા પ્રમાણમાં પાત્રતા અણુવિકસિત રહે છે અને અયોગ્યતા. ટળતી નથી.
સંપૂર્ણ નમ્રતા ગુણની પરાકાષ્ઠાએ પહોંચવા માટે વિશ્વત્રયને કઈને કઈ અવચ્છેદથી ઉપકારક માનવું અનિવાર્ય થઈ પડે છે. ત્રણે ભુવનને ઉપગ્રહ પરસ્પર થઈ રહ્યો છે, એવું જ્ઞાન જે સૂત્રથી મળે છે, તે સૂત્રની પરિણતિ. વ્યવહાર નયમાં નિષ્ણાત બનાવે છે.
નમ્રતા, કૃતજ્ઞતા, પાત્રતા, એગ્યતા વગેરે કાર્થક છે. તેને વિકસાવવા માટે વ્યવહાર અને નિશ્ચય ઉપકારક છે. તેને તીર્થસ્વરૂપ આદર આપતાં શીખવું જોઈએ. સાક્ષાત ઉપકારક રત્નત્રય અને તેનાં સાધને છે, તેથી તેને પ્રત્યે પૂજ્યતાને વ્યવહાર બહારથી પણ થઈ શકે છે. પરંપરાએ ઉપકાર તત્વથી સર્વને છે, તેથી તેના પ્રત્યે બાહ્ય વ્યવહાર પૂજ્યતાને ન કરી શકાય પણ અંતરમાં તેને ઉપકારક તરીકે ગણવાને નિષેધ નહિ, પણ વિધાન સમજવું. જે અંતરથી પણ તેને ઉપકારી ન મનાય, તે શત્રુભૂત અને ઉદાસીનભૂત. પદાર્થો પ્રત્યે કૃતજ્ઞતા વિકસી શકે નહિ. અને જે તે ન વિકસે તે આત્મતત્વની પ્રાપ્તિના અર્થાત્ મુક્તિસુખના અધિકારી બની શકાય નહિ. સ્વરૂપ લારૂપી મુક્તિ તેને જ મળે, કે જે સ્વભિન્ન વિશ્વને ઉપકારી માને, કૃતજ્ઞતા. દ્વારા તેના પ્રત્યે ઉપશમભાવને કેળવે, સંલેશ રહિત બને.
અનપેક્ષાનું અમૃત.
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંકલેશ રહિત બનવાને અનન્ય ઉપાય કૃતજ્ઞતા ગુણ છે અને વિશ્વ સમસ્ત પ્રત્યે તે વિકાસ જોઈએ. તેમાં કઈ એક પણ જીવ બાકાત ન રહેવું જોઈએ.
જેઓ નમનીય છે, શૈલેયપૂજ્ય છે, તેઓ સર્વને નમીને નમનીય બન્યા છે, સર્વ પ્રત્યે કૃતજ્ઞતા ગુણ કેળવીને પૂજ્ય થયા છે. તેથી તેમને ભાવથી નમસ્કાર તે જ થઈ શકે કે નમનારના હૃદયમાં સર્વ પ્રત્યે કૃતજ્ઞતાને ભાવ રહેલો હેય. તે ન હોય તે નમનીયને નમન પહોંચતું નથી અર્થાત્ દ્રવ્ય નમસ્કાર થાય છે પણ ભાવ નમસ્કાર થતું નથી. ભાવ નમસ્કાર કરવા માટે તેમનામાં રહેલા કૃતજ્ઞતા ગુણને પણ નમવું જોઈએ.
આ વિશ્વમાં મારે એક પણ અપકારી છે નહિ, બધા જ મારા ઉપકારી છે–એવી વિચારણાને વર્તનમાં લાવવાથી સાચે અરિહંતભાવ પરિણત થાય છે. તેમાં ભારેભાર કૃતજ્ઞતા રહેલી હોય છે. “નમે અરિહંતાણુ–પદ પણ આ જ તાત્પર્યને પ્રકાશે છે. કેઈ એક પણ જીવને અપકારી મા એટલે અરિહંતભાવને અ૫લાપ થયે–એમ માનીને સર્વ સાથે આત્મીયતાપૂર્ણ વર્તન કેળવવામાં સ્વપરહિત છે.
અનુપેક્ષાનું અમૃત
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
શુદ્ધ આત્મ–દ્રવ્યની મધુરતા
(૧૦)
આત્મદ્રવ્યની મધુરતા એટલી બધી અનુભવાય છે, કે રેજરેજનાં કામ નાટકમાં સોંપવામાં આવેલ પાઠની જેમ કરીને નિત્ય સામાયિકમાં અનંતકાળ સુધી સિદ્ધ ભગવંતેની જેમ રહી શકવાની ઝાંખી થાય છે. નિજસ્વરૂપ તે જિનસ્વરૂપ છે-એમ સામયિકમાં પ્રણવના ધ્યાન વખતે કિંચિત અનુભૂતિ થાય છે, તેથી ખૂબ ખૂબ પ્રસન્નતા અનુભવાય છે.
- પ્રણવના ધ્યાનમાં શબ્દાતીત એક માત્ર જ્ઞાન ચેતના રહે છે.
શુદ્ધાત્મ દ્રવ્યની મધુરતા જે નિશ્ચય સામયિકરૂપ છે, તે અહીં અનુભવાય છે. શુદ્ધ જ્ઞાન ચેતનાની અનુભૂતિ બાદ જે સાનુકૂળતાઓ જોઈએ, તે ખેંચાઈને આવે છે. શુદ્ધાત્મ દ્રાવ્યનું ધ્યાન એક બાજુ કર્મની નિરા કરે છે અને બીજી બાજુ ઉત્કૃષ્ટ પુણ્યાનુબંધી પુણ્ય ઉપાર્જન કરાવે છે. આત્માનુભૂતિ આગળ શરીર પણ ઉપાધિ તુલ્ય ભાસે.
અનુ પક્ષાનું અમૃત
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
સચ્ચિદાનંદ સ્વરૂપની ઝાંખી વખતે એ અનુપમ આનંદ હોય છે, તે સદા કાળ ટકી રહે તેવી તીવ્ર ભાવના પ્રગટે છે.
શ્રી નવકાર પ્રત્યેની પ્રીતિ-ભક્તિ ટુંક સમયમાં ઠેઠ સ્વરૂપ–લાભ સુધી લઈ જઈ શકે છે–એ પંચ પરમેષ્ઠિ ભાગવતને કેટલે મહાન ઉપકાર છે!
તે જ રીતે શ્રુતજ્ઞાન પણ તેના કેઈ પણ આરાધકને અનુભૂતિ પર્યતનું જ્ઞાન આપી શકે છે. માટે શાસ્ત્રો અને તેના રચયિતાઓની અપરિચિત શક્તિઓને ઓછી ન આંકવી જોઈએ. પિતાની બુદ્ધિના ટુંકા ગજ વડે કદી ન માપવી જોઈએ. શાસ્ત્રોનું ધ્યેય પણ તેનું આલંબન લેનારને આમસાક્ષાત્કાર કરાવી આપવાનું છે.
માટે શ્રીનવકાર તેમજ શાસ્ત્રનું હંમેશા અનન્યભાવે સ્મરણ-મનન-ચિંતન ધ્યાન કરવું જોઈએ. તેનાથી આત્મા તરફ વળાય છે. એક વખત આ વલણ થાય છે એટલે. બહિરાત્મભાવ ક્ષીણપ્રાયઃ થઈ જાય છે અને ધસમસતી સરિતાની જેમ સમગ્ર શક્તિઓને પ્રવાહ આત્મભાવમાં સમાઈ જવા થનગની ઉઠે છે. આ અનુભવ શ્રી નવકાર ભક્તિ અને શાસ્ત્રભક્તિથી શીધ્ર થાય છે.
અનુપેક્ષાનું અમૃત
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્માની એકતા
(૧૧)
• ધર્મ જગનાથના ધર્મ શુચિ ગાઇએ, આપણા આતમા તેવા ભાવીએ.’
આ કડીમાં તુલ્યતા ખતાવી છે.
'जारिस सिद्धसहावो तारिस सहावो होइ सव्वजीवाणं ७ —સિદ્ધ પ્રાભૂતિકા
जीवो जीवस्वावस्थः सिद्ध इति
૨૬
—તત્વાર્થવૃત્તિ
૮ જાતિ જસુ એકતા તેહ પલટે નહિ
શુદ્ધ ગુણુ પજવા વસ્તુ સત્તામયી.’
આ પંકિતથી પ્રભુ સાથે એકતાનું ભાવન ખતાવેલ છે.
જીવ દ્રવ્યને એવા સ્વભાવ છે, કે અનાદિથી આવૃત
અનુપેક્ષાનુ અમૃત
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
હેવા છતાં સ્વજાતિને ત્યાગ કદી કરતું નથી. આ માટે: “gશે માયા એ પાઠની સાક્ષી આપેલી છે.
સિદ્ધતા એ જીવની પિતાની અવસ્થા છે. અસ્તિત્વાદિ ધર્મો સદા નિરાવરણ હોય છે. વિશેષ સ્વભાવે આવૃત્ત છતાં સામાન્ય સ્વભાવની સદા નિર્મળતા હોય છે. અને તે કે પણ જીવથી જુદી નથી. તેથી સામાન્ય સ્વભાવની અપેક્ષાએ જીવે સત્તાએ શુદ્ધ છે. આ વિચારણાથી ધ્યાનમાં નિળતા આવે છે અને અંતર્યામી પ્રભુનું તાત્વિક મિલન થાય છે.
સાત રાજ અલગા જઈ બેઠા. પણ ભકતે અમ મનમાંહે પેઠા.”
એકતાભાવનને પ્રવચન અંજન તરીકે શ્રીજિનેશ્વરની તિરૂપે વર્ણવેલ છે. એકત્વભાવનરૂપ અંજનના પ્રભાવે પરમ નિધાન સ્વરૂપ પરમાત્માનાં હૃદયનયન અર્થાત્ આંતર–. ચક્ષુ વડે દર્શન થાય છે.
પરમનિધાનરૂપ પરમાત્મા આત્મમંદિરમાં પ્રત્યક્ષ બિ– રાજમાન છતાં જગદીશ સાથે એકતારૂપ તિ વિના જોઈ શકાતા નથી. આ રીતે અનેક સ્થળોએ અનુભવગમ્ય વચન દ્વારા મહાપુરૂષોએ એગે આયા” નું રહસ્ય શોધી બતાવ્યું છે.
એકતા; તન્મયતા, મગ્નતા, સમાધિ, સમતા, ચારિત્ર અનુભવદશા આદિ શબ્દ કથંચિત એકાર્યવાચી છે.
અનુપક્ષાનું અમૃત
૨૭..
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચાગની તાલાવેલી.
(૧૨)
અધ્યાત્મવાદ સર્વ મનુષ્યમાં બંધુત્વની ભાવના વિકસાવે છે, એટલું જ નહિ પણ જીવધારીઓને એક જ સૂત્રમાં બાંધે છે. બધાનું મૂળ એક પરમાત્મામાં માને છે.
જ્યાં સુધી વ્યક્તિ પિતાને બીજાથી ભિન્ન સમજે છે, ત્યાં સુધી સંઘર્ષ છે. જ્યારે બીજાની સાથે તે અભેદને રવીકારે છે, ત્યારે બધા કલેશનું મૂળ નાશ પામે છે. એક અધ્યાત્મ દૃષ્ટિ જ તે માટે સમર્થ છે.
વિજ્ઞાનમાં “ખોજ'નું મહત્વ છે. અધ્યાત્મમાં દર્શનનું મહત્ત્વ છે.
યેગને અર્થ વૃત્તિ નિરોધ સાથે બ્રહ્મને સાક્ષાત્કાર છે. ચિત્ત જ્યારે સર્વથા નિરુદ્ધ બને છે, ત્યારે બાહ્ય જગતથી સંબંધ કપાઈ જાય છે અને અંતરમાં રહેલ દેવત્વ પ્રગટ થાય છે.
૧૨૮
અનુપેક્ષાનું અમૃત
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
મનુષ્યને વ્યવહાર બાહી સ્થિતિઓથી પરિચાલિત છે... તેથી જાગૃત અવસ્થાને તે વાસ્તવિક માને છે તથા સ્વપ્ન અને સુષુપ્તિને અવાસ્તવિક માને છે.
ગસાધના વડે મનુષ્ય બાહ્ય સ્થિતિઓને સુષુપ્તિ, અને સવપ્નની જેમ જુએ છે અને વૃત્તિ નિરોધ વડે તેનાથી પૂર્ણપણે નિસંગ બની જાય છે. દેશ-કાળ અને કાર્ય-કારણ સંબંધથી પર બની જાય છે. પિતાને સીમિત મટીને નિઃસીમ અનુભવે છે. તે વખતે તેનામાં દિવ્ય સામર્થ્ય પ્રગટે છે. જે વ્યક્તિગત અનુભવની વાત હેવાથી શબ્દો વડે વર્ણવી શકાતી નથી.
પ્રત્યેક મનુષ્ય અમુક સીમા સુધી યોગી છે. અભ્યાસ અને વૈરાગ્ય વડે તે સીમાનું જેમ–જેમ ઉલ્લંધન થતું જાય, છે, તેમ-તેમ તે નિસીમ બનતે જાત્ર છે. . કેગના ચરમ લક્ષ્ય સુધી પહોંચવા માટે સરળ અને નિષ્કલંક જીવન પ્રથમ સાધન છે. કામ, ક્રોધ અને લેભ વડે થતા અસત્ય, હિંસાદિ વ્યાપારને ત્યાગ અને યુગની, ચરમ સીમાએ પહોંચેલની ઉપાસના–એ આવશ્યક શરત છે.
ત્યાબાદ આસન પ્રાણાયામ વડે દેહ અને પ્રાણ પર પ્રભુત્વ પ્રાપ્ત કરવાનું હોય છે. પ્રત્યાહાર વડે ઈન્દ્રિયે અને મનને વિજય પ્રાપ્ત કરવાનો હોય છે. બુદ્ધિના વ્યાપાર અને અહંકારભાવને વિજ્ય અંતે ધ્યાન અને સમાધિ વડે સિદ્ધિ થાય છે, ત્યારે તંભરા પ્રજ્ઞા અને કૈવલ્યદશા પ્રગટે છે.
પ્રિયતમ પ્રભુને વિયેાગ અતિશય વસમો લાગતાં ગની તાલાવેલી આ કમે સાકાર બને છે.
અનપેક્ષાનું અમૃત
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુરતા યાને મંત્રયોગ
(૧૩)
શબ્દમાં સુરતા પરેવવી.
શ્રતો પગને ભાવસંવર અને બહુ નિર્જરાદિ ગુણવાળો માન.
શ્રુતપયોગ બહુ મૂલ્યવાન છે. તેને હેતુ એ છે, કે શ્રુતદ્વારા શ્રુતને કહેનારા વીતરાગ પુરુષમાં સુરતા પરેવાય છે.
દા.ત. સર્વ શ્રુતને સાર શ્રી નવકાર છે. નવકારરૂપી સારભૂતકૃતમાં જ્યારે સુરતા ઉપગ પરેવાય છે, ત્યારે તે દ્વારા શ્રતને કહેનારા સર્વજ્ઞ પુરુષમાં ચિત્તવૃત્તિ જેડાય છે. સર્વજ્ઞત્વ આત્મતત્વ છે. એટલે આત્મામાં ઉપગ જોડાય છે. નવકાર દ્વારા સર્વજ્ઞ, સર્વદશ શુદ્ધાત્મતત્વને નમસ્કાર થાય છે. તે શ્રત દ્વારા શ્રુતને પ્રકાશિત કરનાર સર્વજ્ઞ પુરૂષમાં ચિત્તવૃત્તિ પરેવાય છે.
શ્રી નવકારમાં નમનીયનમસ્કાર્ય અને કથનીય આત્મતત્વ બંને શુદ્ધ સ્વરૂપી હોવાથી તેમાં ચિત્તવૃત્તિને ઉપયોગ, તે સંવર અને નિર્જરને હેતુ બને છે.
અનુપક્ષાનું અમૃત
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રુતપયાગ એ સાયમાં દ્વારા પરાવવાની ક્રિયારૂપ છે. અહીં સાય તે આત્મા છે, દ્વારા તે શ્રુત છે અને તેમાં ઉપયોગ તે સાયમાં દ્વારા પરાવવાની ક્રિયારૂપ છે. એકાગ્ર ઉપચાગ વડે તે કાર્ય સિદ્ધ થાય છે.
શ્રુતશબ્દ જ્ઞાનવાચક છે અને જ્યાં જ્ઞાન હોય ત્યાં જ્ઞાતા અને જ્ઞેય પણ હાય જ છે. જ્ઞાતા શ્રુતપયાગવત જીવ છે અને જ્ઞેય શ્રુત પ્રકાશમય શુદ્ધાત્મતત્ત્વ છે. શુદ્ધાત્મતત્ત્વને વિષે ઉપયાગ તે સત્ર સિદ્ધિનુ કારણ છે. તે જ સમાપત્તિ છે. નિર્વાણલપ્રદા ચેગીમાતાની ઉપમા તેને ઘટે છે.
શ્રુત શબ્દ વડે કહેનારના મેધ થાય છે અને સાંભળનારની પણ ઉપસ્થિતિ થાય છે. તથા કથનીય તત્ત્વ તરફ પણ વૃત્તિ ખેંચાય છે. શ્રુતના કહેનાર આદ્ય પુરુષ સર્વજ્ઞ અને સદશી છે. શ્રુતને સાંભળનાર સર્વજ્ઞતાના અથી જીવ છે. અને શ્રુત વડે કથનીય તત્ત્વ સાક્ષાત્ યા પર પરાએ શુદ્ધાત્મતત્ત્વ છે.
સજ્ઞાનુ જ્ઞાન શબ્દ વડે અભિવ્યકત થયેલું છે. શબ્દ એ સૂત્ર છે, તેમાં પરોવાયેલ આત્મા તે સેાય છે અને તેને વિષે ઉપયેગ તે સાયની સાથે દ્વારાની એકતાની અનુભૂતિ કરનાર મનાવ્યાપાર છે.
શ્રી નવકારરૂપી સૂત્રમાં ઉપયાગ તે શબ્દમાં સુરતાને પરાવવવાની ક્રિયા છે.
અનુપેક્ષાનુ અમૃત
૩૧
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
શબ્દ એટલે કથક અને કથનીય શુદ્ધ આત્મતત્વ, તેને વિષે મનનું વિલીનીકરણ તે સુરતા શબ્દ છે. તેને જ મંત્રગ કહેવાય છે. શબ્દના મનન વડે આત્માનું ત્રાણ થાય છે, માટે તે મંત્ર છે.
સુરતા થતાં આત્માની સુરત પમાય છે, વિરકતતા સહજ બને છે, અન્યત્ર નામ માત્ર રતિ રહેતી નથી. એટલે સર્વ વિરતિના પરિણામ જાગે છે.
સુરતાનું અંજન એટલે શ્રી નવકારનું સ્મરણ-શરણ મનન-ધ્યાન. જ્યારે જગતને કઈ પદાર્થ આપણને આંજી ન શકે ત્યારે માનવું કે આપણને સુરતા લાગુ પડી છે. સ્વાત્મ સત્તા પ્રાપ્ત થઈ છે,
મનનું મૌન એ છેવટનું મૌન છે. મનમાં સંકલ્પ– વિકલ્પનો ઉદય જ ન થાય, એવી ઉન્મત્ત અવસ્થામાં શાન્તિનો ચિર નિવાસ હોય છે. મનને નિસ્તરંગ કરી સમાધિમાં લીન બનાવવું એ ખરૂં મૌન સાધવાનો પ્રયોગ છે. યોગ દ્વારા મનનો પર તત્ત્વમાં રાધ, એ મહા મૌન છે. આવા મૌનની અસર વિશ્વ જીવનને થાય છે, આવો ને માણસ જ્યારે બોલે ત્યારે તેના બોલ શાસ્ત્ર બને છે.
Ex--
--
-
-
- - અનપેક્ષાનું અમૃત
૩૨.
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધ્યાનનું ધ્યેય.
(૧૪)
મેક્ષ સાધક સર્વે અનુષ્ઠાનનું ધ્યેય આત્માને અનુભવ છે, આત્મિક સહજ સમતા સુખને અનુભવ કરાવે તે
તે સર્વ સાધનાઓમાં આત્માનુભવ કરવવાનું પ્રધાન સાધન ધ્યાન યોગ છે. કર્મયોગ, ભક્તિયોગ વગેરે ધ્યાન યોગના સાધને છે. '
ધ્યાનગના અનેક પ્રકારે છે. પિંડ, પદસ્થ, રૂપસ્થ રૂપાતીતઆદિનું જ્ઞાન મેળવી તેને સતત અભ્યાસ કરવો જોઈએ.
પ્રથમ પિંડ-પાંચ ધારણાઓ.
પછી પદસ્થ મંત્ર-જાપ વગેરે. પછી રૂપસ્થ-સમવસરણસ્થ જિન પ્રતિમાદિ વગેરે આલંબને દ્વારા અરિહંતાદિના સ્વરૂપનું ચિંતન કરવું. પછી સ્વાત્માને પણ પરમાત્મ સ્વરુપે ધ્યાવ એથી આત્મતત્વને અનુભવ થશે. અનુ પેક્ષાનું અમૃત અ. ૩
૩૩
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
શુદ્ધ સંગ્રહ નયે સત્તાથી સર્વ જીવાનુ સ્વરુપ સિદ્ધ સમાન છે, તેથી પરમાત્માના આલંબને વૃત્તિઓની નિ`ળતા અને સ્થિરતા થતાં અનુક્રમે શુદ્ધાત્મસત્તામાં તન્મયતા પ્રાપ્ત થાય છે.
આત્મા-પરમાત્મા કે જીવાત્માનું શુદ્ધ સ્વરુ પ—ચૈતન્ય સ્વરુપ એકસરખું છે. તેથી પરમાત્મ ધ્યાનમાં તન્મય અનેલે આત્મા પોતાનું પરમાત્મ સ્વરુપ અનુભવે છે. એ જ અનુભવ દશા' છે. એને જ આત્મદર્શન કે આત્માનુભવ કહે છે.
આલંબન દ્વારા ધ્યાન સૂક્ષ્મ બને છે. સૂક્ષ્મમાં એકાગ્રતા આવવાથી નિરાલંબતા પ્રાપ્ત થાય છે, ત્યારે લય અવસ્થા પ્રગટે છે. લય અવસ્થાને પ્રાપ્ત થયેલેા પરમાત્મ સ્વરૂપમાં તન્મય બની, સ્વ-રુપને અનુભવે છે, જે ધ્યાનનુ ધ્યેય છે.
દેહાર્દિ પર પદાર્થોમાં આત્મબુદ્ધિ એ બહિરાત્મબુદ્ધિ છે. તેના ત્યાગ કરવાથી અંતરાત્મા બુદ્ધિ પ્રગટે છે. તે પછી જ ધ્યેય સ્વરૂપ પરમાત્માનું ધ્યાન, ધ્યાતા અંતરાત્મા કરી શકે છે.
=
બહાર જે વસ્તુ નથી તેની ત્યાં જ શોધ કરવાથી લાખા વષે પણ તે મળતી નથી. તેની શેાધ તો તે જ્યાં રહેલી છે ત્યાં જવાથી સફળ થાય છે. આજ વાત બહિરાત્મભાવને લાગુ પાડીને વિચારશું તો આપણને અંતરાત્મભાવ દ્વારા પરમાત્મભાવમાં સ્વાત્માના શુદ્ધ સ્વરુપના ભેટો થશે.
અનુપેક્ષાનું અમૃત
३४
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
ન્યાયમાં ધર્મ
વિષયેની આસકિત દૂર કરવી હોય, તો કઈ ઊંચી જાતની વસ્તુમાં આસકિત કેળવે, તેની જ ઉપાસના કરે. પ્રભુની આજ્ઞા એ જ આ વિશ્વમાં સર્વશ્રેષ્ઠ વસ્તુ છે, અને સર્વને ઉપકારક છે, તેથી તેના ઉપર પ્રેમ કરે, આસકિત કેળવે. અહીં આસકિતને અર્થ સર્વાધિક સૂદઢ નેહ કરે. | સર્વથી અધિક અને અત્યંત દઢ સ્નેહ પ્રભુની આજ્ઞા ઉપર જાગે, તો તેનું ભવભ્રમણ ટળી જાય. આજ્ઞાને ટુંકામાં ટુકે અર્થ કર હોય તો તે ન્યાયયુક્ત વર્તન છે. | સર્વ જી પ્રત્યે, જીવની સર્વ અવસ્થાઓ પ્રત્યે ન્યાયયુકત પ્રવર્તન એટલે અહિંસા, સંયમ અને તપ અથવા સામ, સમ અને સમ્મ અર્થાત્ સર્વ જીવેને આત્મ તુલ્ય માનવા તે ન્યાય છે, તે સામ પરિણામ છે. સર્વ અવસ્થાએ કર્મકૃત હોવાથી તેના પ્રત્યે તટસ્થ ભાવ રાખવે તે ન્યાય છે, તે સમપરિણામ છે.
અનુપેક્ષાનું અમૃત
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વ ન, અપેક્ષાઓ, દષ્ટિબિંદુઓ પ્રત્યે તુલ્ય આદર રાખવે તે ન્યાય છે. દરેક અપેક્ષાઓમાં આંશિક સત્ય રહેલું છે, તેને સ્વીકાર કરે તે અનેકાન્ત ન્યાય છે, તે સમ્મ પરિણામ છે.
માર્ગનુસારથી માંડીને ચૌદમા ગુણસ્થાનક પર્યત સર્વત્ર ન્યાય બુદ્ધિથી પ્રવર્તન તે મોક્ષમાર્ગ છે. તે જ પ્રભુની આજ્ઞા છે. | મોક્ષમાર્ગ એ જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્ર સ્વરૂપ છે. દર્શન જ્ઞાન, ચારિત્ર, સામ, સમ અને સન્મ સ્વરૂપ છે. સામ, સમ અને સન્મ એ ન્યાય બુદ્ધિરૂપ છે, તેથી ધર્મરુપ છે. પ્રભુની આજ્ઞારૂપ છે. તેના ફળરૂપે અહિંસા, સંયમ અને તપનું આચરણ થાય ત્યારે જ જીવને મુક્તિ મળે છે.
પરમ સામ્ય, મહા ન્યાય જેનામાં છે, તે શ્રી અરિહંત છે. એટલે શ્રી અરિહંતની ઉપાસનામાં મહાન્યાયની ઉપાસના છે. લૌકિક ન્યાયનું સૌંદર્ય, લોકોત્તર ન્યાય સમજીને તેને આચરવાની શક્તિ પ્રદાન કરે છે.
ન્યાય એ જ વિશ્વમાં માનનીય છે, વંદનીય છે, સત્કાર અને સન્માનને પાત્ર છે. ન્યાયની શક્તિ, રાજ્યની શક્તિથી પણ ઉપર છે. પ્રજા ઉપર શાસન રાજ્યનું છે, રાજ્ય ઉપર શાસન ન્યાયનું છે.
અનુપેક્ષાનું અમૃત
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
અહિંસાદિ અને ક્ષાત્યાદિ ધર્મોમાં ન્યાયનું અનુસરણ છે. ન્યાય એ જ માર્ગ છે અને માર્ગ રત્નત્રય સ્વય છે.
સમ્યગદર્શન એ ન્યાયની રુચિ છે, સમ્યગજ્ઞાન એ ન્યાયને અવધ છે, સમ્યક્ ચારિત્ર એ ન્યાયને અમલ છે. ન્યાયને ભંગ એ માર્ગને ભંગ છે અને માર્ગને ભંગ એ શિક્ષાને પાત્ર છે.
અહિંસાથી બીજા ને ન્યાય મળે છે, સંયમ અને તપથી પિતાના આત્મા પ્રત્યે ન્યાયભર્યું વર્તન થાય છે. ન્યાયને અનુસરનારે સમતા સુખને પામે છે. ન્યાયબુદ્ધિ વિષય સુખ પ્રત્યે વૈરાગ્ય જગાડે છે અને મેક્ષ સુખ પ્રત્યે અનુરાગ જગાડે છે.
આહત્યની સત્તા વિશ્વવ્યાપી છે, એમ જ્યારે કહેવામાં આવે છે ત્યારે તેમાં મહાન્યાયની જ પ્રશંસા છે. તાત્પર્ય કે ન્યાય એ ધર્મ છે.
જેઓ ત્રિભુભવનને નમસ્કરણીય બન્યા છે, તેઓ આત્મદષ્ટિએ પિતાથી કોઈ નાનું નથી, એ ભાવને સ્પશીને જ બન્યા છે. તે કારણે નમસ્કરણયને નમસ્કાર આપણામાં સાચે નમસ્કાર લાવે છે.
અનુપક્ષાનું અમૃત
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્રિકરણ ચાગ
“આરાધનામાં યાદ કરજે, દેવદર્શનમાં યાદ કરજે, યાત્રામાં યાદ કરજે, સંઘની વતી દર્શન કરું છું, ઈત્યાદિ સમાચારીની પાછળ શું આશય રહેલું છે?
આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં જણાવવાનું કે શ્રી જિનશાસનની પ્રત્યેક આરાધના ત્રણ કરણ અને ત્રણ ભેગથી કરવાની હોય છે, પછી તે પ્રતિકમણ છે, કે પડિલેહણ હે, પ્રભુની ભક્તિ હે કે શ્રી નવકારનું સ્મરણ છે, અઢાર હજાર શીલાંગ હે કે મિચ્છામિ દુક્કડં છે, પણ તેમાં ત્રણ કરણ અને ત્રણ
ગ હોવા જોઈએ. - ત્રણે કરણ એટલે મન-વચન કાયાને વ્યાપાર અને ત્રણ વેગ એટલે મનથી, વચનથી અને કાયાથી થતું કારણ કરાવાણુ અને અનુમોદન. મનથી જેમ કરવાનું છે, તેમ જેઓ નથી કરતા તેઓ કરે અને જે કરી રહ્યા છે તેનું અનુમદન થાય ત્યારે મનના ત્રણ યુગ સધાય છે. એ રીતે વચનના અને કાયાના કરણની સાથે કરાવણ અને અનમેદન જોડાયેલા હોય છે, તો તે કિયા શુદ્ધ બને છે અને મુક્તિપર્યરતનાં ફળને આપનારી થાય છે.
૩૮
અનુપક્ષાનું અમૃત
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુક્તિ એટલે અવ્યાબાધ સુખ, તે સાધ્ય છે ષજીવનિકાયણિત એ સાધન છે. અવ્યાબાધ સુખને વિચાર એ આત્મના ઉર્વતા સામાન્યને ઉદ્દેશીને છે ષડૂછવનિકાયનું હિત એ આત્માના તિર્યક સામાન્યને ઉદ્દેશીને છે.
વસ્તુમાત્ર સામાન્ય વિશેષ રૂપ છે. સામાન્યના બે ભેદ છે. એકતિર્થક અને બીજું ઉદ્ઘ. પ્રદેશ ભેદે અભેદ તે તિર્યક સામાન્ય અને કાળભેદે અભેદ તે ઉર્ધ્વતા સામાન્ય
વિશેષ પણ બે પ્રકારનું છે. એક ગુણપ અને બીજું પર્યાયરૂપ. ગુણરૂપ વિશેષ એ તિર્યક સામાન્યનું વિશેષ છે અને પર્યાયરૂપ વિશેષ એ ઉર્વતા સામન્યનું વિશેષ છે.
ગુણ એ સહભાવી પર્યાય છે અને પર્યાય એ કમભાવી પર્યાય છે. કેમભાવી પર્યાયરૂપ વિશેષની આસક્તિનું નિવારણ ઉર્ધ્વતા સામાન્યના વિચારથી સધાય છે, સહભાગી પર્યાયરૂપ વિશેષનું અયોગ્ય આચરણ તિર્યક સામાન્યના વિચારથી નિવારી શકાય છે.
સંસારરૂપ વિષય કષાયને પ્રતીકાર આ રીતે ઉભય પ્રકારના સામાન્ય ધર્મના વિચારથી ઉત્પન્ન થતા સમભાવ વડે સાધી શકાય છે. તેથી ધર્મન, ગના, અધ્યાત્મના લક્ષણમાં શાસ્ત્રોક્ત અનુષ્ઠાનની સાથે મૈત્રાદિ ભાવેને પ્રવેશ કહે છે. આગમભાષામાં ત્રિકરણગ શબ્દ અને ગભાષામાં મૈથ્યાદિ ભાવે એક જ અર્થને કહેનારા છે.
અનપેક્ષાનું અમૃત
૩૯
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાર્યોત્સર્ગને પ્રભાવ
(૧૭)
ઉપવાથી ઈન્દ્રિય-જય, મનોનિગ્રહ, વાસના ક્ષય અને પ્રાણસિદ્ધિ પ્રાપ્ત થાય છે.
ઉપવાસ ત્રણ પ્રકારના છે. વાણીને ઉપવાસ તે મૌન છે. મનને ઉપવાસ તે ધ્યાન છે.
શરીરને ઉપવાસ તે આહાર ત્યાગ અને એક સ્થાને સ્થિર આસન છે. શરીરના ઉપવાસથી ઈન્દ્રિયને જય, મનના ઉપવાસથી મને નિગ્રહ અને વાણના ઉપવાસથી પ્રાણને વિજય થાય છે.
કાર્યોત્સર્ગમાં ત્રણ પ્રકારના ઉપવાસને લાભ મળે છે. તેથી કાર્યોત્સર્ગની ક્રિયાને શાસ્ત્રમાં અત્યંતર તપને ઉત્કૃષ્ટ એક પ્રકાર કહો છે.
અનપેક્ષાનું અમૃત
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
આહાર ત્યાગરૂપ ઉપવાસની સાથે જેમાં મૌન, ધ્યાન અને એક સ્થાન સ્થિર થવાની ક્રિયા થાય છે, તે કાર્યોત્સના અભ્યાસ પાડવામાં આવે, તા તપના હેતુ જે કમ ક્ષય છે, તે અવશ્ય સિદ્ધ થાય છે.
કાર્યોત્સર્ગ (કાઉસગ્ગ) કમને આવવાના દ્વાર–મન, વચન અને કાયા તેના નિરોધ કરે છે અને કમક્ષયના કારણુ ઇન્દ્રિયજય, મનેાનિગ્રહ અને વાસનાક્ષયનું સેવન થવાની સાથે પ્રાણ સિદ્ધિ જેવું બીજું નામ વીયવૃદ્ધિ છે, તેને પણ
લાભ મળે છે.
સ્થાન, મૌન અને ધ્યાન વડે થતા કાયાના ઉત્સગ એ અનુક્રમે ઢેડ, વાણી અને મન ઉપર પ્રભુત્વ અપાવે છે. દેહ, વાણી અને મન ઉપર પ્રભુત્વ પ્રાપ્ત થવાથી પ્રાણશક્તિઓના સંચય થાય છે. પ્રાણ શક્તિના આ સંચયનું ખીજું આ નામ સયમ છે. એ સંયમ સર્વ પ્રકારની સિદ્ધિઓનુ
ખીજ છે.
ચોગદર્શનમાં ધ્યાન, ધારણા અને સમાધિ એક જ વિષય ઉપર થાય, ત્યારે તેને સયમ કહેવામાં આવ છે. કાર્યોત્સર્ગ વડે થતા સયમ એ ચોગદર્શનમાન્ય સયમથી અધિક છે.
કાર્યોંત્સગ માં ધ્યાન, ધારણા કાયાનું સ્થૌય, વાણીનુ’મૌન પણ
અનુપેક્ષાનુ અમૃત
અને સમાધિ ઉપરાંત અભિપ્રેત છે. જોકે ચાગ
૪૧
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
દર્શન પણ ધારણા, ધ્યાન અને સમાધિરૂપ સંયમના અધિકારી યેગના પ્રથમ અંગે યમ, નિયમ, આસન, પ્રાણાયામ અને પ્રત્યાહારને સિદ્ધ કરનારને જ કહે છે. તે પણ તેમાં તરતમતાઓ રહેલી છે.
કાર્યોત્સર્ગમાં તે એ અંગના બધા અંગેનું સેવન અનિવાર્યપણે થતું હોવાથી સંપૂર્ણ ગક્રિયા રૂપ છે. મનઃસંયમ ઉપરાંત ઈન્દ્રિય જય–સંયમરૂપ પ્રત્યાહાર, આસન, અને પ્રાણજયરૂપ આસન અને પ્રાણાયામ તથા કાયાના સંયમ. વડે યમ નિયમનું પૂર્ણપણે પાલન થાય છે.
- ---0---0-----23
દિલ નાજુક છે, કારણ કે ક્ષય પશયભાવ યુક્ત છે. દિલ ભાવુક છે, કારણ કે રાગાદિ સહિત છે માટે તેને ક્ષણિક ભાવોમાં ન જોડતાં સ્થાયી ભાવોમાં પરોવવું . જોઈએ. ક્રોધ, હિંસા, ઈષ્ય આદિ ક્ષણિક ભાવો છે. વૈરાગ્ય, ક્ષમા, અહિંસા, મૈત્યાદિ સ્થાયી ભાવો છે.
કૃતજ્ઞભાવ વિનાને પરોપકાર અનંત વાર કર્યો પણ તે સમ્યગૂ જ્ઞાન, દર્શન વિનાને હતે, માટે નિષ્ફળ ગયો.
૪૨.
અનપેક્ષાનું અમૃત
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમવાચ કારણુવાદ
(૧૮)
વિશ્વ ઉપર પ્રભુત્વ પાંચ સમવાયનું છે. પાંચ સમવાય! ઉપર પ્રભુત્વ શુભ ભાવનું છે. ચતુ:શરણગમનાદિ, એ શુભભાવની આરાધના રૂપ છે. તેથી તે પાંચ સમવાય ઉપર : પ્રભુત્વ ધરાવે છે.
વિશ્વ ઉપર કાબુ મેળવવા માટે પોતાની જાત ઉપર કાબુ મેળવવું જોઈએ. પિતાની જાત ઉપર કાબુ મેળવવા માટે પિતાની પાંચ ઈન્દ્રિયે અને છઠું મન તેના ઉપર કાબુ મેળવા જેઉએ.
ઇન્દ્રિયે અને મન ઉપર કાબુ ત્યારે જ આવી શકે . કે જ્યારે સર્વત્ર વિલસી રહેલું મૈતન્ય પિતાની શક્તિ વડે વિશ્વનું સંચાલન કરી રહ્યું છે, એ વાત સ્પષ્ટપણે હૃદયગત થાય.
વિશ્વસંચાલક પાંચ સમવા પર જે શુભભાવનું પ્રભુત્વ છે, તે શુભ ભાવ ? ચતુદશરણગમનાદિ વડે ઉત્પન થસે અનુપક્ષાનું અમૃત
૪૩ .
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
- શુભભાવ એજ વિશ્વને સંચાલક છે, એ ભાવની ઉત્પત્તિ
શ્રી અરિહંતાદિના આલંબને થાય છે. તેથી વિશ્વનાં સાચા પ્રભુ શ્રી અરિહંતાદિ ગણાય છે. પાંચ સમવાયનું તત્વજ્ઞાન પણ તેમની દયાની જ દેન છે.
સાધકને સર્વ પ્રકારના દેશમાંથી મુક્ત કરાવનાર પાંચ સમવાયનું તત્ત્વજ્ઞાન છે. એ તત્વજ્ઞાન પૂરું પાડીને પ્રભુએ જેને (૧) પુરુષકારકના અહંકારી, (૨) ભાગ્યદૈવના પૂજારી (૩) કાળને પરાધીન, (૪) નિયતિના ગુલામ, (૫) સ્વભાવના દાસ થતાં બચાવ્યા છે તથા પ્રત્યેક કારણને તેના સ્થાને ઘટતે ન્યાય આપીને સદા પ્રસન્ન રહેતાં શિખવ્યું છે.
ચિત્તને સમત્વવાદની તાલીમ પાંચ કારણથી મળે છે. જેમ જેમ સમત્વભાવ વધે છે, તેમ તેમ કર્મક્ષય વધત જાય છે.
સમ્યકત્વ સમત્વભાવરૂપ છે, વિરતિ અધિક સમત્વભાવ સૂચક છે. અપ્રમાદ એના કરતાં પણ અધિક સમત્વભાવને - સૂચવે છે. એથી આગળ અકષાયતા, અગીતાદિ ઉત્તરોત્તર અધિકાધિક હેવાથી અધિકાધિક નિર્જરાના હેતુ બને છે.
પરસ્વરૂપ પુદગલેને સ્વ–સ્વરૂપ અને સ્વસ્વરૂપ જીને પરસ્વરૂપ જાણવા તે અસમત્વભાવ છે.
શ્રી અરિહંત, સિદ્ધ, સાધુ અને કેવળી પ્રરૂપિત ધર્મ એ ચાર મુખ્ય શરણાં છે. અને તે ચારેયમાં જીવને શરણ આપવાની અમાપ શક્તિ છે. માટે ચારના શરણું સ્વીકારમાં જ સહનું એકાંતે હિત છે એમ જ્ઞાની પુરૂષોએ કહ્યું છે. ૪૪
અનુપક્ષાનું અમૃત
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
અવિદ્યાને વિલય
(૧૯)
અવિદ્યાને દૂર કરવા માટે બુદ્ધિ સિવાય બીજા કઈ અવયવની જરૂર પડતી નથી. અધ્યાત્મ શાસ્ત્રનું મનન–પરિશીલન કરવાથી આત્માને સાક્ષાત્કાર થાય છે અને ભવભ્રમણ ટળી જાય છે,
જેમ સઘળાં જળ સમુદ્રમાં વિશ્રાંતિ પામે છે, તેમ સઘળા પ્રમાણે અનુભવરૂપી મુખ્ય પ્રમાણમાં વિશ્રાંતિ પામે છે. અનુભવ પ્રમાણને પ્રત્યક્ષ તત્વ કહેવાય છે. વૃત્તિરૂપી ઉપાધિને લઈને તે સંવિત કહેવાય છે અને હું' એવી પ્રતીતિના કારણે પ્રમાતા કહેવાય છે. વિષયરૂપે પદાર્થ કહેવાય છે. એ જ પરમતત્વ સચ્ચિદાનંદ જગતરૂપે સ્કુરે છે. અવિદ્યાથી તે ભકતુ અને સેગ્યમાં વહેંચાયેલું છે.
આત્માનુભૂતિ વિના નિત્યાનંદ અને પરમાનંદની પ્રાપ્તિ શક્ય નથી. જ્ઞાનથી સમાદિ ગુણે શોભે છે અને સમાદિ અનપેક્ષાનું અમૃત
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુણથી જ્ઞાન શેભે છે. જ્ઞાનથી ચારિત્રના અને ચારિત્રથી જ્ઞાનની વૃદ્ધિ થાય છે.
આ વિદ્યમાન જગતના આકાર તરીકે એક શાશ્વત તત્વ છે, તે સત સ્વરૂપ છે, ચિત્ સ્વરૂપ છે, આનંદસ્વરૂપ છે, સર્વ રીતે પરિપૂર્ણ છે.
હાલનું માનસ ભૌતિક અને માનસિક સમૃદ્ધિ પ્રાપ્ત કરવામાં જ કૃતકૃત્યતા માને છે. મનથી પર જવામાં, અહં. બુદ્ધિને શાન્ત કરવામાં તેને આસ્થા નથી.
વિશ્વનું પરમ સત્યતત્વ આત્મતત્વ જ છે. એક આત્મા જ શાશ્વત છે, બીજા બધા પદાર્થો વિનાશી છે. આ સત્યને મનમાં સ્થિર કરવામાં અને તે પ્રમાણે જીવન ઘડવામાં આજના માનસને ઝાઝો રસ જણાતું નથી.
આત્મવિચારણામાં વિચરાય તે કૈવલ્યપદની પ્રાપ્તિમાં કશે પરિશ્રમ કરે પડતું નથી. મનમાંથી દ્વતને મૂળથી જ ઉછેર કરવામાં આવે તે આ પરમપદની પ્રાપ્તિ સુગમ છે. શમ, સંતોષ, સુવિચાર અને સત્સમાગમ આ શુભ કાર્યમાં સહાયક છે.
મેક્ષ જ્ઞાનર્થી મળે છે, કર્મ અને પેગ તેમાં સહાયક છે. મનને શાન્ત કરીને નિરાકાર-નિર્વિકાર આત્માને અનુભવ એ મોક્ષ પદાર્થ છે. વિદ્વાને સત વસ્તુને ત, આત્મા, પર બ્રહ્મ ઈત્યાદિ નામ આપે છે.
અનુપેક્ષાનું અમૃત
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
જગત બ્રહ્મથી જુદું નથી. દષ્ટા ઉપર દશ્યનું આધિપત્ય તે સંસાર અને દશ્ય ઉપર દષ્ટાનું આધિપત્ય (દષ્ટપણું) તે મુક્તિ. દશ્ય ઉપર આધિપત્ય દીર્ઘકાળના યથાર્થ વિચારથી કેળવાય છે. પદાર્થમાં રસ, પુમાં સુગંધ તેમ દષ્ટામાં દશ્ય રહેલા છે. રાગ-દ્વેષ-મમત્વ વિના માત્ર જેવું....એ દષ્ટાને પારમાર્થિક સ્વભાવ છે.
જગતના સર્વ પદાર્થો અસ્થિર નાશવંત છે. પરમાત્માની સત્તાથી જ તે સત્તાવાન ગણાય છે. પરમાત્મા શુદ્ધ જ્ઞાન સ્વરૂપ, અખંડ શક્તિમય છે, નિર્વિકાર છે.
- અવિઘાને સર્વથા વિલય થતા, આ સત્ય હૃદયગત થાય છે. અવિદ્યાનો વિલય નિત્ય વિદ્યમાન એવા આત્માના સતત ઉપયોગમાં રહેવાના અખંડ–અવિરત અભ્યાસથી થાય છે. આવા અભ્યાસમાં રૂચિ અને પ્રીતિ પરમાત્માના સ્તવન કીર્તન-ચિંતન-મનન અને ધ્યાનથી જન્મે છે, તે પછી અવિદ્યા ખૂબ જ ભારરૂપ લાગે છે.
છે. નિમિત્મા આત્માની
આત્મવિચાર સિવાયના વિચારે ઉઠે તેને લેશ માત્ર સ્થાન ન આપતાં આત્મનિષ્ઠામાં મગ્ન થઈને રહેવું, એનું જ નામ પિતાની જાત ઈશ્વરને અર્પણ કરવી તે અથવા પ્રભુની શરણાગતિ છે.
C
અનપેક્ષાનું અને
-
૪૭
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મસ્નેહ
(૨૦)
ધર્મ જિનેશ્વર ચરણ ગ્રહ્યા પછી
કેઈ ન બાંધે છે કર્મ જિનેશ્વર.” માર્મિક આ સ્તવન પંક્તિનો મર્મ એ છે કે- ધર્મ એટલે પૂર્ણ આત્મ સવરૂપ, તે રૂપ શ્રી જિનેશ્વરના ચરણે એટલે મરણને-યથાર્થ સમજણને ગ્રહણ કર્યા પછી કઈ જીવ કર્મ બાંધતે નથી, સંવર અને નિર્જરાભાવમાં રમણ કરે છે. તે માટે પરનો હું કર્તા નથી અને પરમાત્ર અનિત્ય છે, એ સમજણને સુનિશ્ચિત કરવી પડે છે. ધર્મક્રિયા તે પછી સ્વકિયા બને છે.
કઈ પણ ક્રિયા કરી શકાતી નથી પણ કરાવાય છે. જ્યારે ધર્મ કરાય છે કરાવાતું નથી. તેમાં આટલે તફાવત છે. ધર્મ કિયાધર્મ કરવાનું સાધન છે, પણ ધર્મ નથી, પાકિયા પાપ કરવાનું સાધન છે પણ પાપ નથી. ધમ પાકિયામાં પણ નિર્ભર કરે છે, જ્યારે પાપી ધર્મક્રિયામાં પણ બંધ કરે છે.
અનુપક્ષાનું અમૃત
४८
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમનું ચિત્ત ક્રિયાને શેધતું નથી, પણ ધર્મનાથના ચરણને શેધે છે. ક્રિયા કર્મના ઉદયથી થાય છે, ધર્મ સુમતિ વડે થાય છે અને સુમતિ, અહં અને મનના ત્યાગથી સધાય છે.
“અહં કરેમિ એવા અહંભાવને ત્યાગ ભવિતવ્યતાના વિચારથી અને સમબુદ્ધિમમત્વભાવને ત્યાગ અનિત્યતાની ભાવના
થી સધાય છે. અહં-મમથી મુક્ત થયેલું મન ધર્મનાથસિદ્ધભગવંતના ચરણમાં રમે છે.
સિદ્ધભગવંતે કાલેક પ્રકાશક જ્ઞાનવાળા હેવાથી લેકવરૂપ જેવી આકૃતિવાળા હોય છે. ચૌદરાજ લેકની ચારે બાજુ અલેક છે. અલેકમાં પણ સિદ્ધ ભગવંતને જ્ઞાનપ્રકાશ હેવાથી તે પ્રકાશ સંપૂર્ણ મંડલ જેવું લાગે છે. અલક મંડળયુક્ત લેકવરૂપ સિદ્ધ ભગવંતરૂપી ધર્મનાથના વિરાટ સ્વરૂપી ચરણમાં નિજ આત્મા નમસ્કાર કરતે અનુભવાય છે, ત્યારે જાણે વામન-વિરાટનું મિલન થતું હોય તેવું જણાય છે ભક્તિના પ્રકર્ષથી તથા સિદ્ધભગવંતનાં વિરાટના અનુગ્રહથી વામન વિરાટ સ્વરૂપને પ્રાપ્ત કરે છે.
સિદ્ધ ભગવંતના અનુગ્રહની આ ભક્તિ ઉપર જ્યારે અનન્ય શ્રદ્ધા થાય છે, ત્યારે તે કર્મ નિર્જરામાં પ્રધાન કારણ બને છે. કર્મથી મુક્ત થવામાં સિધ્ધ ભગવંતનો અનુગ્રહ એ પ્રધાન કારણ છે અને એજ મુક્તિને માર્ગ છે. ભગવંતના અનુગ્રહથી મુકિત અને નિગ્રહથી ભવભ્રમણ-એ ભક્તિને મર્મ ત્યારે જ સમજાય છે.
અનુપેક્ષાનું અમૃત અ. ૪
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાયાની વાત
(૨૧)
ચિત્તને જુદી જુદી વૃત્તિ ધારણ કરતાં રોકવુ, તેનુ નામ યાગ છે. રાકવું એટલે વૃત્તિઓનુ વિર્લીનીકરણ કરવું. ચિત્તવૃત્તિ એ સચ્ચિદાન દનુ એક વિશેષ ણુ છે.
વૃત્તિએ નિળ અને સ્થિર થઇ જાય તા આત્મા પેાતાને આળખી શકે. વૈરાગ્યથી વૃત્તિએ નિળ થાય છે અને અભ્યાસી સ્થિર થાય છે.
સરોવર એટલે ચિત્ત, તરંગા એટલે વૃત્તિએ અને સરાવરનુ' તળિયું' તે આત્મા. આત્મા અને ચિત્ત વચ્ચેના ભેદ અભ્યાસ વિના સમજાતા નથી.
અભ્યાસ એટલે યાગાંગાની પુનઃ પુનઃ સત્કારપૂર્વક આવૃત્તિ-આદર અને પ્રેમપૂર્ણ અસભ્યસ્તતા. દીર્ઘકાળ સુધી અભ્યાસ માટે અખૂટ શ્રદ્ધા, અવિચળ દૃઢતા, અખંડ હોય તેમ જ અથાગ પ્રયત્નની જરૂર પડે છે.
સ્વભાવ પર વિજય મેળવવા માટે ચાર વસ્તુની જરૂર છે. શ્રદ્ધા, સમજ, સયમ અને તપ. સિદ્ધિ માત્ર અભ્યાસને આધીન છે.
૫૦
અનુપેક્ષાનું અમૃત
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનુરાગ વિનાની ઉપેક્ષા વૃત્તિનું નામ વૈરાગ્ય છે. તૃષ્ણ કદી તૃપ્ત થતી નથી. તેને જેટલી સંતેષો તેટલી વધુ પ્રદીપ્ત બને છે.
વિષને આધીન તે સાધક નહિં, પણ વિષયે ઉપર જેનું વર્ચસ્વ છે, તે સાધક. ઈન્દ્રિય વિષય તરફ દેડે નહિ, તે માટે મૈત્રી, મુદિતા, કરૂણા, સદ્ભાવના આદિના અભ્યાસની જરૂર છે.
પુરુષના જ્ઞાન વડે પ્રકૃત્તિ ગુણમાં અભાવની સ્થિતિ તે પર–વૈરાગ્ય છે. આમાનું તાવિક જ્ઞાન થાય ત્યારે ત્રણે ગુણે પરત્વે વિતૃણું જાગે છે. તે વખતે એક આત્મા જ રહે છે. ત્રણે ગુણે એટલે ત્રણ જાતની શક્તિઓ.
સાધક જ્યારે પિતાના આત્મસ્વરૂપમાં વિરામ પામે છે, ત્યારે પરમ પ્રસન્ન સ્થિતિ પ્રાપ્ત થાય છે. એને જ કૃતકૃત્યતા કહેવાય છે.
અભ્યાસ અને વૈરાગ્ય દ્વારા ચિત્તની જે સાત્વિક એકાગ્ર ધ્યેયાકાર વૃત્તિ તેનું નામ ગાભ્યાસ ને પ્રધાન વિષય આત્મસાક્ષાત્કાર છે.
આત્મા સૂક્ષ્મતમ છે. તેથી સ્કૂલમાંથી સૂક્ષ્મમાં અને તેમાંથી સૂક્ષ્મતરમાં થઈને સૂક્ષ્મતમમાં જવાય છે, તેને જ આનંદ કહે છે. આ આનંદ આવ્યા પછી મેલસુખ દૂર નથી.
-અનુપેક્ષાનું અમૃત
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મ –મનુષ્ય જીવનનું પરમ સાહસ છે.
(૨૨)
ધર્મ તક છે, કારણ કે ધમ એ કાઈ વિચાર નથી કે કેાઈ વિચારની અનુભૂતિ નથી, પણ નિવિચાર ચૈતન્યમાં થયેલા ખાધ છે.
વિચાર ઇન્દ્રિયજન્ય છે, નિવિચાર ચૈતન્ય અતીન્દ્રિય છે. નિવિચાર ચૈતન્ય જ્યારે પરમ બિંદુએ પહોંચે છે, ત્યારે તેને આત્માના સાક્ષાત્કાર થાય છે.
આથી આત્માના સંબંધમાં વિચારણા ન્ય છે. સાક છે તે સાધના, કે જે નિર્વિચાર તરફ લઈ જાય છે.
વિચાર પરાયા છે. જ્ઞાનના અગ્નિ આપણા પોતાના છે. વિચાર આપણી સીમા છે. ઇન્દ્રિયા આપણી સીમા છે. આથી એ વડે જે જાણી શકાય તે સસીમ (સીમાવાળુ) જ હોય છે. અસીમને જાણવા માટે એનાથી ઉપર ઉઠવું પડશે.
અનુપેક્ષાનુ અમૃત
પર
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
દ્વિચાથી પર ઇન્ચિત્તની વિચારશન્ય અવસ્થામાં જેના સાક્ષાત્કાર થાય છે. તે જ અનંત, અસીમ, અનાદિ આત્મા છે.
આત્માને જાણવાની આંખ શૂન્ય છે, તે જ સમાધિ છે અને તે જ યાગ છે. ચિત્તવૃત્તિઓના વિસર્જનથી એ અધ આંખા ખૂલે છે. અને આખુ ચે જીવન અમૃત પ્રકારથી આલાતિ અને રૂપાંતરિત થાય છે, ત્યાં વિચાર નથી, દન છે.
શુન્ય વડે પૂર્ણનુ દર્શન થાય છે. બસ માત્ર એવું’ એવા બિંદુ પર સ્થિર થતાં જ વિચાર ક્રમશઃ વિલય પામે છે.
પૂર્ણ થવાની જેને ચિંતા લાગી છે, તે રિક્ત અને શુન્ય બની જાય છે. જે શુન્ય મૌને નિશ્ચિત છે, તે પૂને પામે છે.
ધર્મ, મનુષ્યજીવનનું પરમ સાહસ છે. કારણકે તે પોતાને શુન્ય અને વિસર્જિત કરવાના માર્ગ છે.
ધ, ભયભીત લેાકેા માટેની ક્રિશા નથી. સ્વના લેાભથી પીડાતા અને નરકના ભયથી ક ંપતા લેાક માટે ધ પુરુષા નથી. એ બધા પ્રલેાભના અને ભયને મૃત્યુ આપવાનું છે. જેએ એટલા નિર્ભીય અને સાહસિક છે, તેઓ જ સંપૂર્ણ અને સત્ય ધર્મને પ્રાપ્ત કરી શકે છે.
અનુપેક્ષાનુ અમૃત
પઢ
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રાર્થના અને શુભેચ્છા
(૨૩)
પુણ્યનું ફળ શુભ છે, તેથી તે બીજા માટે ઈછાય. પાપનું ફળ અશુભ છે, તેથી તે બીજા માટે ઇચ્છાય નહિ. બીજાના અશુભની ઈચ્છા, બીજાને અશુભ કરે કે ન કરે, પણ પિતાના શુભને તે ઘાત કરે જ છે. અશુભ ઈછ્યું ત્યાં જ શુભ પલાયન થયું સમજવું.
કેઈને પિતાનું અશુભ ગમતું નથી—એ હકીક્ત જ સર્વ માટે શુભ વાંછવાની ફરજ પાડે છે. પિતાના શુભ માટે બીજાનું અશુભ ઈચ્છવું એ સામાને અપશુકન કરાવવા માટે પિતાનું નાક કાપવા બરાબર છે. મેલા દર્પણમાં મેં ન દેખાય, તેમ મેલવાળા મનમાં શુભ ન ઝીલાય.
આ અપશુકન શુભ સૂના સમ મૈથ્યાદિ ભાવને ઘાત કરનાર વૈચારિક કાલિમા છે. કાળા કેલસા કરતાં ય વધુ કાળી આ કાલિમા કદી કેઈના મનમાં દાખલ ન થાય એવી ભાવના ભાવવી, તે શુભાકાંક્ષી માત્રની ફરજ છે. સર્વ
અનપેક્ષાનું અમૃત
૫૪
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
માટે ઇચ્છીએ ખરેખર તે જ, જે અંતઃકરણ પૂર્વક જાત માટે ઇચ્છતા હાઇ એ.
નાશવત પદાર્થોની માગણી એ પ્રાનારૂપ નથી, પણ વાસનારૂપ છે. જે ક્ષણુથી જીવાત્મા ક્ષણિક વસ્તુર્થી વિરમે છે અને નિત્ય વસ્તુને ઝ ંખે છે, તે ક્ષણથી જ સાચી પ્રાર્થીના શરૂ થાય છે દિવ્ય પ્રાનાના એ સનાતન પ્રવાહ વહેત જ હુંય છે. સાધુ, સંત અને ભકત આત્માએ સદા નિષ્કામ પ્રાથના કરતા હોય છે
એ પ્રાથના સ્વીકારરૂપે જ જાણે માનવ પ્રાણીઓને પૃથ્વી, પાણી, પવન, વૃક્ષ, સૂર્ય, ચદ્ર અને મેઘ આદિ સમસ્ત પ્રકૃતિ નિચેંજ સહાય કરી રહી હોય—એમ શુ અનુભવાતું નથી ?
ચિત્ત ચૈતન્યની વ્યિ એકતા એ આત્માનું રસાયણ છે, તે માટેની પ્રાના જેઓના હૃદયમાં ઉગે છે, તે નિઃશ ંક, નિર્ભિક અને નિર્વિકલ્પ બની જાય છે. આવી દિવ્ય પ્રાનાનું તત્કાલ ફળ હૃદયશુદ્ધિ છે. હૃદયને શુદ્ધ કરવું અને તે શુદ્ધિને ટકાવી રાખવી એ જ પ્રાર્થનાની ખરી સિદ્ધિ છે. શુદ્ધ અને સ્વસ્થ હૃદયમાં પરમાત્માનું યથાથ પ્રતિબિંબ પડી શકે છે.
તે
ચિત્તમાંથી રાગ, દ્વેષ, માયા, કપટ, વિષય વિકાર આદિના કુસંસ્કારો જેટલા અંશે દૂર થાય છે, તેટલા અંશે હૃદયરૂપી આરીસે શુદ્ધ થાય છે. તેટલા પ્રમાણમાં આત્માને અનુપેક્ષાનુ' અમૃત
૫૫
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરમાત્માના સાન્નિધ્યને લાભ મળે છે. હદયશુદ્ધિ માટેની આ તાલીમનું નામ જ ઈશ્વર પ્રાર્થના છે.
નિત્યવસ્તુની પ્રાપ્તિ માટેની ઝંખના જ હૃદયશુદ્ધિ કરે છે. ભગવાન પ્રત્યે ભક્તિ ધારણ કરનારા ભક્તજને પણ હંમેશાં હોય છે. બાહ્ય દષ્ટિએ તેઓ ન દેખાય તે પણ અંતર્દષ્ટિ જાગે અને આપણામાં ભગવદુભાવની ઝંખના થાય, તે તેવા ભક્તો નજરે પડે છે.
વિજળીને દી કરવા માટે તારના બે છેડા જોડવા પડે છે, તેમ ભગવદુભાવને પ્રકાશ મેળવવા માટે પણ Positive અને Negative ને એક કરવા પડે છે.
ભગવાન નિત્ય તત્વ હંમેશા Positive છે અને જગત-અનિત્યવસ્તુ સદા Negative છે. બંને છેડા જીવમાં છે જેટલે અંશે જીવ, જગત યાને અનિત્ય વસ્તુ સાથે
ડાય છે, તેટલે અંશે Negative અને ભગવાન સાથે જોડય છે, તેટલે અંશે Positive છે.
પરમાત્મા પ્રત્યે પિતાનો Negative છેડે અને જગત પ્રત્યે પિતાને Positive છેડે રાખવાથી બહાર અને અંદર દિવ્ય પ્રકાશ પ્રગટ થાય છે. તે પ્રકાશ અલૌકિક આનંદને અનુભવ કરાવે છે. એ આનંદને અનુભવ લૌકિક દષ્ટિને છોડાવનારે થાય છે. તેથી સમગ્ર જીવન પ્રભુ પ્રાર્થનામય બની જાય છે.
૫૬
અનુપક્ષાનું અમૃત
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
મનની માવજત
(૨૪)
મન જેમ પાપની જડ છે, તેમ ધર્મની પણ જડ છે. મનને મારવાનું નથી, પણ મન દ્વારા સાધના કરવાની છે. | મન ચંચળ છે, એ એને દેષ નથી પણ સ્વભાવ છે. મન ચંચળ અને સ્ફતિશીલ છે, એટલે જ તે ચિંતન પ્રધાન બની શકે છે અને શાસ્ત્ર સિદ્ધાંત, જ્ઞાન-વિજ્ઞાન, ઉપર કાબુ મેળવી શકાય છે.
મનમાં ચિંતન કરવાની અગર હીલચાલ કરવાની કે ફેરફાર કરવાની શક્તિ ન હેત, તે હજાર પ્રકારની શોધ અને તે દ્વારા ઐશ્વર્ય–વભાવાદિની પ્રાપ્તિ કયાંથી શક્ય હેત ?
શ્રુતજ્ઞાનનું મૂળ મન છે. મનની આ મનનશક્તિ વડે જ તે સ્કૂર્તિપ્રદ, સ્વચ્છ, નિર્મળ અને તેજસ્વી એવા શ્રુતજ્ઞાનનું કારણ બની શકે છે. મન દ્વારા જ મનુષ્યએ અનુપેક્ષાનું અમૃત
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહેલ મનાવ્યા છે. રાષ્ટ્ર નિર્માણુ કાર્યો કર્યા છે અને મન
つ
દ્વારા જ સ્વગ તથા મેાક્ષ સુલભ બને છે.
શરીર અને ઇન્દ્રિયે તે પશુઓને પણ છે. વળી તેમાં શક્તિ પણ વિશેષ હાય છે. છતાં મનુષ્ય કરતાં પશુ નિખળ ગણાય છે કારણ કે તેમને પ્રગટ મન હેતુ નથી. તેથી મનવાળા માનવી પશુને વશ કરી શકે છે. પછી ભલે તે અશ્વ હાય કે હાથી, ઊંટ હૈાય કે પાડા હાય. તાત્પર્ય કે બળવાન એવું મન મળવુ એ પણ એક પ્રકારના પુણ્યદય છે આવા બળવાન મનના સદુપયોગ કરવાની કળા એક માનવભવમાં જ સાધી શકાય છે.
.
માણસ પોતે ખરીદેલી કિંમતી વસ્તુને જે વિવેકથી સદુપયોગ કરે છે, માવજત કરે છે, તે જ વિવેકથી મનને સદુપયોગ કરવામાં આવે, તે વિશ્વ વિસ્મયકારી મહાકાર્યો તેના દ્વારા થઈ શકે. સદુ૫યોગ એટલે સતના ઉપયોગ મનને સદા સતની સેવામાં જોડી દેવુ તે સદુપયેાગ છે.
નદીમાં નિળ જળ ભરપૂર હાય છે અને પ્રચંડ વેગપૂર્વક વહેતુ હોય છે, તે ખોટુ નથી પણ તેને તરવાની કળા ન જાણવી તે ભુલ છે, પ્રમાદ છે. સમુદ્ર ઘણા ઊડા છે, તેા પણ મનુષ્ય બુદ્ધિના બળથી તેને પાર કરવા માટે સ્ટીમ બનાવીને તેને પાર કરી જાય છે. સમુદ્રમાં પાણી નહાવુ' એ ઈચ્છવા ચેાગ્ય છે, કે હાવા છતાં બુદ્ધિનાં મળથી તેના તાગ પામવા અને તે પમાડનાર મન હાવુ, તે ઈચ્છવા ચેાગ્ય છે ?
અનુપેક્ષાનુ અમૃત
૫૮
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
તાત્પય કે શક્તિ, સ્ફૂતિ અને વેગવાળુ' મન મળ્યા પછી તેને સાધવુ જોઇએ. તેના પર કાબુ મેળવવાની કળા હસ્તગત કરવી જોઈએ. સુખ-દુઃખ બ ંને અવસ્થામાં સ્વસ્થ કેમ રહેવાય, તે સારી રીતે જાણવુ જોઇએ. તે માટેના ઉપાયના અભ્યાસ કરવા જોઇએ. દુઃખ વખતે વજ્રવત્ કઠોર અને સુખ વખતે પુષ્પવત મળ રહી શકાય, તે માટેના ઉપાય જાણવા જોઈએ.
મન રૂપી ઘેાડાને કાબૂમાં રાખવા માટે જ્ઞાન રૂપી લગામ ખસ છે. તેાફાની ઘેાડાને ચાષ્ટ્રકથી ફટકારી-ફટકારીને મડદા જેવા અનાવવાથી કામ સુધરતું નથી પણ ખગડે જ છે. તેમ મનને કચડવાના પ્રયત્નાથી જીવન સુધરતુ નથી. પણ કથળે છે.
મન રૂપી ઘોડાને જ્ઞાનરૂપી લગામથી અંકુશમાં રાખવા, તે સર્વ પ્રકારે હિતાવહ છે. તે માટે તપ, સંયમ, સ્વાધ્યાય, ચિંતન, મનન, ધ્યાનાદિના સતત અભ્યાસ રાખવા જોઈએ. અભિમાન, લેાભ, તૃષ્ણા આદિ ઉપર ધ્યાનનું નિયયંત્રણ ન રહે, તે અનના પાર ન રહે. દ્વન્દ્વ, સંઘર્ષ, ધૃણા, કલહાદિથી ખચવા માટે જ્ઞાનનુ મળ જ સમ છે.
મનને વશ કરવા માટે આત્માના શુદ્ધ સ્વરૂપના બેધ શ્રેષ્ઠ સાધન છે, તેથી આત્મસ્વરૂપનું વ્યવસ્થિત ચિંતન કરતા રહેવાય, તે મન મારફત મંગળકારી કાર્યોં થતાં રહે.
અનુપેક્ષાનુ અમૃત
૫૯
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
મને નિગ્રહ
(૨૫)
મનન, ચિંતન, ભાવના અને સ્વાધ્યાય આદિમાં મનની પ્રધાનતા છે. ઉઠવું, બેસવું, જવું, આવવું, બેલવું, ચાલવું, ખાવું, પીવું, દેખવું, સાંભળવું એ ક્રિયાઓમાં ઈન્દ્રિયની સહાયની મુખ્યતા છે. મનને યથેચ્છ વર્તવા દેવું અને ઈન્દ્રિય પર કાબૂ રહે એ અશક્ય છે.
બધા ઉપદ્રવોનું મૂળ નિરંકુશ મન છે. વૃક્ષની ડાળી તેડવાથી વૃક્ષ નષ્ટ નથી થતું પણ તેના મૂળને નષ્ટ કરવાથી વૃક્ષ આપ આપ નષ્ટ થતું જાય છે. રાજા વશમાં આવ્યા પછી તેની સેના આખેઆપ વશ થઈ જાય છે, તેના માટે સ્વતંત્ર પ્રયત્નની આવશ્યકતા રહેતી નથી. તેજ રીતે મનને વશ કરવાથી ઇન્દ્રિય આપે આપ કાબૂમાં આવી જાય
છે.
મનુષ્યમાં બે પ્રકારની શક્તિ છે. એક ઉન્નતિના શિખર પર લઈ જાય છે, બીજી અવનતિની ખીણમાં નાંખી
અનુપેક્ષાનું અમૃત
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
દે છે. કાર્ચ પાસે નુકશાન કરે પણ શુદ્ધ થયેલ હોય તે રસાયણ બને છે. ઘેડે અસવારના કાબૂમાં હોય તે ઈષ્ટ સ્થળે પહોંચાડે છે. ઘોડાના કાબૂમાં અસ્વાર હોય તે ખાડામાં પટકાય છે. નિરંકુશ મન બે લગામ ઘેડાની જેમ જીવને જ્યાં-ત્યાં ભટકાવી દે છે.
મનને અંકુશમાં લેવા માટે પ્રારંભથી જ પ્રયત્ન જરૂરી છે. પ્રયત્નથી જે મન મિત્ર બની શકે છે, તે જ મન પ્રમાદથી શત્રુ બને છે. વિદ્યુતની ગતિથી પણ શીવ્ર ગતિવાળા મનને અંકુશમાં લાવવા માટે સૌથી અધિક પ્રયત્નની આવ.' શ્યક્તા છે. એ પ્રયત્ન તે ગ યુક્તિ છે.
ભયંકર જંગલી પશુઓને વશ કરવાની જેટલી આવશ્યકતા છે, તેના કરતાં અધિક આવશ્યક્તા જ્યાં-ત્યાં વિનાશ વેરતા સ્વચ્છંદી મનને વશ કરવાની છે. વિષયેના ચિંતનથી પહેલાં તેને વિરત કરવું જોઈએ અને શુભચિંતનમાં રેડવું જોઈએ. તત્વ વિચારરૂપી થડ સાથે તેને બાંધી બુદ્ધિરૂપી અંકુશ દ્વારા તેને વશ કરવું જોઈએ.
અભ્યાસ દ્વારા મન વશ થાય છે અને વૈરાગ્યદ્વારા તે શાન્ત, સ્વચ્છ અને નિર્મળ થાય છે. ત્યાગ ઈન્દ્રિ દ્વારા થાય છે અને વૈરાગ્ય મન દ્વારા થાય છે. મન, બુદ્ધિ, હૃદય અને તે દ્વારા થતી સમજશક્તિ એ મનુષ્યની બહુ મૂલ્ય મુડી છે. તેને ઉપગ ત્યાગ અને વૈરાગ્ય માટે કર જોઈએ.
અનપેક્ષાનું અમૃત
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાત્રનું ગંગાજળ અને ગંગાનું ગંગાજળ બંને એક જ છે. અગ્નિમાંથી નીકળેલી ચિનગારી પણ અગ્નિસ્વરૂપ જ છે. જીવ નાનું પાત્ર છે માટે તેની શક્તિ મર્યાદિત દેખાય છે. પણ તેમાં રહેલી ચેતના તે ઈશ્વર સ્વરૂપ જ છે. ઈશ્વરની જ ચિનગારી છે. તેના ઉપરના આવરણને દૂર કરી તેને સર્વજ્ઞ બનાવી શકાય છે. મનના સંયમથી તે કાર્ય સુલભ બને છે. મનના સંયમથી ઈચ્છાશક્તિ દઢ થાય છે. તે સંક૯૫ની જનેતા છે. દઢ સંકલ્પ એ જ ઉદ્ધારને મૂળ મંત્ર છે. નિત નાત ન ? મનોનિતેર “મનની જીતે જીત. મનની હારે હાર ગણાય છે.
મન કઈ થાકતું નથી, કદ વૃદ્ધ થતું નથી, કાર્ય વિના રહી શકતું નથી. તેની શકિત અગાધ છે. એ શક્તિને સર્જનાત્મક માર્ગે વાળવા માટે મનને અંકુશમાં લેવું જોઈએ. કેવળ બળાત્કારથી તે અંકુશમાં આવતું નથી પણ વધુ ઉગ્ર બને છે પણ સ્નેહ અને યુક્તિસભર પ્રયત્નોથી તે ધીમે ધીમે અંકુશમાં આવે છે.
" રાગ-દ્વેષરૂપી કાદવકીચડમાં સહેલાઈથી દડે જતા મનને સમજાવવાનું છે. મનરાજ આપને તે માનસરોવરના નિર્મળ જળમાં છાજે. તેમાં જ આપની મહાનતા છે. મહાન આત્માના દૂત એવા આપને ઈન્દ્રિયેની સહાયમાં દેડવું પડે તે તે આપની ગરિમા ખંડિત થઈ જાય. શાસ્ત્રો મનને
અનુપક્ષાનું અમૃત
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચંદ્ર કહે છે, ચંદ્રમાં ચાંદની હેય તેમ આપમાં પણ સૌમ્યભાવની ચાંદની જ જોઈએ. તમારી સમગ્રતામાં નર્યું શુભ જ હોવું જોઈએ. ગંદા, મલિન, ક્ષુદ્ર ચંચળ અને પાશવી વિચારને સંગ તમને ન છાજે. મનને વશ કરવાને આ પણ એક માર્ગ છે. અને આવા બીજા માર્ગો પણ શાસ્ત્રોમાં કહેલા છે જેમાં પરમાત્માનું, ગુરૂનું સ્મરણ-કીર્તન પૂજન, સેવન વગેરેને સમાવેશ થાય છે. પરમાત્માના ધ્યાનથી મનને વશ કરી શકાય છે.
*
સ્પર્શ, શબ્દોચ્ચાર, દષ્ટિ અને સંકલ્પ માત્રથી શક્તિ-સંક્રમણ થાય છે, તે અનુક્રમે સ્થૂલ, સૂમ, સૂક્ષ્મતર, સૂક્ષ્મતમ હોય છે.
— —X —X
જ
-
બીજાને અપશુકન ન થાય તે ખાતર પણ આપણે હંમેશાં શુભભાવમાં રહેવું જોઈએ. આમ વર્તવાથી આપણા આપણા માટે પણ શુભ શુકનિશાળ બની શકીશું. અને શુભ શુકર માટે ફાંફા મારવા નહિ પડે.
EX = = == =
T
અનુપેક્ષાનું અમૃત
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક્ષમા એ પરમ ધર્મ
(૨૬)
સહન કરવું એ વિજય છે.
પ્રતિકૂળતાના સ્વીકારમાં સાધુતા છે, સામનામાં નહિં.
પાપના ધિક્કારમાંથી દુઃખને સહવાની તાકાત આવે છે. દુઃખના ધિક્કારમાં પાપને તિરસ્કાર ભૂલી જવાય છે. એક દુઃખ ટાળવા જતાં સેંકડે પાપ કરવાં પડે છે.
એક પ્રતિકૂળતાને વધાવી લેવાથી સેંકડે પાપથી મુક્ત થવાય છે. પાપની જુગુપ્સા પ્રતિફળતાને સહવાની શક્તિ અર્પે છે.
જે સહે તે સાધુ, અર્થાત પ્રતિકૂળતામાં સાધુતા રહેલી છે. સાનુકૂળતા ઓઢીને ફરવાની એષણ, સાધુતાના સરવને ભરખી જાય છે.
અનુપેક્ષાનું અમૃત
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
આજ્ઞા ખડુંમાનમાંથી પાપ જુગુપ્સા જાગે છે અને પાપ જુગુપ્સામાંથી દુઃખ સહન કરવાની શક્તિ ઉત્પન્ન થાય છે. ઉત્પન્ન થયેલી આ શક્તિ સાધકના સમગ્ર મનમાં દુઃખ મને મજુર છે. પાપ હરગીઝ નહિ. એવા દૃઢ સંકલ્પ પેદા કરે છે.
સહુવુ' તે જ જ્ઞાન, તપ, જપ, પૂજા અને ભક્તિ છે. કેમકે સહુવામાં આજ્ઞાનુ બહુમાન છે.
ખામેમિ સવ્વ જીવે ....!' સૂત્ર આજ ભાવથી ભરેલું છે. કોંગ્રસ્ત જીવાના અપરાધા સમભાવે સહુવામાં જ સાચી ક્ષમા છે.
ક્ષમા વીરસ્ય ભૂષણમ્ !” એ સુત્ર માર્મિક છે. પોતે કરેલા અપરાધની સામા પાસે ક્ષમા માગવી એ એટલુ શૂરાતન ભર્યુ કાર્ય નથી, જેટલું સામાએ કરેલા અપરાધની ક્ષમા આપવી તે છે.
આજ્ઞાકાર શ્રી જિનેશ્વર પરમાત્માની આજ્ઞાનું પૂરૂ મહુમાન ત્યરે થયું ગણાય, જયારે ગમે તેવા પાપી જીવને તિરસ્કારવાની અધમવૃત્તિ સમૂળ ઉખડી જાય.
જેએ સહુવામાં કાચર છે, ખમવામાં નળા છે, તેએ સંસારમાં સપડવાના કારણ કે સહ્યા સિવાય, ખસ્યા સિવાય, કેઇ જીવ શિવષકને લાયક બનતા નથી.
ક ઋણ અર્થાત્ વિશ્વઋણ ચૂકવવાના ઉત્તમ મા હવુ' તે છે, ખમવું તે છે, તેના ઈન્કાર ત્યાં સંસાર, તેના સ્વીકાર ત્યાં ધમ
અનુપેક્ષાનું અમૃત
અ. ૫
કૃપ
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
સત્સંગને મહિમા
મમતા અને સમતા બંનેના મૂળમાં પ્રેમતતવ રહેલું છે
પ્રેમ જ્યારે સંકીર્ણ હોય ત્યારે મમતા કહેવાય છે અને તે જ્યારે નિબંધપણે વિકસે ત્યારે સમતા કહેવાય છે. મમતા પિતે સંકુચિત મટી વ્યાપક બને, ત્યારે સમતારૂપે ઓળખાય છે.
આ સમતા તે ધર્મમાત્રનું સાધ્ય છે.
શાશ્વત જીવનની ઉપાદેયતા એ આર્ય સંસ્કૃતિનું ધ્યેય છે.
કાર્યોત્સર્ગ એ કાયમુક્તિરૂપ વિરતિને જ એક પ્રકાર છે.
‘ઉવસમસાર અહીં ઉપશમને અર્થ મૈત્રી છે. સાધુપણને સાર મૈત્રી છે.
અનપેક્ષાનું અમૃત
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઈન્દ્રિયે દેહની દાસી છે. મન આત્માને કિંકર છે. તેથી ઈન્દ્રિયનું સુખ અલ્પ છે. મનનું સુખ અન" છે. સર્વ જીવરાશિ ઉપર મૈત્રી, પ્રમદ, કારૂણ્ય અને માધ્ય ભાવરૂપી સમભાવ તે ભાવ અહિંસા છે.
સમભાવથી સર્વ પુદ્ગલ રાશિ ઉપર જે વિરકતભાવ પ્રગટે છે, તે ભાવ સંયમ. છે. સર્વ પ્રતિકૂળ ભાવે ઉપર સહનશીલતા ભાવ પ્રગટે તે તપ છે.
તપથી નિર્જરા, સંયમથી સંવર અને અહિંસાથી ગુમાસ્ત્રવ, સંવર અને નિર્જરા ત્રણે ફળ મળે છે.
મનને નમાવવું તે ભાવ નમસ્કાર છે, શરીરને નમાવવું તે દ્રવ્ય નમસ્કાર છે. દ્રવ્ય, એ ભાવનું કારણ છે. અને ભાવ એ દ્રવ્યનું સાર્થક્ય છે.
એક મનના માણસે જેમ વધારે એકત્રિત થાય છે, તેમ તેને પ્રભાવ વધે છે, એનું જ નામ સત્સંગને મહિમા. ગણાય છે.
સત્સંગ મુખ્યત્વે સત-સંગ વાચી છે. સતુ–સંગ એટલે સત પદાર્થને સંગમાં રાચવું તે, અન્ય પદાર્થોના સંગથી ત્રિવિધ ઠ્ઠી જવું તે. મનમાં આત્મસત્તાની પ્રતિષ્ઠા કરવાને અદ્ભુત યંગ સત્સંગના પ્રભાવે થાય છે.
પણ ખ્યાલ એ રહેવું જોઈએ કે સત્સંગના નામે સત્ વિરોધી કઈ સ્થલ યા સૂરમ પદાર્થોના સંગમાં તે જકડાઈ નથી રહ્યાં ને? અનુપક્ષાનું અમૃત
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતનું અચિન્હ જે સામર્થ્ય છે, તેના ચરણમાં માથું નમાવું, તે સત્સંગના તાત્ત્વિક અર્થ છે.
પરમ સત્તાવાન પરમાત્માના સગ નહિ કરીને જ આપણે કસત્તાની ઠાકરે ચઢીએ છીએ, માટે દિનપ્રતિદિન સત્સંગચિ વધારીને પરમ સ ંત પરમાત્મા અને તેના ભક્તોના સગમાં જીવનને જોડવુ જોઇએ.
સત્સંગની ભૂખ એ સર્વ કારણરૂપ પાપને ઉચ્છેદ કરનારી
પ્રકારના દુઃખ અને તેના ઉચ્ચતમ ભૂખ છે.
} ૮
લેવામાં અમાસને અંધકાર અને આપવામાં પુનમની ચાંદનીની શીતળતા છે. એક દિવસ માટે પણ ખીજાના આનંદ કે સુખ માટે જીવન જીવી જુએ, તેા કાંઈક જુદા જ મની જશેા.
પાણી વાળુ શ્રીફળ, દ્રવ્ય મંગળ ગણાય છે તેમ મૈયાદિ ભાવેારૂપી મીઠા જળથી ભરેલું મન ભાવ મંગળરૂપ બની રહે છે.
અનુપેક્ષાનુ' અમૃત
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
સવૃત્તિના પાયા
(૨૮) ઉદારતા, ન્યાય અને પ્રેમ એ સદ્દવૃદ્ધિને લક્ષણે છે. સદ્રવૃત્તિનું પ્રથમ લક્ષણ સત્યનિષ્ઠા છે. સત્યનું સ્વરૂપ શું ? અને તેમાં નિકા કેમ થાય ?
આપણુ પૃથપણુના વિચારથી આપણે આપણું માનસિક ધરી ઉપર જ ગતિ કરતા હોઈએ છીએ. આપણું પૃથક્ વ્યકિતગત સ્વાર્થ, પૃથફ લક્ષ્ય, પૃથફ સુખ દુઃખના જ વિચાર કરીએ છીએ, તેથી સઘળે સંતાપ અનુભવીએ છીએ. ભેદને જ વિચાર કરવાથી સૌથી વધુ અસંતોષ અને અસફળતા પામીએ છીએ.
વ્યકિતગત પૃથફપણને તિલાંજલી આપી સર્વમાં વ્યાસ સર્વ શકિતમાન પરમાત્મ-તત્વ સાથે એકતાનતા સાધવાથી સાચી શાન્તિ પ્રાપ્ત થાય છે. જે જતિ સર્વ પ્રાણી પદાર્થને પ્રકાશિત કરે છે, તે જ જતિને આપણું અંતરોત્માની ઊંડી ગુહામાં જયારે અવકાશ આપીએ છીએ ત્યારે અનપેક્ષાનું અમૃત
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ તેજયાતિ આપણામાં પ્રકાશે છે. અને પછી પરમ શાન્તિનુ રહસ્ય હાથમાં આવે છે. આપણે બધા તે પરમ જયાતિના
અશ છીએ.
બીજાનાં સુખ દુઃખ આપણાં જ છે. તેવું જ્ઞાન અને તેવું વન જયારે થાય છે, ત્યારે જ સત્યનિષ્ઠા પ્રગટી. ગણી શકાય.
સ્વાત્ય પરાપકની વૃત્તિને તિલાંજલી આપી દેવી, તે ઉદારતા છે. બીજાના દ્વાષ જોવા, તે મનનુ સાંકડાપણું છે, તેમ પોતાના ગુણ ગાવા, તે પણ સંકુચિત્તવૃત્તિનુ' એક ચિહ્ન છે. સવને આદરથી જોવા, તે ઉદારતા છે.
આપણી ચેાગ્યતાથી અધિક ઈચ્છવુ નહિ અને બીજાની ચેાગ્યતાથી ઓછું આપવું નહિ, તે ન્યાય છે.
ઉદારતાં અને ન્યાયમાંથી સત્યનિષ્ઠા અને પ્રેમ પેદા થાય છે.
જે સુખ આપણને ઇષ્ટ છે, તે ખોજાને માટે પણ ઇચ્છવુ. તેવેા આત્મવત્ સમાન ભાવ સહજ બને, તેને પ્રેમ કહે છે. સવૃત્તિના આ ચાર પાયા છે. સત્યનિષ્ઠા, ઉદારતા, ન્યાય અને પ્રેમ. તે જેનામાં ડાય, તે જ સજ્જન, તે જ સત અને તેજ સાધુ ગણાય છે, તે જ સત્પુરૂષ છે.
સત્યમાં સુસ્થિર રહેવુ', તે સત્યનિષ્ઠા છે, સત્ય સ વ્યાપી સનાતન અને શાશ્વત છે. તેના સ્વીકાર અંગીકાર કરવા તે સત્યનિષ્ઠા છે.
७०
અનુપેક્ષાનુ અમૃત.
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉત્તમ દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવ
(ર૯)
શ્રી જિનાગમ, જિન ચૈત્ય, જિનમૂર્તિ અને તેને પુજનાર ચતુર્વિધ શ્રી સંઘ એ ઉત્તમ દ્રવ્ય છે.
શ્રી શત્રુંજય ગિરિરાજ, શ્રી સમેતશિખર, શ્રી ગિરનાર આદિ ઉત્તમ ક્ષેત્ર છે.
શ્રી પર્યુષણાદિ પર્વ ઉત્તમ કાળ છે. અને નમસ્કાર અને ક્ષમાપનાદિ ઉત્તમ ભાવ છે.
ક્ષમાપનાદિથી નમ્રતા, નમ્રતાદિથી પ્રભુતાદિ પિવાય છે. નમસ્કારના ત્રણ વિભાગ છે. (૧) દ્રવ્ય, (૨) ભાવ, (૩) તાત્વિક
દ્રવ્યનમસ્કાર શરીર સંકેચરૂપ છે, ભાવ નમસ્કાર મનના સંકેચરૂપ છે. મનને સંકેચ સંભેદ અને અભેદ પ્રણિધાનરૂપ છે. અભેદ પ્રણિધાન એ તાત્વિક નમસ્કાર છે.
અનપેક્ષાનું અમૃત
૭૧
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મનું પ્રયોજન એ ચિત્તશુદ્ધિ છે. અને તે ક્ષમાપનાદિ સિવાય અશક્ય છે.
દાનાદિ વડે વ્યવહાર શુદ્ધ થાય છે.
પર્વને પામી કૃપણ દાતાર બને છે, કુશીલ સુશીલ બને છે, તારહિત તપસ્વી બને છે, દયારહિત દયાળું બને છે અને અવિરત વિરાતિધર થાય છે, નિર્ગુણુ ગુણવાન બને છે અને નિધમ ધમ બને છે.
ધર્મ એટલે દાન, શીલ, તપ અને ભાવ.
જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર, સામાયિક, પ્રતિક્રમણ, પૌષધ, ક્ષમા, નમ્રતા, સરળતા, શીલ, સંતોષ, દેવ-ગુરૂ–ધમ–સાધુ સાધર્મિક ભક્તિ આદિ ધર્મના અંગોનું શ્રદ્ધા સહિત પાવન કરવાર્થી બ્રહ્મચર્ય નિર્મળ થાય છે. અને તપ નિઃશલ્ય બને છે.
પર્યુષણ પર્વ અનાદિ–સંબંધી એવા કષાયાદિનું મૃત્યુ કરનાર હોવાથી મુનિઓ માટે તે ઉત્તમ ક ળ, મુંડન કાળ બની રહે છે. અર્થાત્ તે કાળે મુનિએ મુંડન કરાવે છે.
પ્રભુને શ્રી સંઘ આ ઉત્તમ દ્રવ્ય, ઉત્તમ ક્ષેત્ર, ઉત્તમ કાળ અને ઉત્તમ ભાવની ભક્તિ દ્વારા સદા ઉજમાળ રહે છે. તેમ જ તેને પામીને કૃતકૃત્યતા અનુભવે છે.
અનુપક્ષાનું અમૃત
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
દાન અને દયા
(૩૦)
માતા-પિતા વિના જેમ સંતાનોત્પતિ નથી, તેમ નદાન અને દયા વિના ધર્મોત્પત્તિ નથી.
દાન અને દયાના મૂળમાં પરહિતચિંતારૂપ મૈત્રી છે.
દાન અને દયાના સિધ્ધાન્તને સમજ્યા વિના જીવન ભયાનક લાગે છે. અને તે સિધ્ધાન્ત સમજમાં બેસવાથી જીવન ભવ્ય બની જાય છે.
દાન અને દયારૂપી દ્વારથી ધર્મનગરમાં સુખપૂર્વક પ્રવેશ થઈ શકે છે.
એક ખેડૂતને જેમ પોતાના દાણનું ભૂમિને દાન અનિવાર્ય છે, તેમ આત્માની પ્રગતિ માટે પોપકારની ક્રિયા અનિવાર્ય છે,
દાણ ખેતરમાં વાવ્યા પછી તેને માટીથી ઢાંક આવશ્યક છે તેમ પરોપકારની ક્રિયાને અપ્રગટ રાખવી જોઈએ.
અનપેક્ષાનું અમૃત
૭૩
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
દાણા વાવવા માટે ભૂમિ રસાળ જોઇએ પણ ઉખર ન જોઈએ, તેમ દયા-દાન-પરોપકારાદિ માટે ભૂમિ રસાળ એટલે ઉત્તમ પાત્રની આવશ્યકતા છે.
ક્ષેત્ર અને ખીજની જેમ જળ-વાયુની અનુકૂળતા પણ જરૂરી છે. વિધિ-આચાર એ વાયુ છે. દાતાની ભાવના એ
જળના સ્થાને છે.
સૃષ્ટિ પ્રયાજનાત્મક છે. અને સાથે પ્રયાગાત્મક છે. પ્રયાજન સર્વને શાશ્વત સુખ પમાડવું તે છે, અને પ્રયાગ તે જીવના પોતાના પુરૂષા છે.
પ્રયાગાત્મક થવા માટે પ્રોધાત્મક થવાની જરૂર છે. જીવ જ્યારે પ્રોધાત્મક ભૂમિ પર પ્રયાગાત્મક અને છે, ત્યારે પરિણામ પ્રમાદાત્મક આવે છે. તેને જ સિધ્ધિપદની પ્રાપ્તિ કહેવાય છે.
જીવનને પ્રયાગાત્મક બનાવવા માટે સૌ પ્રથમ પ્રાધની જરૂર પડે છે. પ્રોાધાત્મક થવા માટે તે વિષયે પર અન્વેષણ કરવું પડે છે, કે સૌથી શ્રેષ્ઠ પાત્ર કયું?
એટલે કે પ્રથમ એધ પાત્રના, ઔો દાનરૂપી ખીજારાપણના, ત્રીજો આચાર-વિચારની વિશુધ્ધિ એટલે જળવાયુને અને ચાથે પોતાની ચાગ્યતારૂપી આકાશના થવા જોઈએ.
તેમાં પહેલા પાત્રનું સ્થાન, પદાર્થ વિજ્ઞાન માંગે છે. પદાર્થ વિજ્ઞાન કહે છે કે, વિશ્વ સદા પરિપૂર્ણ છે. તે અનુપેક્ષાનુ અમૃત
७४
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાત્રની પૂર્તિ સદા કર્યા જ કરે છે. એ પાત્રનો સેવના ઉપાસના, પર્યું`પાસના માટે યોગ્યતા પ્રાપ્ત કરવી, તે આપણુ પેાતાનુ ક બ્ય છે.
ભકિતરૂપી ખીજ વાવવા માટે સર્વોત્તમ પાત્ર શ્રી. અરિહંત પરમાત્મા છે. કેમકે વિશ્વવત્સલ પ્રકૃતિનું પરમ પ્રયેાજન સિદ્ધ કરવામાં જ તેઓનું સસ્ત્ર, સર્વોત્કૃટ પ્રકારે ખર્ચાય છે, સા થાય છે. તે પ્રકારનુ નામ દાન અને દયા છે. દાન-વ્યસનૌપણું એ તેઓશ્રીના અનંત ગુણામાં માખરે છે. અને પરમ યાના તે તેએશ્રી પર્યાય છે.
એટલે દાન દયામય જીવન ઘડવા માટે શ્રી અરિહંત પરમાત્માની ભિકત જરૂરી જ નહિ, બલ્કે અનિવાર્ય છે.
XX
નમારી પાસે જે હોય, તેનાથી તમે સુખી ન હો, તે જે તથી તેનાથી સુખી શી રીતે થઈ શકશેા ?
*
ખીજાતે સમાધિ થાય તેવું ખેલવું, વિચારવું અને કરવું, તે સ્વ–પરને ઉપકારક બને છે.
અનુપેક્ષાનું અમૃત
XX
૭૫.
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુણ્યનું પાષણ–પાપનું શેાષણ
(૩૧)
શરીર વાહનના સ્થાને છે, બહિરાત્મા પશુના સ્થાને અને અંતરાત્મા પદાના સ્થાને છે.
દંડ તરફ દૃષ્ટિ, જીવને પશુ મનાવે છે અને આત્મા તરફ દૃષ્ટિ, દિવ્ય બનાવે છે.
આત્મા મન, વાણી અને કર્મોથી પર છે. આ ત્રણ ગઢ પણ કહેવાય છે. આ ત્રણ ગઢ જીતે, તે ઉપર ભગવાન દેખાય.
રાગ, દ્વેષ અને મેહને પણ ત્રણ ગઢ કહી શકાય.
રાગની અભિવ્યક્તિ મનથી થાય છે, દ્વેષની વચનથી અને મેાહની કાયાથી. અશુભ ક્રિયા વડે માહુ પેષાય છે. અશુભ વચન વડે દ્વેષ પુષ્ટ થાય છે. અને અશુભ મન વડે રાગ પુષ્ટ થાય છે. તે ત્રણેને જીતનારે જ ભગવનના દનને પામી શકે છે.
૭
અનુપેક્ષાનું અમૃત
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર્યુષણ પર્વમાં કર્મરાજાના ત્રણ ગઢ જીતાય છે. તેથી પરમાત્મદર્શન સુલભ બને છે. પર્વાધિરાજની આરાધનાથી નમસકારાદિ નવ પ્રકારના પુણ્યનું પિષણ થાય છે. અને મિથ્યાત્વાદિ અઢાર પ્રકારના પાપનું શોષણ થાય છે. બંધ હેતુઓને ત્યાગ થાય છે. અને સમ્યવાદ મેક્ષના હેતુઓનું સેવન થાય છે.
પ્રભુની પૂજા કરતાં આઠે કર્મ જાય છે. ચૈત્યવંદન– સ્તુત્યાદિ વડે જ્ઞાનાવરણીય, દર્શનાદિ વડે દર્શનાવરણીય, વાતરાગતા અને ગમુદ્રા વડે અંતરાય, જીની યતના વડે અશાતા વેદનીયને નાશ, પ્રભુનું નામ ગ્રહણ કરવા વડે અશુભ કર્મને નાશ, પ્રભુને વંદન કરવા વડે નીચ ગેત્રને નાશ, પ્રભુની અક્ષયસ્થિતિ ભાવવા વડે આયુષ્ય કર્મને ક્ષય થાય છે.
અન્નદાનથી અહિંસા અને સત્ય, જળદાનથી અચૌર્ય અને બહાચર્ય, વસ્ત્રદાનથી અપરિગ્રહ અને ક્ષમા, સ્થાનદાનથી નમ્રતા અને સરળતા, આસનદાનથી સંતોષ અને વૈરાગ્ય, મનદાનથી અદ્વેષ અને અકલહ, વચનદાનથી અનભ્યાખ્યાન અને અપૈશુન્ય, કાયદાનથી સમતા અને અપરપરિવાદ તથા નમસ્કારના દાનથી અમાયામૃષાષાદ અને અમિથ્યાત્વની પુષ્ટિ થાય છે.
હિંસા અને અસત્યને પ્રતિકાર અન્નદાન વડે, ચોરી અને અબ્રહ્મને પ્રતિકાર જળદાન વડે. પરિગ્રહ અને ક્રોધને
અનપેક્ષાનું અમૃત
- ૭૭
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રતિકાર વસ્ત્રદાન વડે, માન અને માયાને પ્રતિકાર આસનદાન વડે, વેષ અને કલહને પ્રતિકાર શુભમનના દાન વડે, અભ્યાખ્યાન અને કલહને પ્રતિકાર વચનદાન વડે, રતિ અરતિ અને પરંપરિવાદને પ્રતિકાર શુભ કાયાના દાન વડે, માયામૃષા અને મિથ્યાત્વને પ્રતિકાર નમસ્કાર દાન થાય છે.
શુભભાવ વડે થતા પ્રત્યેક દાનમાં અઢારે પ્રકારના પાપને નાશ કરવાની શક્તિ છે.
ચિરકાળને તપ, ઘણું પણ શ્રુત અને ઉત્કૃષ્ટ પણ ચારિત્ર ભક્તિભાવ શૂન્ય હોય તે અહંકારનું પિષક બનીને અધગતિ સર્જે છે. પાપના શેષણ માટેના આ બધા દાન ભાવપૂર્વક કરતા રહેવાથી ભવ પાર થવાય છે.
જ
એક સંત કહે છે—‘તમે બધા દુઃખી છે, માટે સુખ શોધવા નીકળ્યા છે, હું સુખી છું. માટે દુઃખ શોધવા નીકળ્યો છું પરંતુ મને ક્યાંય દુઃખ મળતું નથી.
૧૭૮
અનપેક્ષાનું અમૃત
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુરૂ-પારતત્ર્ય
(૩૨)
મેાહનીય કર્મ ખપાવવા માટે ગુરૂ પારતંત્ર્યને ઊંડીને બીજો કાઈ ઉપાય નથી. જેનામાં ગુરૂ પારત ંત્ર્ય નથી અથવા જેણે ગુરૂ આજ્ઞાની આધીનતા કેળવી નથી, તે જ્ઞાન કે ચારિત્ર ગમે તેટલુ' મેળવે કે કેળવે, તે પણ તેનુ' મિથ્યાત્વ મેહ નીય તઃવસ્થ રહે છે.
ગુરૂ પારતંત્ર્ય, આજ્ઞા પારતંત્ર્ય, શાસ્ત્ર પારત ત્ર્યાદિ એક જ અને કહે છે. તેને જ માર્ગાનુસારિતા અને તેને જ પ્રજ્ઞાપના પ્રિયતા કહે છે.
જ
અતીન્દ્રિય એવા મેાક્ષમાર્ગોમાં આજ્ઞા પારતંત્ર્ય સિવાય પ્રગતિ થઈ શકતી નથી, એ કારણે ધમ ને વિનયમૂળ કહ્યો છે. વિનય વિના વિદ્યા નથી, અથ નથી, કામ નથી, ધર્મ નથી અને મેક્ષ પણુ નથી.
અવૈગ્ય વ્યકિત અને વસ્તુના વિનયથી જ સ`સાર છે. તે સંસારના ક્ષય ચેાગ્યના વિનયથી જ થઇ શકે છે. મેહક્ષયનું નામ જ મેાક્ષ છે.
અનુપેક્ષાનુ અમૃત
७८
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
મેહ એટલે અજ્ઞાન, સંશય, વિપર્યય, રાગ, દ્વેષ, ધર્મને અનાદર, પ્રમાદશીલતા, મન, વચન,તથા કાયાના પેગેને દુષ્ટ વ્યાપાર ઈત્યાદિ. તેને વંસ આજ્ઞાપારતંત્ર વડે થાય છે.
ઈચ્છા એ સંસાર છે. આજ્ઞા એ મોક્ષ છે. ઈચ્છા કર્મોદયજનિત છે. આજ્ઞા એ કર્મ ક્ષયોપશમ જનિત છે. સ્વમતિએ ચાલવાની ઈચ્છા એ મેહ છે. શાસ્ત્રમતિએ ચાલવાની વૃત્તિ એ વિવેક છે. વિવેક વડે મેહ છતાય છે.
સારને ગ્રહણ કરે અને અસારને છોડી દે તે વિવેક છે. સાર તે છે જેનામાં પરમ શુદ્ધત્વ છે. તેને જ જિનાજ્ઞા કહે છે. જેનું પાલન કરવાથી મિથ્યાત્વ મેહનીય પણું સર્વથા નાશ પામે છે. માટે સ્વમતિની તરફદારી છોડીને જિનમતિવંત બનવા શ્રી જિનમતિવંત ગુરૂની આજ્ઞામાં રહેવામાં સર્વકાલીન હિત છે.
આ હકીક્ત કેટલી બળવાન છે, તે સમજવા માટે શ્રી ગૌતમસ્વામીજીના ગુરૂ પારdવ્ય ગુણને વારંવાર સ્મરણમાં લાવ જ જોઈએ કે જેથી સ્વમતિના સંબંધનું વિસ્મરણ થાય અને તારક આજ્ઞાનું સ્વામિત્વ મન ઉપર સ્થાપિત થઈ
જાય.
અનુપેક્ષાનું અમૃત
to
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
સામૂહિક–સાધના
(૩૩)
જનતાના આધ્યાત્મિક જીવનમાં સાધનાનું મહત્વ ખૂબ જ છે. કારણ કે તે માનવ સમૂહને દિવ્ય જીવનના પરરયર સંબંધી સહેતુક્તા અને એકતાની સૂઝ આપે છે.
સમૂહ સાધનાને હેતુ માત્ર સાધકોના જીવનમાં આધ્યાત્મિક હેતુની જાગૃતિ આણવા પૂરતું જ નથી, પણ સંસારમાંથી ચિંતા અને ધમાલથી પર થઈને સહાનુભૂતિભર્યા વાતાવરણમાં આધ્યાત્મિકતાની પ્રાથમિક સ્વરૂપની સાધના કરવાની તક મેળવી આપવાનું છે.
બ્રહ્મ મુહૂર્તમાં નિદ્રા ત્યાગીને પ્રાર્થના, ધ્યાન વગેરે નિત્ય-નિયમિતપણે કરવાથી મન અને શરીરનું નિયમન થાય છે. અને પિતાની જાતને આધ્યામિકતાથી ભરી દેવાય છે.
સાધના એક યાગ્નિક ક્રિયા જેવી ન બની જાય તેની પૂરતી કાળજી રાખવી જોઈએ. અનપેક્ષાનું અમૃત અ. ૬
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધનામાં કેટલે સમય ગાળે છે, તે મહત્વનું નથી, પરંતુ દૈનિક જીવનમાં તેની કેવી અને કેટલી અસર થઈ રહી છે, તે સૌથી વિશેષ મહત્વનું છે.
સાધના, પ્રાર્થના સમય પૂરતી નથી. પણ સમગ્ર જીવનમાં વણી લેવા માટે જીવનને સાધનામય બનાવવા માટે છે.
સાધના જીવનમાં વણાય એટલે જીવનમાંથી સ્વાર્થ નીકળી જાય, હૃદયમાંથી સંકુચિતતા નાબૂદ થાય, મનમાંથી કટુતા વિદાય થાય. અર્થાત્ આત્માની મોટપ વડે સમગ્ર જીવન સમૃદ્ધ બને.
સાધક જીવન એટલે આત્માથી જીવન. દયા–દાન, ક્ષમા સંતેષ મૈત્રી-પ્રમોદાદિમય જીવન.
આધ્યાત્મિક સાધનાના પ્રસાર માટે વધુ પ્રયત્ન કરવાથી સસ્તુરૂના આશીર્વાદ મળે છે. સાધકને પરમાત્મા તરફથી વિદ્યા, તુષ્ટિ, દૈવી ઐશ્વર્ય, કૈવલ્ય અને મોક્ષ મળે છે. તેથી સૌ ચિંતામુક્ત અને આબાદ બને છે.
આબાદ એટલે “આ” એવા “હું” ને બાદ કરવાથી સાંપડતી શુદ્ધિ અને સિદ્ધિ.
આવી સામૂહિક સાધના અચૂક વિશ્વકલ્યાણકારી નીવડે છે.
૮૨
:
અનુપેક્ષાનું અમૃત
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમ્યગ્ર દર્શન ગુણના વિચાર
(૩૪)
વિચાર ઉપયાગને આધીન છે. જ્યાં ઉપયોગ જોડાય, તેના જ વિચાર થાય. શ્રદ્ધા તત્ત્વપ્રતીતિરૂપ છે. અન્ય નૈયાના વિચાર વખતે તત્ત્વને વિચાર નથી, પણ પ્રતીતિ કાયમ છે.
છદ્મસ્થને તત્ત્વપ્રતીતિ શ્રુતજ્ઞાનને અનુસરીને હાય છે. કેવળીને તત્ત્વપ્રતીતિ કેત્રળજ્ઞાન અનુસાર હાય છે. તે પ્રતીતિ કેવળજ્ઞાનના કારણે પરમ અવગાઢ બને છે. કેવળજ્ઞાની અન્ય પદાર્થીને પણ પ્રતીતિ સહિત જાણે છે, તે પણ તે પદા તેમને પ્રયેાજનભૂત નથી. તેથી સમ્યક્ત્વમાં સાત તત્ત્વ કે જે પ્રયાજભૂત છે, તેનું જ શ્રદ્ધાન કહ્યું છે.
♦
દેવ, ગુરૂ, ધર્માંના શ્રદ્ધાનમાં પ્રકૃતિની મુખ્યતા છે. તત્વા શ્રદ્ધાનમાં વિચારની મુખ્યતા છે. તત્ત્વા ધ્યાનમાં દેવાદિનું ધ્યાન હોય છે. દેવાદિના શ્રદ્ધાનમાં તત્ત્વાથ શ્રદ્ધાન હાય યા ન પણ હાય.
અનુપેક્ષાનુ અમૃત
૮૩
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
મક્ષ તરવની શ્રદ્ધામાં શ્રી અરિહંત, સિદ્ધ અને દેવતત્ત્વની શ્રદ્ધા હોય છે. મેક્ષનું કારણ સંવર નિર્જરા છે, તેથી સંવર, નિર્જરાના ધારક મુનિરાજરૂપી ગુરુ તત્વની શ્રદ્ધા થઈ જાય છે. સંવર, નિર્જરામાં ધર્મ તત્વની શ્રદ્ધા પણ આવી જાય છે. હિંસાદિ આશ્રવને ત્યાગ તે જ સંવર અને ધર્મ છે.
અતિશયાદિ વડે શ્રી અરિહંતનું, તપશ્ચર્યાદિ વડે ગુરૂનું અને જેની અહિંસા વડે ધર્મનું માહાભ્ય જેઓ જાણે છે, પરંતુ આત્મશ્રિત દ્રવ્ય–ગુણ પર્યાય વડે તેમનું માહાસ્ય જેઓ જાણતા નથી તેને તત્વાર્થ શ્રદ્ધાનરૂપ નિશ્ચય સમ્યકત્વ સંભવતું નથી.
તસ્વાર્થી શ્રદ્ધાન, સ્વ-ઘરશ્રદ્ધાન, આત્મશ્રદ્ધાન અને દેવ-ગુરૂ–ધર્મનું શ્રદ્ધાન એ બધા એક જ અર્થને કહેનારા છે. એ પરસ્પર કાર્ય-કારણભાવને પણ સમજાવે છે. દેવ-ગુરૂ ધર્મનું શ્રદ્ધાન એ બાહ્ય લક્ષણ છે, બાકીના ત્રણ અત્યંતર છે.
પહેલા દેવાદિને જાણે, પછી જીવાદિ તને વિચારે, પછી સ્વ પરભેદને ચિંતવે અને છેવટે આત્માને ગ્રહણ કરે, એ કમ છે. તેમાં તત્વાર્થશ્રદ્ધાન મુખ્ય છે. કેમકે તેથી આશ્રવાદિને ત્યાગ, સંવાદિનું સેવન, સ્વરભેદ વિજ્ઞાન અને દેવાદિતત્વનું શ્રદ્ધાન જાગે છે. એ રીતે તત્વપ્રતીતિ થઈ અંતે આત્માનુભૂતિ સ્પર્શે છે. અર્થાત્ દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાયથી આત્માનુભવની પ્રાપ્તિ થાય છે.
અનપેક્ષાનું અમૃત
૮૪
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિજ શુદ્ધ આત્માનું અભેદરૂપથી જ જ્ઞાન કરવું શ્રદ્ધાન થવું અને તેમાં જ લીન થવું-એ નિશ્ચય રત્નત્રયી છે અને એ પ્રકારે સમ્યગદર્શન જ્ઞાનચારિત્ર સ્વરૂપ આત્મા તે નિશ્ચય મોક્ષમાર્ગ છે. રત્નત્રયીને અભિન્ન જાણવી તે નિશ્ચય મેક્ષમાર્ગ અને આત્મભિનિ જાણવી તે વ્યવહાર મોક્ષમાર્ગ છે. વ્યવહાર એ નિશ્ચયનું કારણ છે તેથી ઉપાદેય છે. નિશ્ચય એ વ્યવહારનું ફળ છે માટે તે પણ ઉપાદેય છે.
સમ્યગદર્શનના દાતા દેવ છે, જ્ઞાનના દાતા ગુરૂ છે, અને ચારિત્રના દાતા ધર્મ છે.
દેવ વિણ દર્શન નહિ ગુરૂવિણ નહિ જ્ઞાન, ધર્મવિણ ચારિત્ર નહિ સમજે ચતુરસુજાણ
દેવ તે સાતિશય વીતરાગ સર્વજ્ઞ પરમાત્મા, ગુરૂ તે પંચાચાર પાલક નિર્ચન્ય મહાત્મા અને ધર્મ તે કૃપા પૂર્ણ દયામય-નિરવધિ વાત્સલ્યમય સ્નેહ પરિણામ.
અંદર રહેલા આત્માને આખા પૂર્ણ પ્રભુનું દર્શન તે પ્રભુદર્શન. પ્રભુદર્શન સુખસંપદા આદિ પદે પ્રભુદર્શનના કલ્પનાતીત પ્રભાવને સૂચવે છે, તે જ સમ્યગદર્શનનું બીજ છે, જે કાળ ક્રમે મેક્ષરૂપી ફળ આપીને જ રહે છે.
અનપેક્ષાનું અમૃત
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિવેદિ અને સંવેગ
(૩૫)
હૃદયમાં જે શુભ ભાવ ન હોય તે દાન, શીલ અને તપ શેરડીના ફૂલની જેમ નિષ્ફળ જાય.
શુભ ભાવ એ છે કે, જેના ગર્ભમાં સંસારને નિર્વેદ અને મોક્ષની આકાંક્ષા હોય. તાત્પર્ય એ છે કે, દાનાદિમાં પ્રવૃત્તિ કરનારે પણ શુભ ભાવમાં આદરપૂર્વક પ્રયત્ન કર જોઈએ. કેમકે શુભભાવ વિના તે ત્રણે અકિચિકર છે. તે શુભ ભાવની ઉત્પત્તિમાં ચોદ હેતુઓ છે. તેનાં નામ (૧) સમ્યક્ત્વની શુદ્ધિ (૨) ચારિત્રની શુદ્ધિ (૩) ઈન્દ્રિયને જય (૪) કષાયને નિગ્રહ (૫) સદૈવ ગુરુકુળવાસ, (૬) દેશેની આલેચના, (૭) ભવનો વિરાગ, (૮) વિનય; (૯) વૈયાવચ્ચ (૧૦) સ્વાધ્યાય રતિ, (૧૧) અનાયતનાનો ત્યાગ, (૧૨) પર પરિવારની નિવૃત્તિ, (૧૩) ધર્મમાં સ્થિરતા, (૧૪) અંતે અનશનપૂર્વક દેહને ત્યાગ. બીજા પણ હેતુઆને અંતર્ભાવ આ ચૌદમાં કરી લે. શુભ ભાવના અર્થીએ પ્રથમ સમ્યકત્વની શુદ્ધિ કરવી.
અનુપેક્ષાનું અમૃત
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
અહી સસાર નિવેના અથ, પોતા તરફથી બીજાને અપકાર અને ખીજા તરફથી પેાતાને ઉપકાર, તે ઉપર જીવવાના કટાળા અને મેાક્ષની અકાંક્ષાના અપાતા તરફથી ખીજા ઉપર ઉપકારને સદભાવ અને અપકારના અભાવ. તથા બીજા તરફથી લીધેલા ઉપકારના પ્રત્યુપકાર અને બીજાને કરેલા અપકારની શુદ્ધિ અર્થાત્ લેવાના કટાળા ભનિવેદ સૂચક છે. આપવાનેા ઉમળકે સ ંવેગરગ દČકે છે.
ભનિવેદ્યના અનેક અર્થ છે. તેમાં એક અર્થ ભવ ભ્રમણાના કંટાળા છે. પ્રત્યેક ભવમાં દેહ ધારણ કરવાપણુ પ્રાણાતિપાતાદિ કોઈને કોઈ પાપની અપેક્ષા રાખે છે. દેહની ઉત્પત્તિ, વિનાશ અને ધારણ, ઔંજા જવાની હિં'સા વિના
અશકય છે.
હિંસા એ પાપ છે. ભવભ્રમણને ટકાવનાર કાઇ હોય તે તે હિંસાદિ પાપસ્થાના છે. એટલે ભવના બીજો અર્થ પાપ અથવા સ્વાવૃત્તિ છે. સ્વાર્થી વૃત્તિ પરપીડામાં પરિણમે છે.
સ્વવૃત્તિ યા પાપવૃત્તિ રૂપી પકથી ભરેલા સસારમાં એક ક્ષણ પણ અધિક રહેવાની આકાંક્ષા જેએની ક્ષીણ થયેલો છે, તેએ ભવનિવેદ્ય ગુણને પામેલા છે. ભવનિવેદ્ય ગુણ મેક્ષને ઉત્પન્ન કરે છે, કેમકે મેક્ષમાં ગયા વિના પરપીડાના પરિહાર્ નથી, તથા ભવભ્રમણામાં બીજા તરફથી થતા ઉપકારના પ્રત્યુપકાર પણ નથી.
અનુપેક્ષાનુ અમૃત
८७
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
માક્ષ જ એક એવું સ્થાન છે કે, ત્યાં ગયાપછી જીવ દેહરહિત થાય છે. એટલે સ્થાત્તિરૂપી પાપથી મુક્ત થાય છે અને સાદિ અનતકાળ સુધી તેનું અસ્તિત્ત્વ પરા માટે જ હાય છે. લીધેલા બધા ઉપકારી કરતાં અન તગુણા અધિક ઉપકાર, કાળ અન ત હાવાથી મુક્ત જીવથી થાય છે.
સ્વાર્થ વૃત્તિના નાશક તથા પરવૃત્તિના પાષક હાવાથી માક્ષ એ જ ઉત્તમ જીવને પ્રાપ્તવ્ય સમયજાય છે.
સંસારમાં દુષ્કૃત છે, માટે તેની ગડ્ડ અને મેક્ષ સુકૃત છે, માટે તેની અનુમાદના તથા મેાક્ષ એ શુદ્ધાત્મ ભાવમાં રમણતારૂપ હૈાનાર્થી તેનું જ અનન્ય શણુ-એ ત્રણ વસ્તુ મેાક્ષાભિલાષમાં એકત્ર સાથે સિદ્ધ થાય છે.
પરના સતત ઉપકારના ઋણના ભારથી શરમ અનુભવનારને મેાક્ષની તીવ્ર આકાંક્ષા પેદા થયા સિવાય રહેતી નથી. એટલે તેવા આત્મા અનુપમ ઉત્સાહ, ઉમંગથી ક મુક્તિદાયક ધમ ની આરાધનામાં દત્તચિત્ત બનીને નખશિખ જીવંતતા અપનાવે છે.
‘ભવ વિરહ’ વર માગનાર પ.પૂ. શ્રી હરિભદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજાએ રચેલ ‘સ'સારદાવા' સૂત્રના સતત ઉક્ત અંને ગુણાની પ્રાપ્તિમાં અમાપ સહાય કરે છે.
અભ્યાસ
te
અનુપેક્ષાનુ અમૃત
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
નમવું અને ખમવું
(૩૬)
નમામિ સદવ ઉનાળા અને મifમ સત્ર નીવાળા “એ બે પદ્યમાં આરાધનાને સાર આવી જાય છે. જઘન્ય કેટિના જીવમાં સમ્યગદષ્ટિ જીવને પણ સમાવેશ થાય છે. અવિરતિ સમ્યગદષ્ટિથી માંડી ચૌદમા ગુણસ્થાનક સુધીના બધા મહાપુરુષને સમાવેશ જિનપદમાં થઈ જાય છે. તે બધા આદરણીય પૂજનીય હોવાથી તે બધા પ્રત્યે નમ-સ્કારભાવ ઉપયુક્ત છે.
“વામિ સવ નવા ' માં પ્રથમ ગુણસ્થાનકથી માંડી ચૌદમાં ગુણસ્થાનક સુધીના બધા જ સાથે ખમતખામણ થઈ જાય છે. મારા આત્માથી થયેલી અવહેલના, વિરાધના પછી તે સંસારવતી જીવની હેય યા મુક્તિએ ગયેલી જીવની હોય. તે બધાની આલોચના અને ખમતખામણું ન થયા હોય, તે તે કરવાં આવશ્યક છે. લાનિ સવ નીવાળ” પદથી તે આવી જાય છે.
અનપેક્ષાનું અમૃત
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
નમામિ સવ્વ બિળા” ।’ એ પાઠમાં સમ્યગદ્રષ્ટિથી માંડીને સિદ્ધ ભગવત સુધીના આત્માની પૂજ્યતા સમજીને ” શબ્દ મૂકયો છે. ઉત્તરાધ એટલે લમામિ सव्व નીવાળ !' પાઠમાં મુખ્વ' શબ્દથી સમ્યગદર્શનથી નીચલી ભૂમિકાના ચાવતુ અવ્યવહારરાશિ પર્યંતના નિગોદના જીવાના સંગ્રહ કરવા માટે સબ્દ શબ્દ મૂકયા છે. જે જે વના આત્મા સાથે જે-જે વ્યવહાર ઉચિત છે, તેનું પાલન કરવા માટે અને જગ્યાએ ‘' શબ્દના પ્રયોગ કરવામાં આવ્યે છે. તેમ કરવાથી અખિલ જીવતત્ત્વની સાથેના વ્યવહારના ખાધ થાય છે. અને આત્માનુ શુદ્ધિકરણ તથા
ઉત્થાન થઈ શકે છે.
પારાને સિદ્ધ મકરધ્વજનું રૂપ આપવું હાય, તે તેમાં રસાયણશાસ્ત્રી તથા ખીજી ઔષધિએની આવશ્યક્તા રહે છે. તેવી રીતે જીવનના શુદ્ધિકરણ તથા ઉત્થાન માટે પણ રસાયણશાસ્ત્રીના સ્થાને ગુરૂતત્ત્વની અને ઔષધિઓના સ્થાને શુદ્ધિકરણના તે-તે ઉપાયાની જરૂર પડે છે,
સવનીવાળું માં ગુરૂતત્ત્વ આવી જાય
નમામિ છે અને સ્વામિ
સવ્વનીવાળું માં રસાયણ પ્રયાગ આવી
જાય છે. આરાધનાના આ બે ઉપાયે પ્રાપ્ત થવાથી જીવન.
ધન્ય બને છે.
૯૦
અનુપેક્ષાનુ અમૃત
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
પહેલા ઉપાયમાં જિનભક્તિ છે. બીજામાં જીવમૈત્રી છે. એકમાં સુકૃતાનુમોદના છે. બીજામાં દુષ્કતગહ છે. એકમાં પૂજ્ય-તત્વ સાથે ઉચિત વ્યવહારનું પાલન છે, બીજામાં સંપૂર્ણ જીવરાશિ સાથે ઉચિત સંબંધ છે.
તાત્પર્ય કે નમવું અને ખમવું, એ આરાધનાને સાર છે. નમનીયને ન નમવું, તે અપરાધ છે. તેનું પ્રાયશ્ચિત નમનીયને નમવાથી થાય છે. બધા ને ખમવામાં ભવસ્થિતિને પરિપાક થાય છે. આ બે ઉપાયે વડે જીવ શિવપદને અધિકારી બને છે.
પ્રાર્થનાથી પરિસ્થિતિ પલટાય છે ? ના. પ્રાર્થનાથી માનવી પલટાય છે અને પછી તે પરિસ્થિતિને પલટે છે.
*
બે સમયે માણસની નિર્બળતા પ્રગટ થાય છે. એક, બોલવાની તક મળે ત્યારે ન બોલે. બીજા, ચૂપ રહેવાનું હોય ત્યારે બોલ્યા કરે.
અનપેક્ષાનું અમૃત
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
દેવ ગુરૂ ધમ
(૩૭)
વીતરાગપણું એટલે પૂર્ણત્વ અપૂર્ણતાનું કારણ રાગાદિ દે છે. તે આત્મામાંથી નાબૂદ થઈ ગયા પછી પૂર્ણત્વ પ્રાપ્ત થાય છે.
નિગ્રંથ વિના તીર્થની ઉત્પત્તિ જ નથી. તીર્થની યાતિ સાધુ ભગવંતે હોય ત્યાં સુધી જ હોય છે. માટે જ શાસનને નિગ્રંથ પ્રવચન’ શબ્દથી સંબોધવામાં આવે છે.
પૂર્ણના કહેલા માર્ગે પૂર્ણત્વની પ્રાપ્તિ માટે ઉઘત થયેલા હોય તે નિર્ચન્થ, સ્નાતક, પુલાક વગેરે નિર્ચના જ ભેદ છે. એ દરેકનું ધ્યેય વીતરાગતા અર્થાત પૂર્ણ ત્વની પ્રાપ્તિ છે.
આચાર્યાદિ ત્રણે શ્રી જિનેશ્વર પરમાત્માએ પ્રકારેલા તને તે રૂપે જ પ્રકાશે. તે જ તેઓ ગુરૂપદે માન્ય થઈ શકે છે. પૂર્ણના આશ્રયે જ અપૂર્ણ પૂર્ણ બની શકે છે. દેવત્વના આધારે ગુરૂતત્વ છે, અને ગુરૂતવના આધારે
અનુપક્ષાનું અમૃત
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મતત્વ છે. ઉત્પત્તિના ક્રમથી દેવ મુખ્ય છે અને સાધના ના કમથી ધર્મ મુખ્ય છે.
ધર્મએ સનાતન સત્ય છે, તેને કઈ બનાવતું નથી, પણ બતાવે છે. શ્રી તીર્થંકર પરમાત્મા પોતાની વાણુ વડે તેને પ્રકાશિત કરે છે.
શ્રી તીર્થકર ભગવંતે દ્રવ્ય-ગુણ અને પર્યાયથી તીર્થ ગણધરેને સેપે છે અને ગણધર ભગવંતે, આચાર્ય ભગવંતને સેપે છે. શ્રી તીર્થકર ભગવે તેના વિરહ કાળમાં શાસનના માલિક આચાર્ય ભગવંતે છે.
આચાર્ય અર્થની દેશના આપે છે, ઉપાધ્યાય સૂત્ર અને અર્થ બંનેની દેશના આપે છે, તેને સૂત્રાનુગમ કહેવાય છે. નિર્યુક્તિ, ભાષ્ય અને ચૂર્ણિ તેમજ પરંપરા પ્રાપ્ત અર્થને અર્થાતુગમ કહેવાય છે, તેને આપનાર આચાર્ય છે.
દીવે અજવાળું કરી દે, પણ મકાનમાંથી કચરો કાઢ હોય તે ક્રિયા કરવી જ પડે. તેમ જ્ઞાન એ કર્મરૂપી કચરાને ઓળખાવે પણ તેને દૂર કરવાનું કાર્ય તે ક્રિયાથી જ થઈ શકે. તાત્પર્ય કે દેવ-ગુરૂ ધર્મમાં આચાર પ્રથમ છે.
વિનય મૂળધર્મ, દયાધર્મ, સત્ય અધિઠિત ધર્મ આચાર સ્વરૂપ છે. તેવી રીતે સુદેવ, કુદેવ અને સુગુરુ, કુગુરૂની ભેદરેખા પણ આચાર છે.
અનુપેક્ષાનું અમૃત
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપશમ ક્ષપક શ્રેણીનું મૂળ વતન છે. વીતરાગપણુ ચારિત્રથી પ્રાપ્ત થાય છે, માત્ર જ્ઞાની નહિ.
વીતરાગ શબ્દ વર્તનની અપેક્ષાએ છે. સન શબ્દ જ્ઞાનની અપેક્ષાએ છે. પ્રથમ વીતરાગતા અને પછી સજ્ઞતા છે.
ઉપાધ્યાય . સામાન્ય અર્થ આપે છે. એક ચરવાની ક્રિયા અને બીજી વાગોળવાની ક્રિયા છે. સામાન્ય વિશેષ ઉભય અને આપનાર એક જ આચાય હાય, તે તેને અને પદવી મળે છે.
શ્રી અરિહંત અને સિદ્ધ પરમાત્માના વિરહકાળે વિશતિ સ્થાનક માટેની આરાધના માટે તેમની પ્રતિમાની જરૂર છે. આચાર્યના વિરહ શાસનમાં હેત નથી, તેથી તેમની ભક્તિ આપણે કેવળ સ્થાપના વડે કરવાની નથી. તેમ કરવા જતાં ભાવ આચાયની ઉપેક્ષા થવા સંભવ છે. સારણાદિક વડે ગચ્છની સંભાળ રાખનાર ઉપાધ્યાય અ થાય વડે નિયુક્ત થયેલા હાય છે.
પંચપરમેષ્ઠિ પો સ્વતંત્ર આરાધ્ય છે, તેમ જ્ઞાનાદિ ગુણી સ્વતંત્રપણે આરાધ્ય નથી. ગુણીની આરાધના દ્વારા ગુણુની આરાધના થઇ શકે છે.
દેવ-ગુરુ-ધર્મનું આ યથાર્થ સ્વરૂપ સમજી તેની યથાર્થ આરાધના નિત્ય ચઢતે પરિણામે કરવાથી ચઢીયાતી ગતિ દ્વારા સર્વોચ્ચ સ્થિતિ પ્રાપ્ત થાય છે.
અનુપેક્ષાનુ અમૃત
૯૪
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ઞાની પુરુષનું સ્વરૂપ
(૩૮)
જ્ઞાની પુરુષ નિશદિન આત્માના ઉપયોગમાં રહે, તેમની વાણી અનુભવમાં આવે તેવી હેય. જ્ઞાની પુરુષ અયાચક હેય. જ્ઞાની પતે સંપૂર્ણ સ્વતંત્ર્ય હેય. જ્યાં સુધી ભૂલ હેય, ત્યાં સુધી માથે ભગવાન હેય. સર્વભૂલ રહિત હોય, તે સ્વયં ભગવાન બને.
જ્ઞાનીનું એકેય કર્મ બંધન કર્તા ન હોય. જ્ઞાનીનું કર્મ મુક્તિદાયક જ નીવડે. પિતે મુક્ત હય, બીજાને મુક્ત કરે. જ્ઞાની નિગ્રંથ હોય. તેની સર્વ ગ્રન્થિઓ છેદાઈ ગઈ હોય.
જ્ઞાનમાં ત્રણ ગુણ હેય Oompressible (રબરજેવા) Flaxible વાળે તેમ વળે, પણ તુટે નહિ. Tensible ગમે તેટલું Tention ઝીલી શકે. જ્ઞાની ગુરૂતમ હેય, ગુરૂથી પણ ગુરૂ તે ગુરૂતમ તેમ જ્ઞાની લઘુતમ પણ હેય. લઘુતમ એટલે લઘુથી પણ લઘુ. આત્માને એક ગુણ, અગુરુલઘુ છે, તે જ્ઞાનીમાં હેય.
અનપેક્ષાનું અમૃત
હ૫
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ઞાની આપ્ત હોય. આપ્ત એટલે બધી રીતે વિશ્વાસ કરવા લાયક. મેક્ષ પ્રાપ્તિ માટે ઠેઠ સુધી વિશ્વાસ કરવા લાયક હોય તે આપ્ત કહેવાય. જ્ઞાની પારસમણિ જેવા હોય, અંતર રાખ્યા વિના જે તેને સ્પર્શ કરે, તે સુવર્ણ જેવા બની જાય.
નિર્વિકલ્પ આત્માને જાણવા માટે નિર્વિકલ્પ–સમાધિસ્થ એવા જ્ઞાની પુરુષ પાસે જવું પડે. જ્ઞાની નિમિત્તભાવમાં જ રહે કર્તા બને નહિ. જેનું જ્ઞાન સૂક્ષ્મતમ સમયને અને સૂફમતિસૂફમ પરમાણુને પણ જોઈ શકે, જાણી શકે તે સાચા અર્થમાં જ્ઞાની કહેવાય.
જ્ઞાની પાસે જવા માટે પરમ વિનય હવે જોઈએ. હું સંપૂર્ણણ અજ્ઞાની છું એ હાર્દિક સ્વીકાર હવે જોઈએ.
स्वकृतं दुष्कृत गहँन्, सुकृतं चानुमेादयन् । नाथ ! त्वच्चरणौ यामि शरणं शरणोज्झितः॥
એક જ વાર આ ભાવે જ્ઞાનીના ચરણોમાં નમે અર્થાત પરમ વિનયે નમે તેને મેક્ષ અવશ્ય થાય.
જ્ઞાનીને માપવા જાય, તેની મતિ મપાઈ જાય. જ્ઞાનીને બુદ્ધિથી ન તળાય. જ્ઞાની પાસે અબુધ જેવા થઈને જવાય. જ્ઞાનીની આરાધના જ થાય. તે હજી ક્ષમ્ય ગણાય. પણ વિરાધના તે ન જ થવી જોઈએ. જ્ઞાનીની વિરાધના એટલે
૮૬
અનપેક્ષાનું અમૃત
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
પિતાના જ શુદ્ધ આત્માની વિરાધના એક વાર કરેલી વિરાધના. પણ અનંત ભવભ્રમણ કરાવે. જ્ઞાની આગળ તે સરળતમ થાય તે જ સંસારને તરે.
જ્ઞાની પુરુષનું આ યથાર્થ સ્વરુપ બરાબર સમજીને આપણે પરમજ્ઞાની શ્રી અરિહંત પરમાત્મા અને તેમની આજ્ઞામાં વિવિધ ત્રિવિધ ઓતપ્રેત જ્ઞાની ભગવંતન સેવા ભક્તિમાં અહર્નિશ ઉદ્યમવંત બનવું જોઈએ.
મને રત્નનું દાન–એ શ્રેષ્ઠ દાન છે. વિશુદ્ધ ચિત્તરત્ન * સુમુનિઓને મળ્યું હોય છે, તેથી ચક્રવતઓ કરતાં પણ વધુ સુખી હોય છે. | દીનતા, સંતોષ, ઉદ્વેગ, રાગ-દ્વેષ, ઇર્ષ્યા એ ચિત્ત- આ રત્નને કલંકિત કરનારા દોષો છે.
જેટલા પ્રમાણમાં ચિત્તરત્નનું જતન કરીએ તેટલા જ પ્રમાણમાં આપત્તિઓ દર અને સંપત્તિ નજીક છે.
પર માત્ર ઉપકારી છે, એ સમજાવનારા શ્રી અરિહંત પરમાત્માને યર્થાર્થ રીતે સમજીશું, ત્યારે જ પોપકારનું ગણિત સમજાશે, તે મુજબ જીવવાની લગની લાગશે.
9.
અનુપક્ષાનું અમૃત અ. ૧૭
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્મફળની સાથે ઝઘડો છે ?
(૩૯)
- લેક કર્મ સાથે નહિ, પણ કર્મફળ સાથે લડી રહ્યા છે. પ્રત્યેક જન્મમાં અશુભકર્મનું ફળ ન મળે અને શુભ કર્મનું જ ફળ મળે, એ માટે સતત પ્રયત્ન કરી રહ્યા છે. અશુભ ફળનું કારણ અશુભ કર્મ છે, તેને કાપવાને પ્રયાસ કરવામાં આવે, તે આપોઆપ અશુભ ફળથી મુક્ત થવાય.
કર્મને એક અર્થ “કિયા” પણ છે. હાથ, પગ આદિ અવયવે અને ઇન્દ્રિયે તથા મન પ્રતિપળ કિયા કરી રહેલ છે. જીવનમાં પ્રત્યેક શ્વાસ કર્મ અને ક્રિયાથી વ્યાપ્ત છે. એક ક્ષણ પણ વિરામ લીધા વિના કિયા કર્યા કરે છે. શરીરની નાડીઓ અને સૂક્ષ્મ પ્રાણેની હીલચાલ અટકયા વિના થઈ રહેલ છે. ક્રિયાઓના આ સતત પ્રવાહી શ્રોતેને કઈ પણ શક્તિ રેકી શકતી નથી. અને જ્યાં સુધી આ ક્રિયાઓની સાથે સંબંધ છે, ત્યાં સુધી આત્માને કર્મના બંધનમાં રહેવું જ પડે છે.
અનપેક્ષાનું અમૃત
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
કેઈ એમ વિચારે કે હું આ ક્રિયાઓને છોડી દઉં અને ઉદયગત કર્મનાં ફળ ભેગવ્યા વિના એને ત્યાગ કરી દઉં તે તે અશક્ય છે. નવીન ક્રિયાઓ થઈ રહી છે, તેનું આત્મા સાથે બંધન અને જૂની ક્રિયાઓ જે કર્મરૂપે બદ્ધ છે, તેના ફળને ઉપગ રિકી શકાતે જ નથી. એનાથી ભાગી છૂટવાની ચેષ્ટા વ્યર્થ છે. જીવનમાં પ્રારબ્ધ પણ છે અને નવીન ક્રિયાઓને બંધ પણ છે.
આત્માને બંધનમાં નાખનાર બાહ્ય પદાર્થ નથી પણ રાગ-દ્વેષના વિકલ્પ છે. વનમાં રહી યા ભવનમાં પણ મનને વાત્રનિવાંમસા' અલિપ્ત રાખે !
કર્મફળ એ પિતે જ વાવેલું બીજનું ફળ છે. તેને કાપતી વખતે હર્ષ કે શેક કરવાની જરૂર નથી. હસીને કે રેઈને કાપવા કરતાં નિર્વિકારી ભાવથી ખપાવી દેવું તે જ શ્રેષ્ઠ માર્ગ છે. પૂર્વ કર્મના ઉદયથી જે સુખ-દુઃખ આવે તે તે અનાસકત ભાવે સમતાભાવથી ભેગવવાં જોઈએ. તેનાથી જૂનાં કર્મ ભેગવાઈ જાય છે અને નવા બંધ થતું નથી.
કર્મફળની સાથે ઝઘડો ન કરે ! સુખ વખતે રાગ કે દુઃખ વખતે દ્વેષ કરે તે કર્મના બંધનમાં જકડાઈ રહેવાનું કાર્ય છે. બંને પ્રસંગોએ રાગ-દ્વેષના બંધન રહિત થવું એ જ મુક્તિને ઉપાય છે. જડ વસ્તુને રાગ છૂટે તે જીવ તત્વને દ્વેષ છૂટે. અનપેક્ષાનું અમૃત
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર વસ્તુના રાગ એ ભાવરાગ છે. તેમાંથી ભવરૂ પી અંધન પેદા થાય છે. સાચા ભવનિવેદ્યના અર્થ એ છે કે ફ્રેડ પણ ભારરૂપ લાગવા જોઈ એ. કારણ કે તે પણ કમ'નું સન છે. તેનું વિસર્જન આત્માના ચરણે કરવાથી ભવનિવેદપૂર્ણ જીવન પમાય છે.
ક સત્તા એક ન્યાર્થી સત્તા છે. તેના તંત્રમાં પક્ષપાતને મુદ્દલ સ્થાન નથી. માટે જેવા થવુ હાય તેવાં કમ કરવાં જોઈએ. લીખાળી વાવ્યા પછી એમ ખેલવું કે આંખ ન ઉચૈ' તેના શે! અથ ? તાત્પર્ય કે અશુભ કને જીવ માત્રના કટ્ટર શત્રુ સમજી તેનાથી સથા દૂર રહેવુ જોઈ એ.
*
૧૦૦
પ્રથમ નમસ્કાર શ્રી અરિહંત પરમાત્માને જ કરવા જોઈએ, કારણ કે તેઓશ્રી આપણા પરમ ઉપકારી છે. સવ ઉપકારીઓમાં શિરમાર છે. અન્ય સવ ઉપકારીના ઉપકારના મૂળમાં પણ તેઓશ્રીનેા ઉપકાર રહેલા છે.
ઉપકારની ગંગાના જનક શ્રી અરિહંત પરમાત્મા છે. પાપકાર વ્યસનીપણાના જે ગુણ શ્રી અરિહંતમાં છે, તે ખીજા કેાઈમાં નથી.
*————
અનુપેક્ષાનુ અમૃત
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
આનંદમાં રહેવું રે....
(૪૦)
અનુભવીને એકલું, આનંદમાં રહેવું રે, ભજવા શ્રી પરિબ્રહ્મ, બીજું કાંઈ ના જેવું ૩–૧ વેદ જોયા, કિતાબ જોઈ, સવ નેઇને જોયું ? પણ પ્રભુના નામ વિના, સરવે ખોયું બાયું રે અવર કેઈના આત્માને, દુખ ન દેવું રે, સુખ દુઃખ જ્યારે આવી પડે ત્યારે સહીને રહેવું ૨-૩ જાપ અજપા જાપ જપે ત્રણ લેકમાં તેવું રે મૂળદાસ કહે મેહ મદ મૂકી મહાપદમાં રહેવું –૪
–અનુભવીને એકલું આનંદમાં રહેવું રે અર્થ: આપણે સંસારમાં રહીએ છીએ. અનેક માણસના સંબંધમાં આવતા હોઈએ છીએ. તેમાં કેટલાક પ્રત્યે આપણને અનપેક્ષાનું અમૃત
૧૦૧
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાગ થતા હાય છે, તેા કેટલાક પ્રત્યે દ્વેષ થતા ડાય છે આ રાગ અને દ્વેષમાંથી દુઃખ, શાક અને નિરાશા આદિ જન્મતાં હાય છે.
સનાતન
પડવાનું, સબંધ
સંસારના એક પણ સંબ ંધ સ્થાયી અને નથી. વહેલા-મોડા કાંતા એને આપણાથી છૂટા કાંતા આપણે એનાથી છૂટા પડવાનું હોય છે. એ પ્રત્યે આપણા રાગ જેટલેા પ્રખળ હોય છે, તેટલે જ પ્રબળ તેનાથી છૂટા પડતી વખતે શાક પણ હોય છે. એટલે જેણે પોતાનાં સુખ—શાન્તિ કે આનંદને કોઈ બીજી વ્યક્તિ કે વસ્તુમાં શેાધ્યા, તેને વહેલા મોડા સંતાપ જ અનુભવવાના હાય, તે સ્પષ્ટ છે.
સાચાં ને સ્થાયી સુખ, શાન્તિ કે આનંદને માટે અસંગત્વ સંગરહિતતા અનિવાય છે. અસગત્વ એટલે આનનુ કેન્દ્ર સ્રી પુત્ર, મિત્રાદિન, ઇન્દ્રિયાનાં ભાગને કે યૌવન, ધન, સતા, કે કિતી આદિને નહિ, પણ અનાસક્ત ભાવે પેાતાના અતરાત્માને અનાવવા તે.
આવા અનુભવી એટલે કે આત્મનિષ્ઠ તત્વદર્શી, કલેશના મૂળ જેવા ક્ષણભંગુર વિષયેા પાછળ ભમતા નથી. સત્, ચિત્ત, આનંદ સ્વરૂપ પરમાત્મા સિવાય ર્બીજા કશાની સાથે તન્મય થતા નથી ને પાતામાં જે આત્મા રહ્યો છે, તે જ આત્મા ભૂત–પ્રાણી માત્રમાં પણ રહ્યો હોવાથી ઋણાનુખ ધને ચેગે પોતાના પરિચયમાં આવનાર કાઇ પણ વ્યક્તિને કચવાતા કે પીડતા નથી.
૧૦૨
અનુપેક્ષાનું અમૃત
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
C
એ આત્મનિષ્ઠ અને અસંગ હાવાથી મનથી તે એ સદા કાળ આનંદમાં જ રહેતા હોય છે. પણ ફ્રેંડ ધારણ કર્યો હોવાથી ટ્રેડની સાથે અનિવાય રીતે જોડાયેલાં જ છે, તેવાં જે સુખ-દુઃખ, તેને ભોગવવાનાં આવે, ત્યારે એ હ શેક વિના સમતાથી સહન કરી લેતા હાય છે. દુઃખ તા ઠીક પણ સુખ પણ માણવાનું કે ભેગવવાનું નહિ, પણ સહન કરી લેવાનું જ હોય છે.
આવા આત્મનિષ્ઠ, તત્ત્વદશી', 'મેહ અને મદથી મુક્ત થઇને ચિત્તની ઊંચામાં ઊ’ચી ભૂમિકાએ રહેતા હોય છે. તેના અંતરમાં પ્રભુ નામના અજપાજપ ચાલતા રહે છે.
*
શરણ આપનાર એક વીતરાગ જ છે.
આપણે શરણ વગરના છીએ, અશરણુ. કોઈને શરણુ આપી શકે નહિ, માટે આપણે કાઈને શરણ આપીએ છીએ એ વાત ખેાટી છે.
અનાથી મુનિને શ્રેણિકે કહ્યું હું નાથ બનુ ! સંપત્તિ આપું, રક્ષણ કરૂ....' મુનિરાજ હસ્યા ભલા તું જ અનાથ છે, તે મારા નાથ શી રીતે થઈ શકે ?’
X:
અનુપેક્ષાનું અમૃત
XX:
૧૦૩
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
દેવ-ગુરૂ પરમ હિતૈષી
(૪૧)
આપણાં સાચા સ્નેહી કેણુ? દેવ-ગુરુ કે દુનિયા ?
પરમ હિતૈષી જે દેવ-ગુરુ જ છે, તે તેમના પર સર્વાધિક સ્નેહ હે જ જોઈએ. અને જે ન થતું હોય, તે દેવ-ગુરુની કિંમત કરતાં બીજા સનેહીઓની કિંમત અંતરમાં વધારે આંકી છે, એમ સિદ્ધ થાય છે. આ મિથ્યાત્વ જીવને અનંતકાળ ભવમાં ભટકાવનાર થાય છે.
વિષય વિરક્તિને ટકાવવી હોય તે દેવ ગુરુ રૂપ મહાવિષયે પર રતિ કેળવવી જ જોઈએ. જે નહિ કેળવાય તે વિષયે કેડે છોડશે નહિ.
વિષયમાં રતિ હોવાને અર્થ છે વિષયેની કિંમત વધુ આંકી ગણાય.
બધા વિષયમાં પ્રધાન વિષય તે દેવ-ગુરૂ છે. તેનું કારણ તેઓ જ બધા જીવોના પરમ હિતૈષી છે. જીવદ્રવ્યના ૧૦૪
અપેક્ષાનું અમૃત
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉત્કૃષ્ટ હિતકર્તા તેઓ જ છે. તેઓનું નામ સ્મરણ કરતાં જ જીની પાપરાશિ, અજ્ઞાન વગેરે પળ માત્રમાં પલાયન . થઈ જાય છે.
આત્માનું હિત કરે, તે જ સાચા હિતૈષી કહેવાય. પરમ આત્મીય કહેવાય. આપ્તજન કહેવાય. '
શ્રી વીતરાગ, સર્વજ્ઞ તીર્થંકર પરમાત્મા આવા આપ્ત દેવ છે. તેમની આજ્ઞાનું ત્રિવિધ પાલન કરનારા આત્મીય ગુરૂદેવ છે. તેઓને આપણા દિલના દેવ બનાવવામાં બુદ્ધિની સાર્થકતા છે. પરપદાર્થોના રાગને નિવારવાને આ જ મહામાર્ગ છે.
વિરક્તિ મેળવવાને, ટકાવવાને વધારવા અને પરમ વિરક્તિને ધારણ કરનાર વિતરાગ પદની પ્રાપ્તિને અનન્ય ઉપાય દેવ-ગુરૂને વિષે મહારતિ કેવળવી તે જ છે.
જેમના જીવ સ્નેહમાં કદી ઓટ આવતી નથી, એ પરમ વાત્સલ્યવંત દેવને નેહ આપ જોઈએ, કારણ કે તેમના કરતાં અધિક નેહપાત્ર આ જગતમાં કેઈ નથી.
અપેક્ષાનું અમૃત
૧૫
૧૦૫
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઇચ્છારહિત અનીએ !
(૪૨)
વિશ્વાત્મા એ જ સ્વાત્મા છે. એવે સ્વાનુભવ કરવા, તે સર્વ ઉપદેશોના સાર છે.
.
જ્યાં કામ ત્યાં નહિં રામ, જ્યાં રામ ત્યાં નહિં કામ. જે આત્મારુપી મહારાજાને મળવુ' હાય તે કામના વાસના અને ઈચ્છાઓ રૂપી જૂના-પૂરાણાં-ફાટેલા-તુટેલાં ચીંથરાને ફેંકી ઢા, ફગાવી દ્વા. રાજાને ત્યાં રાજા જ પરાણા હાય.
આશ્ચય એ છે કે, જ્યારે કામનાઓને છેડવામાં આવે છે, ત્યારે તે પોતાની મેળે જ પૂરી થવા માંડે છે. લાતુ અગ્નિમાં પડે એટલે અગ્નિના ગુણ તેમાં આવી જાય છે. એ જ રીતે મન, ચૈતન્યમાં થેડા કાળ અભેદપણે રહે, તે તેમાં ચિન્હ શક્તિ આવી જાય છે.
એકાંતમાં એસી, વૃત્તિએને ખેંચી લઇ તેજનાં પૂજ સ્વરૂપ આત્મામાં અભેદ માણ્યા. કરે એટલે અખૂટ આનંદ સાથે અનુકૂળ સામગ્રી ચરણામાં આળેટશે. ઇચ્છાઓનુ ફળ મળશે
૧૦૬
અનુપેક્ષાનુ અમૃત
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
પણ તેનું મૂલ્ય ચુકવવું પડશે. તેનુ મૂલ્ય એટલે ઉદાસીનતા, સર્વ ઈચ્છાઓના પરિત્યાગ, પ્રભુની ઇચ્છામાં જ પેાતાની ઇચ્છા ભેળવી દેવી તે. તેનું જ નામ આત્મસયમ, આત્મ સમર્પણ અને આત્મ નિવેદન વગેરે છે.
જ્યારે ઈચ્છા વિનાના થશે। ત્યારે જ પ્રભુ તરફથી સન્માન પામશે. જ્યાં સુધી ઇચ્છા છે, ત્યાં સુધી ભિખારી પણ કાયમ છે. ધ્યાનપરાયણ થયું એટલે ઈચ્છારહિત થવુ. ઈચ્છાનુ ધ્યાન તે. અરતિકર આત્તધ્યાન છે, વાંસળીની માફક સંપૂર્ણ ઇચ્છારહિત પોલા થાએ. તા જ અંદરથી મધુર સ્વર નીકળશે. જેમાંથી પૂર્ણત્વનું' અમી ઝરતુ હાય છે.
નિરીચ્છ થવામાં આત્માનુ સન્માન છે. પરમાત્માના ગુણગાન ઇચ્છાના અંત આણે છે, તેનુ કારણ પણ તે સ્વયં સંપૂર્ણ પણે અવસ્થિત છે, તે છે.
ઇચ્છા કોણ કરે? જે અપૂર્ણ હાય તે. પૂર્ણ ને વગી ઇચ્છા કેવી ? તે વિચારવાનુ... એ છેકે આત્મા સ્વભાવે પુ હાવા છતાં આપણા મનમાં ભિન્ન-ભિન્ન ઇચ્છાએ શાથી જાગે છે? કહા કે મિથ્યાદ્રષ્ટિના કારણે.
..
મિથ્યાદ્રષ્ટિ હ ંમેશાં મિથ્યારાગી હોય છે. સતમાં પરાવાવું તે તેના સ્વભાવ જ નથી. આ દૃષ્ટિના ત્યાગ પરમાત્માના દર્શનથી સુલભ બનતા આત્મદર્શનથી થાય છે. માટે મનને પુનઃપુન: પરમાત્મના સ્મરણુ દ્વારા આત્માનુસ ંધાન કરાવવુ. એ નિરીચ્છ અનવાના રાજમાર્ગ છે.
અનુપેક્ષાનું અમૃત
૧૦
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
માન-મુક્તિ,
માનવને માન-કષાયની અધિક્તા છે. માટે અભિમાન છેડીને નામગ્રહણપૂર્વક બીજાને માન આપવામાં માનવજન્મની સાર્થકતા છે.
દેવગુરૂને નમસ્કારથી ધર્મને પ્રારંભ થાય છે. તેના મધ્યમાં અને અંતમાં પણ નમસ્કાર વડે જ માનવરહિત અને જ્ઞાનસહિત થવાય છે.
પિતાનું મનાવવાનો પ્રયાસ માન વધારવા માટે થાય છે, તેથી સામાનું મન ઘવાય છે. બે માન વચ્ચે અંતર વધે છે. આપ્તજનનું માનવાની ટેવ પડવાથી માન ઘસાય છે. અને ધર્મના મૂળરૂપ વિનયગુણ પુષ્ટ બને છે.
આધ્યાત્મિક સુખ અને શક્તિ મેળવવાને ઉપાય, પિતાનું મનાવવાને મિથ્યા આગ્રહ છોડી દઈને, બીજાને સહાનુભૂતિપૂર્વક સાંભળવા-માનવાને છે.
"૧૦૮
અનુપક્ષાનું અમૃત
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
દરેક ક્ષેત્રમાં માનવીને વિકાસ, માનવીને માન આપવાથી થાય છે. માન માંગવાથી નહિં, પણ માન્ય પુરૂષને માન આપવાથી, તેમનું બહુમાન કરવાથી થાય છે. મા તે માંગવાની વસ્તુ જ નથી, આપવાની વસ્તુ છે.
પ્રભુની આકૃતિ મૂર્તિના દર્શનથી સાલેય મુક્તિ, પ્રભુના નામનું ગ્રહણ કરવાથી સામીપ્ય મુક્તિ, પ્રભુના આત્મદ્રવ્યના ચિંતનથી સારુખ્ય મુક્તિ અને પ્રભુના ભાવની સાથે તન્મય થવાથી આયુજ્ય મુક્તિ પ્રાપ્ત થાય છે. એ ચારે પ્રકારની મુક્તિ “માન મુક્તિના પર્યાયરૂપ મુક્તિ છે.
પૂજ્યના નામ, સ્થાપના, દ્રવ્ય અને ભાવને ભક્તિપૂર્વક હૃદયમાં સ્થાન આપવાથી માનકષાયથી મુક્ત થવાય છે. માન મુક્તિથી અન્ય કષાયથી મુક્તિ સુલભ બને છે.
દાન પણ માન છેડવા માટે હોય તે જ ધર્મરૂપ બની શકે છેપ્રત્યેક ધર્મકિયા મુખ્યત્વે માનવને માનકષાય ઉપર વિજય પ્રાપ્ત કરવા માટે વિહિત છે.
માનનું ઘર મન છે, એ ઘરમાં પરમ માનનીય પરમાત્માને બહુમાનપૂર્વક પગલાં કરાવવાથી માન કે જે કષાયરૂપ હતું તેનું નમન દ્વારા ભક્તિમાં રૂપાંતર થઈ જાય છે.
નમે પણ એ જ સૂચવે છે, “ખ” પણ એ જ કહે છે કે, માન છેડે, સન્માન દે. મમી ત્યારે જ શકાય, જ્યારે માન–કષાય મેળ પડે હેય. એ મેળો ત્યારે પડે જ્યારે મહાપુરુષોને મન આપવામાં આપણે કટિબદ્ધ બનીએ. અનપેક્ષાનું અમૃત
૧૦૯
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમત્વનો સ્નેહ
(૪૪)
જેને સમત્વબુદ્ધિ પ્રાપ્ત થઈ છે તે ચગી, જેને નથી થઈ તે અગી અર્થાત્ ચંચળ ચિત્તવાળે માનવી.
આત્મનિષ્ઠા એ જ શાન્તિને ઉપાય. રાગદ્વેષ રહિત બુદ્ધિ તે આત્મનિષ્ઠા છે. જિતેન્દ્રિયતા એ જ વિકાસને માપદંડ છે.
જીવનની નિશા એટલે અંતરનું અંધારું, જીવનની ઉષા એટલે અંતરનું અજવાળું.
નિષ્કામભાવે વર્તવાથી ફળ નથી મળતું એમ નહિ. પણ વધારે મળે છે. સ્વાર્થ એ રાત્રિ અને પરમાર્થ એ દિવસ છે. શાન્તિનું મૂળ વાસનાના વિરોધમાં છે. - વિકારોની વચ્ચે નિર્વિકાર રહી, તે સ્થિતિને જીવતાં સુધી જાળવી રાખવામાં આત્મદર્શનને વિજય છે, સંયમને મહિમા છે. વાસનાઓને ત્યાગ એ આત્મજ્ઞાનનું પ્રત્યક્ષ ફળ છે. f૧૦
અનપેક્ષાનું અમૃત
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર વસ્તુની પૃહા એ ચરી છે. ઘર ઘેy નોઠવત્ એ શાહુકારી છે. સત્યને અપનાવવું અને અસત્યને ત્યજવું તે જ ખાનદાની છે.
સ્થિતપ્રજ્ઞ આગમાં પણ શીતળ, વિષમાં પણ અમૃત તુલ્ય હેવાથી કેલાહલમાં પણ શાન્તિને અનુભવ કરે છે. તેને બ્રાહ્મી રિથતિ પણ કહે છે. પરમાત્મા પરબ્રહ્મ પિતે આ સ્થિતિમાં રહે છે. સર્વજ્ઞ સર્વશક્તિમાન હવાથી સદા સ્વાભમહિમામાં રહે છે. અચલ મર્યાદા સંપન્ન છે. આપ્તકામ છે. ઉત્પાદ વ્યય કે લયમાં સમસ્થિત રહે છે. સતના જ્ઞાનથી સમપણે રહે છે, ચિતના જ્ઞાનથી આનંદમય રહે છે.
યુવાની એગ માટે છે, ભેગ માટે નહિ. ભોગ એ પ્રજ્ઞાપરાધની સ્થિતિ છે. પ્રભુ પ્રાપ્તિ માટેની સાધના એ જ યુવાનીને સમ્યગૂ ઉપગ છે. પણ વસ્તુની પ્રાપ્તિ માટેના પ્રયત્નો એ યુવાનને દુરુપયોગ છે. સદુપયોગ દુરુપયોગનું જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવું અને તેના પ્રકાશમાં જીવવું તેવું જ નામ યથાર્થ જીવન છે.
જેના જીવનની કેઈ પણ પળ પર વસ્તુના અભાવને ખરેખર ખાલીપ સમજીને તેને ભરવા માટે ખર્ચાય છે, તે માણસ આત્મનિષ્ઠ નથી જ. પૂર્ણને આવી ઈચ્છા ન જ હાય.
અનપેક્ષાનું અમૃત
૧૧૧
૧૧૧
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત–વિચાર
(૪૫)
આર્તધ્યાનરૂપી કલ્પનાજાળને ઉચછેદ સ્વસુખદુઃખની ચિંતા છેડવાથી થાય છે. સર્વના સુખ–દુઃખની ચિંતા કરવાથી સમત્વભાવ પુષ્ટ થાય છે. અનંતગુણ, પર્યાયથી સમૃદ્ધ એવા આત્મદ્રવ્યમાં રમણતા કરવાથી સકળ કર્મનો ક્ષય થાય છે.
આ~રૌદ્ર ધ્યાનને ત્યાગ, ધર્મ ધ્યાનનું સેવન અને શુકલધ્યાનને અભ્યાસ એ મને ગુપ્તિના ત્રણ દ્વાર છે.
સ્વ (Self and not soul) ને વિચાર આર્તધ્યાનનું બીજ, સર્વને વિચાર ધર્મોનનું બીજ અને આમદ્રવ્યને વિચાર એ શુકલધ્યાનનું બીજ બને છે.
બીજાના દુઃખનું નિવારણ જેઓ ઈચ્છતા હોય અને બીજાના સુખનું સર્જન ચાહતા હોય, તેઓ જ અકરણ નિયમને ગ્ય બની શકે છે. પાપ ન કરવાની વૃત્તિનું બીજ બીજાના દુઃખ નિવારણ કરવાની ઈચ્છામાં છે. તેને જ દયા કહે છે. ૧૧૨
અનુ પેક્ષાનું અમૃત
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવમૈત્રી અને જિનભક્તિ પરસ્પર અનુસ્મૃત છે. એકનાં અભાવમાં બીજાને સદ્ભાવ રહેલા નથી. ઉત્કૃષ્ટ જીવમૈત્રીના કારણે શ્રી જિનેશ્વર ભગવા ભક્તિને પાત્ર છે. એટલે તેમની ભક્તિ જીવમૈત્રીને વિકસાવે છે.
જીવ તત્ત્વ ઉપાદેય છે. અજીવ તત્ત્વ હૈય છે. સવર, નિર્જરા અને મેાક્ષ ઉપાદેય છે, કેમ કે તે જીવ તત્ત્વ છે. આશ્રવ બંધ અને પાપ હેય છે, કેમ કે તે અજીવ તત્ત્વ છે. જિનતત્ત્વમાં મેક્ષતત્ત્વની ઉપાદેયતા રહેલી છે, જીવૌત્રૌમાં સવર નિર્જરા તત્ત્વની ઉપાદ્ધેયતા છે. આશ્રવ, અધ અને પાપ એ હૈય તત્વા છે, કેમ કે તેમાં જીવ દ્વેષ અને જિનઅભિક્ત રહેલાં છે. જિન એ જીવનું શુદ્ધ સ્વરુપ છે. જીવનુ અશુદ્ધ સ્વરૂપ કરૂણા અને માધ્યસ્થને પાત્ર છે. જીવનું શુદ્ધ સ્વરૂપ પ્રમાદ અને ભક્તિને પાત્ર છે,
અજીવ તત્વના સ ંબંધથી જીવમાં અશુદ્ધિ આવે છે, તેથી જીવમાં અશુદ્ધિ લાવનાર અજીવ તત્વ હૈય છે. હૈયમાં ઉપાદેય બુદ્ધિ અને ઉપાદેયમાં હૈયબુદ્ધિ-એ દૃષ્ટિના અધાપે છે, તે મિથ્યાદષ્ટિનું દર્શન છે. જિનદન તેને દૂર કરે છે. કારણકે જિનરાજમાં સં ગુણુ પ્રકતા છે. પોતે પરમતત્ત્વ સ્વરૂપ છે.
તત્વ વિષયક આ વિચારણા જીવનમાં વણાય ત્યારે જ જિનભક્તિ અને જીવમૈત્રી જીવનમાં વણાય છે. તેનાથી આત રૌદ્ર ધ્યાન જનક સ્વાર્થ પ્રચુરતા મ ́ટ્ટુ પડીને ધીમે ધીમે નાશ પામે છે.
અનુપેક્ષાનું અમૃત
અ. ૮
૧૧૩
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુરૂકૃપા અને ભકિત
વાસનાની શાન્તિ વિના ભક્તિ નહિ અને ભક્તિ વિના વાસનાની શાન્તિ નહિ. આ અન્યાશ્રય દેષને તેડવાને ઉપાય ગુરૂકૃપા છે. ગુરૂ એ લુહાર છે, તેની કૃપા એ હશેડો છે અને ભક્તિ એ તેનું મૂલ્ય છે. ભક્તિથી કૃપા અને કૃપાથી અન્યાશ્રય દેષનું નિવારણ થાય છે. - કાયાથી થતી ગુરૂની ભક્તિ, આત્માની મુક્તિમાં કારણ બને. શિષ્યની ભક્તિ ગુરૂની કાયાને ઉદ્દેશીને ય છે અને ગુરૂની કૃપા શિષ્યના આત્માને ઉદ્દેશીને હોય છે. ગુરૂની કૃપા શિષ્યના ચિત્તની સમાધિનું કારણ બને છે. ભક્તની ભક્તિ નિર્વિષયતા અને નિષ્કષાયતાના આનંદને અનુભવ કરાવે છે. એ આનંદની આગળ દુનિયાના સઘળાં સુખે તુચ્છ ભાસે છે.
ગુરૂકૃપા એ માતાના સ્થાને છે. તેના મેળામાં વિશ્રાંતિ લેનારને વાસનાનાં જાળાં ફસાવી શકતાં નથી. ગુરૂકૃપાને કશું અસાધ્ય નથી. કૃપા ભક્તિની ભક્તિને આધીન છે. ભક્તિથી કૃપા વધતી જાય છે. અને કૃપાથી ભક્તિ વધતી જાય છે.
અનુપક્ષાનું અમૃત
૧૧૪
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુરૂકૃપા જેને પ્રાપ્ત થાય છે, તેના ચિત્તમાંથી એક બાજુ વિષયરતિ નાશ પામે છે, બીજી બાજુ વિતરાગભક્તિ ઉત્પન્ન થાય છે.
ગુરૂકૃપા મેહનીયકર્મને ક્ષય કરી શકે છે. તેના પ્રભાવે વિષયવિરક્તિ અને જિનભક્તિ પ્રાપ્ત થાય છે. કૃપા એ એક એવું તત્વ છે કે જે નજરે ન દેખાતું હોવા છતાં નજરે દેખાતી કઈ પણ વસ્તુ કરતાં અતિ અધિક ઉપકાર કરે છે. તે ઉપકારનું નામ છે વિષયવિમુખતા અને નિર્વિષથી પરમાત્મપ્રીતિમાં અપૂર્વરતિ,
ગુરુ આગળ લધુ બનીને રહેવાય. તેને જ્વલંત દાખલ શ્રી ગૌતમસ્વામીજી છે. પિતે પ્રત્યેક સમયે શ્રમણ ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામીજી સમક્ષ નહિવત બનીને રહ્યા હતા માટે તે જ ભવમાં મુક્તિગામી બન્યા હતા. “હું” કંઈક છું એ ઘમંડ શિષ્યને ગુરુની કૃપાથી વંચિત રાખે છે. ગુરુને સર્વેસર્વા માનનાર વિનીત શિષ્ય જ ગુરુની કૃપાને પાત્ર બને છે.
કૃપાનું તત્વજ્ઞાન કહે છે કે, કૃપા જોઈતી હોય, તે અંદરથી ખાલી થઈ જાઓ. સર્વત્ર વરસતે વરસાદ પણ ત્યાં જ ઝીલાય છે, જ્યાં પૂરતું ખાલી પણું હોય છે. માટે ખાલી થઈને ગુરુને સમર્પિત થવામાં જ ગુરુકૃપાને પાત્ર થવાય છે.
અનુપક્ષાનું અમૃત
૧૧૫
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
અંદર વળીએ!
(૪૭)
જગતના પદાર્થોનું સાચું સ્વરૂપ અને મૂલ્યાંકન થયા પછી જીવનમાં શાન્તિ માટેનાં દ્વાર ખુલ્લાં થાય છે. આપણું અંતરમાં અનંત શક્તિ અને અનંત શક્તિના ભંડાર પર માત્મા બિરાજી રહ્યાં છે, પરંતુ આપણે તે સાથે હે જોઈત સંબંધ છૂટી ગયું છે. અને બહારના પદાર્થો સાથે સંબંધ બંધાઈ ગયે છે.
બહારના પદાર્થોના રંગરૂપ ક્ષણે-ક્ષણે બદલાયા કરે છે, કારણ કે તે વિનાશી છે. તેને પિતાને તે પિતાનું કશું જ મૂલ્ય નથી, પણ આપણે જ તે-તે પદાર્થોને મૂલ્યા આપ્યું છે.
સોનાની વીંટીની પણ આપણને કિંમત છે, પણ હાથીને સેનાની અંબાડી હોય તે પણ તેની કશી કિંમત નથી. જે આપણે જ પદાર્થોને આપેલું મૂલ્ય પાછું ખેંચી લઈએ, તે જીવનમાંના ઘણા કલેશે અને સંતાપે દૂર થઈ જાય. ૧૧૬
અનપેક્ષાનું અમૃત
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
આપણા અંતરના અતિ ગહન તળમાં અંતરાત્મારૂપે પરમાત્મા બિરાજમાન છે. ત્યાં અનંત આનંદ અને અનંતશક્તિ છે. તેની સાથે સ'અ'ધ બાંધવાની કળા આપણે શીખવી જોઈએ. જો એ કળા હાથ લાગે તે ત્યાંથી આનન્દ, શક્તિ અને પરમ તૃપ્તિ આવ્યા જ કરશે. તેનાર્થી જીવનમાં સ્મૃતિ અને તેજ તથા પ્રસન્નતા જુદાં જ પ્રકારનાં આવશે.
એ કળાનું નામ નમા” છે. તે મનને પકડાવવાની છે. તે મન જેની પકડમાં છે, તે સંસારમાંથી છૂટીને, આત્મરાજનુ ખની રહેશે. મહાર નમવાના કશા અથ નથી. તમે સિંહાસનને સો વાર પ્રણામ કરી કે સેવાર લાત મારા, ત્યાથી કોઈ પ્રતિક્રિયા થવાની નથી, કારણ કે તે લાગણીશૂન્ય, ઉપયેગરહિત જડ પદાર્થ છે. પણ નમવાનુ છે આપણામાં રહેલા પરમાત્મસ્વરૂપને, ત્યાં જ અક્ષયસુખના મહાસાગર ધૂંધવી રહ્યો છે. પરમ અશ્વયના ભંડાર ત્યાં પથરાયેલા છે.
અનાદિના બહિર્ભાવને અલ્પકાળમાં સર્વથા નાબૂદ કરી શકાતા નથી. તેને માટે સતત અભ્યાસ જરૂરી છે. તેમાં આવતાં વિઘ્ના માટે દૃઢતા કેળવીને જ સફળતા મેળવી શકાય છે.
અનુપેક્ષાનું અમૃત
૧૧૦
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રેમ
(૪૮)
પ્રેમ આપણુને સમગ્ર સાથે જોડે છે.
પ્રેમના અભાવમાં આપણે અસ્તિત્વથી અલગ અને અટુલા પડી જઈએ છીએ. પ્રેમ વિના દરેક જાણુ ખરે જ એકાકી છે. પ્રેમ જ જીવન છે. પ્રેમ સિવાય કોઈ જીવન નથી.
ભાષામાં સૌથી મૂલ્યવાન શબ્દ પ્રેમ' છે. પ્રેમ એ જ પરમાત્મા છે. પ્રેમ એ જ આત્મા છે. શરીર અને મનની પારના પ્રદેશમાંથી જે આવે છે, તે કિરણ પ્રેમનુ છે. પ્રેમ એક અપાર્થિવ પદાર્થ છે. સત્યમાં જે નિકટતા નથી, તે પ્રેમમાં છે. સત્ય એ જાણવાની વાત છે, પ્રેમ એ બનવાની વાત છે.
અસ્તિત્વ એક અદ્વય છે. સના સ્વીકાર અને સહ. કારમાં પ્રેમ ફલિત થાય છે. એક વ્યક્તિ તરફ કોઇ પોતાના હુ” ને છેડી દે, તે તે પ્રેમ કહેવાય છે. જ્યારે સહુ કોઇની પ્રત્યે જે પેાતાનુ ‘હુ'' છેાડી તે છે, તે ખુદ પોતે જ ‘પ્રેમ’ બની જાય છે.
અનુપેક્ષાનુ અમૃત
૧૧૮
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રેમ એ જ ભક્તિ છે. તેમાં સ્વ અને પરનુ` અતિક્રમણ છે. જ્યાં સ્ત્ર કે પર નથી ત્યાં જ સત્ય છે. સત્ય માટે જેમને તૃષા છે, તેમણે પ્રેમ સાધવા પડશે. એ ક્ષણ સુધી પ્રેમ સાધવે પડશે કે જ્યા પ્રેમી અને પ્રિય મટી જાય અને કેવળ પ્રેમ જ અવશેષ રહે.
શાસ્ત્રીય પરિભાષામાં વિશુદ્ધ સ્નેહ પરિણામ-એ પ્રેમ છે, નિર્વ્યાજ પ્રેમ છે. કોઇ સ્થૂલ પદાર્થોની વાસનાથી સવથા પર વિશુદ્ધ પ્રેમ છે. આત્માને આત્મા આપી દેવા એ સાચા પૂરા પ્રેમની વ્યાખ્યા છે.
દેહલાલસા એ તેા અધમ પશુવૃત્તિ છે. પ્રેમમાં તે આત્મા જ સર્વ આત્માએમાં એકરુપતા સાધવા તલસત હાય છે. સ્થળ, કાળનુ કાઇ બંધન જેને નડે તે પ્રેમ નહિ, પણ પાર્થિવ વાસના વગેરે ગણાય છે. જેમ-જેમ વડે ચીએ તેમ-તેમ વધે, એ પ્રેમના સ્વભાવ છે. પ્રેમમાં થાક નહિ પણ અમીસ્તાન જન્ય વિરામ છે.
આવા પરમ પ્રેમી પરમાત્મા છે. તેમના પ્રેમમાં પાગલ થનારા સહુ તેમના ભકતા છે. ‘મુક્તિ” અધિક તુજ ભક્તિ મુજ મન વસી' એ તેમના અંતરના ઉદ્ગારા છે.
માટે દિનપ્રતિદિન ચઢતે પરિણામે પ્રભુ ભક્તિમાં એકાકાર બનીને માનવ ભવને સાર્થક કરીએ
અનુપેક્ષાનુ અમૃત
૧૧૯
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમત્વના વિકાસ અર્થે.
(૪૯)
સમત્વના વિકાસ અર્થે વૈરાગ્ય, વિશ્વપ્રેમ અને સમ્યગૂજ્ઞાન એ ત્રણેની સરખી આવશ્યક્તા છે. સમ્યગુજ્ઞાન એટલે જ્ઞાનાનંદમય પિતાના નૈઋાયિક શુદ્ધસ્વરૂપનું જાગૃતભાન - ભાવ એટલે આંતરજ્ઞાન. પ્રતીતિકારક જ્ઞાન ભાવને જન્માવે છે. ભાવ એ સુદઢ જ્ઞાનનું કાર્ય છે. કિયા એ ભાવનું પરિણામ છે.
પ્રમાદ એટલે પરમાં રાગ આસક્તિ. તે વીતરાગની પૂજા આદિથી ટળે છે. વીતરાગની પૂજા વીતરાગમયતા માટે છે. રાગ દુઃખદાયી છે. તે જેમનામાં નથી તે વીતરાગ છે. તેથી તેમનું આલંબન કેવળ સુખને જ આપનારું થાય છે.
મનુષ્યભવ ઉત્કૃષ્ટ છે, તેથી તેમાં કાર્ય પણ ઉત્કૃષ્ટ થવું જોઈએ. રાગને દૂર કરે એ જ પરમ પુરુષાર્થ છે. રાગ છે ત્યાં સુધી દુખ પણ છે જ. દુઃખને દૂર કરવાને ઉપાય, દુઃખ જેમાંથી ઉત્પન્ન થાય છે, તે રાગ-પરમાં
૧૨૦
અનુપેક્ષાનું અમૃત
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
મારા પણાની બુદ્ધિ અને તેનું કર્તુત્વાભિમાન-તે જ દુર કરવા જોઇએ. માનભવમાં તે કાર્ય થાય તે સેાનામાં સુગંધ ભળે. માનવભવનું આજે પરમ કર્તવ્ય છે.
રાગ દૂર કરવા ચેાગ્ય છે, એવી યાદ જેના હૃદયમાં નિર'તર છે, તે સાધકોના હૃદયમાં શ્રી વીતરાગ પરમાત્મા નિર'તર વસે છે. શ્રી વીતરાગ પરમાત્મામાં મન લીન કરવુ હાય તેણે રાગ દૂર કરવાનું ધ્યેય મુખ્ય બનાવવું જોઇએ. રાગને દૂર કરવાની યાદ કે વીતરાગ પરમાત્માની યાદ અને એક જ છે. પણ મુખ્ય તે રાગ દૂર કરવાની યાદ એ જ સાધ્ય છે. શ્રી વીતરાગ પરમાત્મા સાધન છે.
રાગ તીવ્ર હોય તે યાદ તીવ્ર ખનવી મનાવવી જોઇએ. રાગ દૂર કરવાથી જ સુખી થવાય, તેવુ...જ્ઞાન એ જ સમ્યગ્ જ્ઞાન છે. આ જ્ઞાનની પરિણતિનાં અભાવે વીતરાગતામાં એકાકારતા પરિણમે છે. તેમાં જ સાચા વૈરાગ્ય અને વિશ્વપ્રેમ હાય છે.
તાત્પર્ય કે ‘જય વીયરાય' સૂત્રના સાધકે પોતાના જીવનમાં વીતરાગતાને લક્ષ્ય મનાવી જોઈએ. પર પદાર્થો પ્રત્યેના રાગ સત્રથા નાબૂદ કરવાથી જ યથાથ વૈરાગ્ય અને વિશ્વપ્રેમ જીવનમાં પ્રગટે છે.
અનુપેક્ષાનુ અમૃત
૧ર૧
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મસ્વરુપમાં સ્થિર બને
(૫૦)
ક્રોધાદિ કષાયોથી દૂષિત જ્ઞાન હોય ત્યાં સુધી અહિંસાદિના પાલનરૂપ વ્યવહાર ચારિત્ર પણ ટતું નથી. જ્યારે જ્ઞાન આત્માના સ્વરૂપમાં જ સમાઈ રહે, આત્માકારે પરિણમી રહે, ત્યારે હિંસાદિ પાપસ્થાને પલાયન થઈ જાય છે.
જ્ઞાન જ્યારે વિષયાકારે પરિણમે છે, ત્યારે હિંસાદિ અવતો, ક્રોધાદિ કષાયે આવીને ઊભા રહે છે. આથી એ નિશ્ચય થાય છે કે વિષયાકાર વૃત્તિ-જ્ઞાનનું વિષયાકાર પરિણમન એ અધર્મનું મૂળ અને આત્માકાર પરિણમન એ. ધર્મનું મૂળ છે.
રત્નત્રય સ્વરૂપ આત્માનું ધ્યાન જ્યારે યેગી પુરૂ કરે છે, ત્યારે સકલ કર્મો નાશ પામે છે અને આત્મા મુક્ત સ્વરૂપે પ્રકાશે છે. જીવ જ્યારે આત્માથી વિમુખ થઈ પર દ્રવ્યમાં રાગ કરે છે, ત્યારે જ્ઞાનાદિ રત્નત્રય ટકી શકતાં નથી. ૨૨૨
અનુપેક્ષાનું અમૃત
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્માથી અભિન્ન જ્ઞાનાદિમાં પ્રવૃતિ કરવા માટે ભેગી પુરુષે નિરંતર પ્રયત્નશીલ રહે છે. આત્મા આત્મા વડે આત્મામાં પ્રવૃત્તિ કરે તે ચારિત્ર, આત્મા આત્મા વડે આત્માને જાણે તે જ્ઞાન અને આત્મા આત્મા વડે આત્માને જુએ તે દર્શન છે.
મેક્ષાર્થી એ આત્માનું જ્ઞાન પૂરી શ્રદ્ધાપૂર્વક ગ્રહણ કરી તેને આચરણમાં મૂક્યું, તે મેક્ષને સરળ અને અનન્ય માર્ગ છે. ઈન્દ્રિયને પિતતાના વિષયોથી રેકીને, ચિત્તને વિક વિનાનું બનાવીને સ્વરૂપ સ્થિરતાને અભ્યાસ કરનારને આત્માનું તાત્વિક સ્વરૂપ પ્રત્યક્ષ થાય છે. જે આત્મા પર દ્રવ્યનું ચિંતન કરે છે, તે પર દ્રવ્યમાં તદાકાર થાય છે, જે શુદ્ધ આત્મામાં તદાકાર થાય છે, તે તેને પામે
આત્મદ્રવ્યના અચિત્ય સામર્થ્ય, પરમ ઐશ્વર્ય તેમજ અનંતજ્ઞાનાદિ ગુણનું ચિંતન નથી થતું, ત્યાં સુધી જ ક્ષણભંગુર અને લાગણી વિનાના પર દ્રવ્યનું ચિંતન મીઠું લાગે છે. માટે સર્વ કાર્યમાં આત્મ દષ્ટિ પૂર્વક રસ લે, તે જ આત્માને સરસ રીતે માણવાને સરળ ઉપાય છે.
અનુપક્ષાનું અમૃત
૧૩.
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મસમ અને આત્મપૂર્ણ દૃષ્ટિ
(૫૧)
સર્વ જીવોને આત્મ તુલ્ય જેવાથી સ્વાર્થવૃતિ મળી પડે છે. અને નિસ્વાર્થવૃત્તિ પ્રબળ બને છે.
સિદ્ધ ભગવંતો સર્વ જવેને તુલ્ય દૃષ્ટિથી અને પૂર્ણ દષ્ટિથી સાક્ષાત જુએ છે. કેઈ પણ જીવને પરિપૂર્ણ જે, એ એના ઉપરના અનંત પ્રેમને સૂચવે છે.
માતા પિતાના બાળકને જે રીતે પૂર્ણ દૃષ્ટિથી જોઈ શકે છે, તે રીતે બીજા જોઈ શકતા નથી. માટે જ માતાને પ્રેમ, બીજા બધાના પ્રેમ કરતાં ચઢીયાતે ગણાય છે.
સિદ્ધભગવતેને સંસારના સકળ જીવે પ્રત્યે અનંત પ્રેમ છે અને તે નિરંતર વૃદ્ધિ પામવાના સ્વભાવવાળે છે.
મતલબ કે સંસારાવસ્થામાં રહેલા છે ગમે તેટલા દેથી ભરેલા હેય, તે પણ તેમનું શુદ્ધ વરુપ સિદ્ધ
અનપેક્ષાનું અમૃત
૧૨૪
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરમાત્માના જ્ઞાનમાં સાક્ષાત છે, તેથી તેમને પ્રેમ પૂર્ણ જ રહે છે.
માતાને પ્રેમ જેમ તેના બાલ્યકાળમાં પારખી શકાતે નથી, તેમ અચરમાવર્તરૂપી ભવન બાલ્યકાળમાં સિદ્ધ પરમાત્માઓને પ્રેમ એળખી શકાતું નથી. પરંતુ ચરમાવર્તકાળમાં પ્રવેશ થતાંની સાથે ભવની યૌવનાવસ્થા આવે છે અને વિવેકરૂપી ચક્ષુ પ્રાપ્ત થાય છે, એટલે તરત જ ભગવાનને મહિમા સમજાય છે. ભગવાન અનંત પ્રેમથી ભરેલા છે એ શાસ્ત્ર સત્ય સમજાય છે. તેની સાથે જ ભગવાન પ્રત્યે અનંદ પ્રેમ ઉભરાય છે.
દુનિયામાં પ્રેમ નામ ધરાવનારા જેટલા ત છે, તે સર્વમાં ભગવાનનું સ્થાન સર્વોચ્ચ છે.
ભગવાનના પ્રેમ જે પ્રેમ ધરાવવાની શક્તિ કેઈનામાં આવી નથી. આ સમજણ આવતાંની સાથે જ ભગવાન ઉપર અવિહડ પ્રીતિ-ભક્તિ જાગે છે. એ પ્રીતિ–ભક્તિને આદિ હોય છે, પણ અંત હોતું નથી. સાદિ અનંત સ્થિતિવાળી પ્રીતિ પ્રભુ સાથે જ થઈ શકે, બીજા સાથે નહિં, એ. શાસ્ત્રીય નિયમ પછી યથાર્થ પણે સમજાય છે.
અનપેક્ષાનું અમૃત
૧૨૫
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મભાન
(૫૨)
જેને પિતાના આત્માનું ભાન નથી, તેને એ આત્માના અક્ષય અવ્યાબાધ આનંદનું ભાન તે હેય જ ક્યાંથી ?
દયાભાવ અને વૈરાગ્ય સાથે સાથે રહે છે. આત્માની દયામાંથી જ વૈરાગ્ય અને અહિંસા ધર્મ પ્રગટે છે.
જના ૧૪ પ્રકાર છે. એકેન્યિ છ પ્રત્યેક અને સાધારણ, વિકન્દ્રિયના ત્રણ પ્રકાર અને પંચેન્દ્રિયના સંસી અસંશી એમ બે પ્રકાર એમ કુલ છ પર્યાપ્તા અને ૭ અપર્યાપ્તા મળી ૧૪ પ્રકાર છે.
જ્યાં સુધી આત્માનું ભાન ન થાય, ત્યાં સુધી જીવે પ્રત્યે દયા અને વિષય પ્રત્યે વૈરાગ્ય કેવી રીતે જાગે? વિષયોનું સેવન જેની હિંસા વિના શક્ય નથી. તેથી જેમ દયા ભાવ વધે, તેમ તેમ વિષયે પ્રત્યે વૈરાગ્યભાવ વધતું જાય.
દયામય અને વૈરાગ્યમય ધર્મ જીવને ભવભ્રમણના ચકાવામાંથી છોડાવે છે. ધર્મના અનુષ્ઠાન માત્રમાં જીવદયા ૧૨૬
અનુપેક્ષાનું અમૃત
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
અને વિષય-વૈરાગ્ય વણાયેલા છે, એ ધર્મ મહાન પુણ્યના ચેગે જ મળે છે.
જીવમાત્રને સૌથી અધિક સુખ અને પ્રેમ પિતાના પ્રાણની રક્ષામાં રહે છે. એટલે જીવને સુખ આપતાં એના ફળરૂપે પિતે સુખના અધિકારી બને એમાં નવાઈનથી. જેણે એક જીવની રક્ષા કરી, એણે વિશ્વના સર્વ ની રક્ષા કરી, જેણે એક જીવને હણે તેણે વિશ્વના સર્વ જીવેને હણ્યા. મનના પરિણામની આ વાત છે.
તાત્પર્ય કે આત્મભાન અત્યંત જરૂરી છે, તેના સિવાય આત્મરતિ શક્ય નથી, વિષય-વિરક્તિ શક્ય નથી. | દયાના વિષયભૂત આત્મા આ રીતે જીવને સર્વોચ્ચ દશામાં લઈ જવાનું મહાન ઉપકારક કાર્ય કરે છે.
B%---*
કરોડો-અબજો વર્ષો સુધી સર્વ જીવોને પરમ સુખમય જ જીવન મળે તેની જે ઉત્કટ ચિંતા–ભાવના શ્રી અરિહંત પરમાત્માના આત્માઓ કરે છે. તેના જ પ્રતાપે તેઓશ્રી
તીર્થકર નામકર્મની નિકાચના કરે છે. તેમજ ત્રિભુવન- 3 | એ તારક શ્રી તીર્થંકર પરમાત્મા બને છે.
*- -* -—X —X — – અનપેક્ષાનું અમૃત
-જામ
૧૨૭
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
બોધિ સમાધિ અને આરોગ્ય
(૫૩)
બધિ એ સર્વ શાસ્ત્રને સાર, ચારિત્રને પ્રાણ અને સમગ્ર કિયાનુષ્ઠાનના સાધ્યરૂપ જણાય છે. બેધિ એ જ્ઞાન દર્શન અને ચારિત્રરૂપ છે. એ ત્રણે ગુણના સ્વરૂપને સ્પષ્ટ સમજવાથી બધિ સમજાય છે. - સમાધિ એ ચિત્તની નિર્મળતા, ઉપશમભાવ અથવા કુશળ મનરૂપ છે. આરોગ્ય અર્થાત્ મેક્ષ, તેના સિવાય શાન્તિ છે જ નહિ. એટલે મેક્ષ માટે બધિ અને બેધિ માટે સમાધિ એ રીતે કાર્ય કારણભાવ છે.
વૈતાદ્વૈતરૂપ સ્યાદ્વાદ, વ્યવહાર-નિશ્ચયરૂપ ધર્મ, ઉર્ધ્વતા તિર્લફરૂપ સામાન્યએ સમત્વ સ્વાર્થનું ઉપસર્જન અને પરાર્થની પ્રધાનતા અને સમાધિનાં સાધન છે. સ્વાર્થ ગૌણ ન બને ત્યાં સુધી પરાઈ પાંગળો રહે છે.
શ્રી તીર્થકર ભગવતે સ્વયં સ્વાર્થનું વિસર્જન કરે છે. ત્યારે સામાન્ય મનુષ્યને તે તે અત્યંત આવશ્યક
૧૨૮
અનુપેક્ષાનું અમૃત
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
બની રહે છે. લોકિકમાં પણ આ બાલ ગોપાલ સહુ આ વાતને સ્વીકાર કરે છે.
આખું વિશ્વ જ્યારે સ્વાર્થમાં ડૂબેલું છે ત્યારે પરાર્થની મુખ્યતા વિના ધર્મના મૂળરૂપ દયા કે મૈત્રીની સિદ્ધિ કેવી રીતે થાય ? પરાર્થની સિદ્ધિ એ જ સ્વાર્થની સાચી સાધના છે.
બધિ, સમાધિ અને આરેગ્ય ત્રણે ય પારમાર્થિક જીવનમાંથી જન્મે છે. અર્થાત પરમાર્થ એ જ જીવનનું જીવન છે.
જીવના છેષમાં પરિણમતે જડને રાગ, બધિ બળે નાશ પામે છે, એટલે રવઘરમાં શાન્તિ યા સમાધિ સ્થપાય છે. સમાધિ જેમ ઘન–નક્કર થતી જાય છે, તેમ તેમ આત્મા પિતાના શુદ્ધ સ્વરૂપને પામતે પામતે પરમશુદ્ધિ સાધે છે. તે જ મેક્ષ છે.
તાત્પર્ય કે જીવતત્વને સમ્ય બેધ–એ શિવતત્વનું બીજ છે માટે નવ તત્વમાં પ્રથમ જીવતત્વ છે. અંતિમ મોક્ષતત્ત્વ છે.
અનપેક્ષાનું અમૃત અ. ૮
૧૨૯
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચાર અને વિવેક.
ગુહ્ય એવા બ્રહ્મને અનુભવ કરવા માટે તેનું મૂલ્ય પણ ચૂકવવું જોઈએ. સૌથી અધિક મૂલ્યવાન બ્રહ્મને મેળવવા માટે પિતા પાસે રહેલ સૌથી અધિક મૂલ્યવાન જે “અહં' છે, તે તેને આપી દેવે જોઈએ, ત્યજી દેવા જોઈએ. “અહં' નું વિસર્જન તે જ “અહં'નું સર્જન છે. કેન્દ્રના સંધાન માટે પરિધિ છોડવી જોઈએ.
બ્રા વ્યક્તિ નહિ, પણ અનુભૂતિ છે. આકાશની સાથે મળી જવા માટે આકાશ જેવા થવું જોઈએ. આકાશરિક્ત અને શૂન્ય છે, તેટલું જ બ્રહ્મ મુક્ત અને અસીમ છે. - જ્ઞાતા–ય, દૃષ્ટા-દશ્ય જ્યાં સુધી ભિન્ન છે, ત્યાં સુધી સત્યથી વેગળાપણું છે. સ્વયંના સાક્ષાત્કારમાં અન્યતા લેપાઈ જાય છે તેથી “સ્વયં” એ જ સત્ય છે. ત્યાં જ્ઞાતા, ય અને જ્ઞાન એક જ છે.
૧૩૦
અનુપેક્ષાનું અમૃત
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારની સીમા જ્ઞેય થયત છે. વિચાર સ્વયં ય અને દૃશ્ય છે. અજ્ઞાત અને અજ્ઞેય ને જાણવાનું સાધન જ્ઞેય ન બની શકે. શૂન્યથી નિર્વાણ અને પૂર્ણથી બ્રહ્મ પામી શકાય છે.
નિર્વાણુ અને બ્રહ્મ શબ્દથી ભિન્ન છે, પણુ અથથી એક છે. શૂન્યને જાણવા માટે કેાઈ શખ્સ કે પ્રમાણુ છે નહિ. શૂન્ય એ ભાવ નથી અને અભાવ પણ નથી. કિંતુ અવ્યક્ત છે. અવ્યક્તના અથ વાણી અને વિચારથી વ્યક્ત ન કરી શકાય. શૂન્યના અર્થ પણ તે જ છે. જેના ભાવ વાણી વડે વ્યક્ત ન થઈ શકે તે અભાવ છે. વસ્તુરૂપે અભાવ નહિ, પણ સદ્ભાવ છે. વાણી રૂપે સદ્ભાવ નહિ પણ અભાવ છે.
બ્રહ્મ ગુહ્યતમ છે. એના સઘળા સાર ઉક્ત પ્રતિપાદનમાં છે તેને પામવા માટે અહં રહિત સ્ત્રયની અનુભૂતિ જ સાક નીવડે છે.
વિચારાના સાક્ષી અના, માલિક નહિ વિચારાને તટસ્થભાવે જીએ, પકડા નહિ. પકડશે તે વિચારની પાર જઈ શકશે। નહિ, વિચારથી જે પર છે, તેને પામી શકશે નહિ.
વિચાર યાત્રી છે, મન તેને રહેવા માટેની ધમ શાળા છે અને ધર્મશાળા એ ઘર નથી, ઘરનુ ઘર નથી.
વિચાર કેવળ વિચાર છે. એમાં સારા-ખોટાની ભાવના ખંધન છે, નિમ ધન થવા માટે સાક્ષીભાવ આવશ્યક છે. સાક્ષીઅનુપેક્ષાનુ અમૃત
૧૩૧
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવ એટલે રાગ નહિ તેવું પણ નહિ, એથી વિચાર આવતા આપોઆપ બંધ થઈ જાય છે.
વિવેક સ્વકીય અને વિચાર પરકીય છે. વિચાર એ શૂન્ય છે અને વિવેક એ પૂર્ણ છે. વિવેક પ્રજ્ઞા છે જે પ્રકાશ. અને પરમાત્મા તરફ લઈ જાય છે.
વિચાર એ રેત છે અને વિવેક એ રત્ન છે. વિચાર એ માટી છે અને વિવેક એ હરે છે. રત્ન અને હીરા મેળવવાના છે, રેત અને માટી આપ આપ છૂટી જનારા છે.
છોડવું તે નકારાત્મક છે, દુઃખ છે, દમન છે. પામવામાં આનંદ છે, સુખ છે, શાન્તિ છે. સ્વપ્નને છોડવાના નથી, માત્ર જાગવાનું છે. જાગવા માત્રથી સ્વપ્ન ચાલ્યા જાય છે. * ત્યાગ કઈ ક્રિયા નથી, જ્ઞાનનું સહજ પરિણામ છે. ત્યાગમાં જે છૂટે છે, તે નિર્માલ્ય છે, જેની ઉપલબ્ધિ થાય છે, તે અમૂલ્ય છે. ત્યાગથી બંધન છૂટે છે અને મુક્તિ મળે છે. તુચ્છને છેડવાનું છે અને સર્વવ મેળવવાનું છે.
વિચારને વળગી ન રહેવાય, તેના પ્રવાહમાં ન તણાવાય, તે આ સત્ય જીવવાનું સુલભ બને છે. વિચારોને સાક્ષી– ભાવે સેવાના છે, તેમાં તન્મય થવાનું નથી. આવી તટસ્થ અવસ્થાનું પ્રાગટય વિવેક દષ્ટિ વડે થાય છે. પછી આત્માની અનુભૂતિ સાક્ષાત્કાર આપોઆપ થવા માંડે છે.
૧૩૨
અનપેક્ષાનું અમૃત
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
સહિષ્ણુતા
(૫૫)
કોઈ પણ ક્ષેત્રે સફળતા પ્રાપ્ત કરવા માટે જે સદ્ગુણુની જરૂર પડે છે, તે સહિષ્ણુતા છે.
વિવિધ સ્વભાવવાળી વ્યક્તિઓના સંપર્કમાં આવવું પડે છે, ત્યારે જાના સ્વભાવાને ફેરવવાનુ કામ મુશ્કેલીભયુ" અને છે, તે સમયે જાતે જ કરવાની જરૂર પડે છે. ગામ ફેરવવાને બદલે ગાડુ' ફેરવવું એ જ શક્ય અને સુલભ છે. ન ગમતું પણ ગમતું કરી લેવામાં સહિષ્ણુતાનો ખાસ જરૂર પડે છે.
સત્ય આપણા પક્ષે હોય તે પણ ઉછળી ન પડતાં ખમી ખાવાથી સઘળુંય સત્ય વધુ પ્રકાશ સાથે સામી વ્યક્તિ દ્વારા જ પ્રગટ થાય છે. તે માટે ધીરજ ધરવી અનિવાય છે. જે જે મહાપુરૂષા થયા છે, તે બધાએ કપરા સ'ચેગામાં કાલક્ષેપ કરવાનુ જ પસંદ કર્યુ છે. જ્યાં મૌજું કશું કાય સાધક ન અને, ત્યાં કાલક્ષેપ અજબ સહાય કરે છે.
અનુપેક્ષાનું અમૃત
૧૩૩
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
અણગમતી પરિસ્થિતિમાં મને ગમે તેટલું અકળાઈ જાય તે પણ જે વચન એક પણ ન ઉચ્ચારીએ ત્યાં સુધી બાજી હાથમાં રહે છે. “નૌન સર્વાર્થ સાથ એ નક્કસ સત્ય છે.
મૌન ધારણ કરનારને તાત્કાલિક પ્રત્યાઘાતેથી જન્મેલા અપરિપકવ વિચારેને પરિપકવ બનાવવાનો સમય મળે છે. અપરિપકવ વિચારને વચન અને કાયાથી અમલમાં મૂકી દેતાં જે કાંઈ નુકશાન થાય તેમ હતું, તેમાંથી સહીસલામત રીતે ઉગરી જવાય છે. | સહિયણ વ્યક્તિ પિતે જ આપમેળે સહી લેવા તૈયાર હોય છે, તેથી એને સહુની સહાનુભૂતિ પ્રાપ્ત થાય છે. સામી વ્યક્તિને પણ આપણુ અપ્રતિકારની ભાવનારૂપ મૌનથી પિતાની ભૂલ સમજવાની તક મળે છે. તાત્પર્ય કે મૌન રહીને કડવા ઘુટડા ગળી જવામાં અસંખ્ય લાભ રહેલા છે. અટપટા પ્રસંગમાં પણ મૌન રહીને આપણે કેસ કાળને સોંપી દેવાથી આપણું કામ આપેઆપ થઈ જવાને પ્રગટ અનુભવ થાય છે.
બીજાની ભૂલ સાબિત કરવા કે તરત બતાવી આપવા માટે ઉછળી પડનાર વ્યક્તિ સામાની ભૂલ બતાવી શકતી તે નથી, પરંતુ આવેશને વશ થઈને કઠોર વાકપ્રયેગેની જાળમાં ફસી જાય છે અને બીજી અનેક ભૂલ કરી બેસે છે. જેના પરિણામે સામી વ્યક્તિની મૂળભૂત બાજુમાં રહી ૩૪
અનુ પક્ષોનું અમૃત
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
જાય છે અને આ કઠોર વાણુંના પ્રાગની નવી ભૂલ સામી વ્યક્તિને બચવાનું શસ્ત્ર બની રહે છે. આપણી ઈચ્છા અનુસાર કામ, સામી વ્યક્તિ પાસેથી કઢાવવું હોય, તે મૌન રહીને સહન કરવાની કળા સિદ્ધ કરવી જ જોઈએ.
સુસંવાદી જીવન જીવવાની આ અનુપમ પ્રક્રિયા સહેલી અને સાદી હોવા છતાં તેમાં ભલભલા માણસે ગોથું ખાઈ જાય છે. તેથી જીવનમાં આ પ્રક્રિયાને આગવું સ્થાન આપવું જોઈએ. એથી અનેક કાર્યો સફળતાથી પાર પડશે, જીવનમાંથી અથડામણે અને સંઘર્ષો વિદાય લેશે અને જીવન સુખ શાન્તિમય બની બીજાઓને પણ પ્રેરણારૂપ બનશે. માટે જ્યારે વિપરીત વાતાવરણ વચ્ચે મૂકાઈ જઈએ ત્યારે તરત સહિષ્ણુતા દાખવવી જોઈએ.
આ મહાન ગુણની પ્રાપ્તિ માટે નિત્ય ક્ષમાવાન શ્રી અરિહંત પદનું સ્વરૂપ સમ્યફ પ્રકારે ચિંતવવું જોઈએ. તેમજ હજારો લાખે માનવ અને પ્રાણીઓની લાતેને સમભાવે સહી લેતી ધરાને દાખલે નજર સામે રાખવું જોઈએ.
સહવાની કળા એ સર્વકળાઓમાં શ્રેષ્ઠ છે.
ખામેમિ સવ્વ જીવે....પદને એ જ સાર છે અને તેના સેવન વડે આત્માને ઉદ્ધાર છે.
અનપેક્ષાનું અમૃત
૧૩૫
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૈત્રયાદિ ચાર ભાવ
નાની પણ અવિધિ થાય, ત્યાં ષકાય વિરાધતા કહી છે, તેથી વિધિસાધક ષટકાય જીવને આરાધક બને છે, એ સિદ્ધ થાય છે.
ઔચિત્યગુણની ઉપાદેયતા પણ મૈથ્યાદિ ચાર ભાવેની ઉપાદેયતા સૂચવે છે. અપુનબંધક અવસ્થાના શાન્તદાત્ત ગુણે પણ મૈથ્યાદિ ભાવેને જ જણાવે છે.
' અનુષ્ઠાન માત્ર વચનાનુસારી અને મૈત્યાદિ મિશ્ર હોવું જોઈએ. અનુષ્ઠાન એ સમ્યફ ચારિત્ર છે. વચનાનુસારિતા એ સમ્યગજ્ઞાન રૂપ છે. અને મૈત્ર્યાદિયુતતા એ સમ્યગદર્શન
રૂપ છે.
“સંદૃ ત્તવવા” એ વિશેષણ ધર્મની દયા મૂલકતા સૂચવે છે.
ભાવના ઉપગ રૂપ છે, તેથી અલ્પકાલીન હેય, ભાવ લબ્ધિરૂપ છે, તેથી સ્થાયી હેઈ શકે. ૧૩૬
અપેક્ષાનું અમૃત
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મ ભદ્રક પરિણતિ રૂપ છે. તેથી બીજાને શુભભાવ આપે છે. અને બીજાના શુભભાવને ગ્રહણ કરે છે. ભદ્રક પરિણતિને એ સ્વભાવ છે, કે શુભનું જ આદાન-પ્રદાન કરવું.
મૈચાદિભામાંથી ચિત્તવૃત્તિને ખસેડવાની કિયા તે પ્રજ્ઞાપરાધ છે. અને સમભાવથી ભ્રષ્ટ થવાનું છે.
અંતરાત્મદશાને વિકસાવવા માટે જે ચિત્તપ્રસાદ જોઈ એ તે મૈત્યાદિ ચાર ભાવનાઓના સેવનમાંથી પ્રાપ્ત થાય છે.
ગો સામે સાવ મૂUS ની ટીકામાં મૈત્રી ભાવાતુ સમઃ!' એ અર્થ કર્યો છે.
(અનુયોગ દ્વારા ટીકા પૃ. ૨૩૬ ગાથા ૧૨૮ નવી પ્રત)
ધર્મ એ વાદવિવાદને કે ચર્ચા-ટીકાને વિષય નથી, કિન્તુ જીવનમાં આવીને અનુભૂતિ લાવવાનો વિષય છે.
ચતુર્થ ગુણસ્થાનકે અનંતાનુબંધીના ક્ષયશામજન્ય શ્વાન્યાદિ ભાવે હેય, તે મૈત્યાદિ ભાવથી ગર્ભિતજ હેય. મહાદિન પ્રતિપક્ષી હેવાથી તેની ભાવના વિના અંતરંગ શત્રુ એવાં કષાયને વિલય અસંભવિત છે.
વરબોધિમાં “વર’ શબ્દ સર્વ જીવ સાથે ગાઢ સંબંધ ધરાવે છે. વરાધ એટલે ઉત્કૃષ્ટ જીવતત્વને બેધ.
શમ, સંવેગ, નિર્વેદ, અનુકંપા અને આસ્તિક્ય એ
મૈત્રાદિનાં કાર્ય છે. અનુપેક્ષાનું અમૃત
છે
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
શમ એટલે કષાયે ઉપશમ. સંવેગ એટલે મેક્ષને અભિલાષ. નિર્વેદ એટલે ભવનું નગુણ્ય. અનુકંપા એટલે હૃદયની આદ્રતા અને આસ્તિક એટલે પરાર્થ એજ પરમાનુષ્ઠાન.
ચારિત્રને પરિણામ સકલ સર્વહિતાશય રૂ૫ હેઈને અવિરત ચારિત્રમાં એથે ગુણસ્થાનકે પણ તે પરિણામનું અસ્તિત્વ સ્વીકારવું પડે.
સ્વહૃદયગત મૈત્રી કે દ્વેષ બીજાઓને શું કરે ? પરંતુ પિતાને તે ફળ આપે જ છે–એ નિશ્ચયનયને મત છે. વ્યવહાર નયને મત એથી વિરુદ્ધ છે. આપણને જે કઈ ફળ મળે છે. તેમાં પર નિમિત્તભૂત હોય જ છે. જીવનનું હિતાહિત નિશ્ચય નયથી સ્વસાપેક્ષ છે. અને વ્યવહાર નથી પરસાપેક્ષ છે. પિત પિતાના સ્થાનમાં બંને ને તુલ્ય બળવાળા છે. પર સ્થાનમાં નિર્બળ છે. કાર્ય બંને નય મળીને થાય છે, તેથી સિદ્ધાન્ત પક્ષ બંનેના સત્યને સ્વીકારે છે.
આમ મૈત્રાદિ ભાવે સર્વ નમાં અનુસ્યુત છે અને તેનું મૂળ કારણ છવજાતિનું એકત્વ છે.
૧૩૮
અનુપક્ષાનું અમૃતા
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્રણ મહાન ભાવે
मा कार्षीत् कोऽपि पापानि; मा च भूत कोऽपि दुःखितः । मुच्यतां जगदप्येषा; मतिमैत्री निगद्यते ॥
આ ત્રણ ભાવેને હૃદયમાં સતત ધારણ ન કરનારન દરેકના પાપમાં, દરેકના દુઃખમાં અને સંસારમાં સૂક્ષમ બુદ્ધિગમ્ય અનુમતિ હોય છે તેથી તે સતત પાપ બાંધ્યા. કરે છે.
સર્વ પ્રત્યે શત્રુભાવ અને ઉદાસીનભાવ જઈને મૈત્રીભાવ આવે તે જ ધર્મ માટેની પાત્રતા છે. સર્વ પ્રત્યેની મૈત્રી તે જ શ્રી જિનરાજ પ્રત્યેને પ્રમોદ છે. શ્રી, જિનરાજ પ્રત્યેને પ્રમાદ તે જ સર્વ પ્રત્યેની મૈત્રી છે.
મૈત્રી, પ્રમાદ, કરૂણુ અને ઉપેક્ષા એ વિવેક રત્નના ચાર પાસા છે, વિવેક આ ચારથી જુદી વસ્તુ નથી. અનુપક્ષાનું અમૃત
૧૩૯
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
પણ મૈગ્યાદિની સિદ્ધિ ન હાવી તે જ જીવા
અનિત્યત્યાદિ સર્વ ભાવના
માટે જ છે. અનિત્યત્યાદિ ભાવના પ્રત્યેના શત્રુભાવનાદિનું સ્વરૂપ છે.
પરચકખાણુ વિના જેમ અવિરતિના આશ્રવ આવતા રાકી ન શકાય, તેમ મૈત્યાદિ ભાવના વિના મિથ્યાત્વના આશ્રવ રાકી શકાતા નથી.
',
મૈત્રી ભાવનામાં કોઈ પણ જીવ પાપ ન કરી, કોઈ પણ જીવ દુઃખી ન થાઓ, બધા જ જીવા કબ ધનથી મુક્ત થાઓ.' એ વિચાર હોવાથી પાપ, દુઃખ અને કમની અનુમતિના આશ્રવ રાકાઈ જાય છે. અન્યથા એ આશ્રવ ચાલુ રહે છે. પાપ વગેરેની અનુમતિ ન નિષિદ્ધ અનુમત’ એ ન્યાયથી ચાલુ રહે છે. એજ મિથ્યાત્વમાહ અથવા મહામહ છે.
સંવેગ અને નિવેદ એ સમ્યકત્વનાં લક્ષણા છે. અનુકંપા દ્રવ્ય—ભાવ દુ:ખની દયાસ્વરૂપ છે, તેમ સ ંવેગ, નિવેદ એ ભવ દુઃખ અને મેક્ષ સુખની ભાવના સ્વરૂપ છે.
સવ જીવા પાપ મુક્ત બના, દુઃખ મુક્ત બના, કમ મુક્ત બના—એ નિવે ભાવના છે અને સર્વ જીવા માક્ષ પામે, અનંત ચતુષ્ટય પામેા, સ્વરૂપ લાલ પામે—એ સંવેગ ભાવના છે.
આમ ઉકત ત્રણ ભાવોને હૃદયમાં સતત ધારણ કરવા તે સમ્યકત્વવાનનું જીવંત કબ્ધ છે, તે સિવાય જીવન ભારરૂપ છે, પરપીડારૂપ છે.
૧૪૦
અનુપેક્ષાનુ અમૃત
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહામૂલી મૌત્રીભાવના
(૫૮)
મૌત્રી ભાવના આદ્ય પ્રકાશક-ઉપદેશક શ્રી અરિહંત પરમાત્મા છે તેને સિદ્ધ કરનાર સિદ્ધ પરમાત્મા છે. તેને જીવનમાં નખ-શિખ આચરનારા આચાર્ય ભગવંતે છે. તેને આંતર-બાહા જીવનમાં સાધનારા સાધુ ભગવતે છે. તેમને કરેલ નમસ્કાર અમૈત્રીરૂપી પાપ ભાવને નાશ કરનાર છે, અને પરમનેહ ભાવને વિકસાવ સર્વ મંગળને ખેંચી. લાવનાર છે. - સ્નેહભાવના વિકાસથી ધર્મની પ્રાપ્તિ અને વૃદ્ધિ થાય છે, તેનાથી સર્વ સુખોનું આગમન અને લાભ થાય છે.
મૈત્રી ભાવના વિકાસથી, દુખ જેનું ફળ છે, તેવા હિંસાદિ પાપથી મુક્ત થવાય છે. મૈત્રીભાવથી ભરેલા પર મેષ્ટિઓના શરણુથી જીવમાં રહેલે મુક્તિગમન યોગ્યતાને વિકાસ થાય છે અને કર્મના સંબંધમાં આવવાની જીવની અગ્યાને હાસ થાય છે.
અનપેક્ષાનું અમૃત
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
તાત્પર્ય કે વિવેકરૂપી ગ્યતાના વિકાસ માટે અને અવિવેકરૂપી અયતાના નાશ માટે પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર અમેઘ સાધન છે. યોગ્યતાના વિકાસથી મૈત્રીભાવને વિકાસ થાય છે. તેનું જ નામ અનુક્રમે પાપ નાશ અને મંગળનું આગમન છે,
પ્રત્યે અમૈત્રી એ મોટું પાપ છે, મહામિથ્યાત્વ છે, અનંતાનંત આત્માની ઉપેક્ષા છે, અનાદાર છે, અવગણના છે, ભયાનક સંકુચિતતા છે તેને નાશ એક મૈત્રૌથી શક્ય છે.
મૈત્રી એ મેટું પુણ્ય છે. પરમ આસ્તિતા છે. સત્ય અને સિદ્ધ એવું પરમ જીવસ્વરૂપ, તેને સ્વીકાર છે, આદર છે, બહુમાન છે, એકતાનો અનુભવ છે. અનંત સંખ્યા અને ગુણને ગુણકાર છે, વિશાળતા છે, વિવેક છે, પરમ શાનિત અને સ્વસ્થતાને અનુભવ છે.
મૈત્રીભાવને મૂળથી, ફળથી, પત્રથી, પુછપથી કંધ અને શાખા-પ્રશાખાથી જેઓએ સિદ્ધ કર્યો છે, તેમને કરેલે નમસ્કાર, શરણાગતિ, ક્ષમાપના અને ભક્તિ તેમને સમર્પણ અને તેમની જ અનન્ય ભાવે થતી આરાધના, જીવની અમૈત્રી ભાવરૂપી અગ્યતાને નાશ કરી, મૈત્રીભાવરૂપી યેગ્યતાને વિકસાવે છે. તેનું જ નામ નમસ્કારથી તે પાપનાશ અને મંગળનું આગમન કહેલું છે. તાત્પર્ય કે મંગળ એ ધર્મ છે. તેનું મળ મૈત્રી છે. અમંગળ એ પાપ છે. તેનું મૂળ અમૈત્રી છે.
:
૧૪૨
-
અનપેક્ષાનું અમૃત
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવૌત્રી અને જિનભકિત
(૫૯)
ભાવ મૂળ ગુણ છે અને ભાવના ઉત્તર ગુણુ છે.
સમ્યકત્વ સામાયિક, શ્રુત સામાયિક અને સવરિત સામાયિક એ ત્રણે પ્રકારના સામાયિકમાં જીવ માત્ર પ્રત્યે આત્મપમ્યભાવની આવશ્યકતા છે અને એ ભાવ મૈયાદિ ભાવનાઓ વડે સાધ્ય છે.
સમ્યગ્ દન માટે જેમ દેવ-ગુરૂની ભક્તિ આવશ્યક છે, તેમ ધ્રુવ-ગુરૂની ભક્તિ માટે જીવાની મૈત્રી પણ આવશ્યક છે. શ્રી તીર્થંકર ભગવંતાની ભક્તિ વિના કોઈની પણ મુક્તિ ન હોય, એના અથ પરા વૃત્તિની ભક્તિ વિના સ્વાવૃત્તિનો નાશ કર્દી પણ ન હોય—એ છે.
આત્માથી પણું એટલે સ્વાથી પશુ નહિ, પણ આત્મતત્ત્વરૂપે આત્મા માત્રનું અ`પણુ, આહિંત એટલે રત્નત્રયીનું આરાધન. તેમાં મૈત્રૌભાવ જ હાય.
અનુપેક્ષાનુ અમૃત
૧૪૩
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્વદયામાં વૃત્તિ રૂપે પર દયા ભાવ હેય જ, પ્રવૃત્તિની ભજના હેય, પિતાના કે બીજાના દેહાદિ પર ભાવેને છોડીને
જ્યારે દેહાદિની અંદર રહેલા આત્મા તરફ લક્ષ્ય જાય અને આત્માનું હિત કરવાને મને રથ જાગે ત્યારે અધ્યાત્મની પ્રાપ્તિ થઈ કહેવાય. આ અધ્યાત્મભાવ મૈત્યાદિ ભાવેની અપેક્ષા રાખે જ છે. એ ભાના અભાવમાં નામ, સ્થાપના કે દ્રવ્ય અધ્યાત્મ હોય, પણ ભાવ અધ્યાત્મ ન હોય.
ભાવ અધ્યાતમ નિજ ગુણ સાધે એ વચન આત્મગુણને ઉદ્દેશીને કહેવામાં આવ્યું છે. ત્યાં પુદ્ગલ ગુણેને અભાવ સમજવાને પણ આત્મગુણને અભાવ હેતે નથી.
આત્મગુણને સદ્ભાવ સર્વ આત્માઓને ઉદશીને જ હેય. તેથીયેગ, અધ્યાત્મવગેરેમાં “મૈથ્યાતિ માવ સંયુવત” એ વિશેષણ હોય છે. તાત્પર્ય કે જીવ મૈત્રી-એ શ્રી જિન ભક્તિનું જ પ્રધાન અંગ છે. જીવ મૈત્રી વિનાની જિનભક્તિ દ્રવ્ય ભક્તિ હેઈ શકે, ભાવભક્તિ ન હોય.
મૈત્રી માટે ભક્તિ છે, એમ કહેવા કરતાં પરમ જીવ વત્સલ શ્રી તીર્થંકર પરમાત્માને ભાવપૂર્વક ભજવાથી અમૈત્રીને નાશ થાય છે એમ કહેવું તે યોગ્ય છે. જે જીવને મિત્ર છે, તે શ્રી જિનરાજને ભક્ત છે.
હક,
૧૪૪
અનુપેક્ષાનું અમૃત
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મભાવ-પરભાવ
(૬૦)
ભાવ એટલે વધુ પવિત્ર, વધુ સૂક્ષ્મ તેટલું વિશેષ તેનું પવિત્ર અને દીર્ધાયુષ્ય, તેટલી અધિક તેની શુભ-અસરકારતા. પરભાવ આપણને બેલાવતું નથી પણ આપણે જ, તેના તરફ ખેંચાઈએ છીએ અને સમર્પિત થઈએ છીએ.
સ્વભાવની વધઘટ પર જીવનના ઉત્થાન અને પતનને આધાર છે. સ્વભાવ વધે એટલે જગતના સર્વોચ્ચ પદાર્થો પગમાં આળોટે, પરભાવ વધે એટલે પેટ પૂરતુ અન્ન પણ ન મળે.
ધર્મચક્રવતી શ્રી અરિહંત પરમાત્માના ગુણરૂપ અષ્ટમહાપ્રતિહાર્ય એ ઉત્કૃષ્ટતમ સ્વભાવનું ઉત્કૃષ્ટ પ્રતીક છે.
આત્મ શક્તિ અમાપ, અચિન્ય અને અનંત છે. કર્મના કાચા માલમાંથી જે શરીરની રચના કરે છે. તે નશ્વર દેહ જ તેને પુરાવે છે. ગુલાબની એક પાંખડી કે મેરનું એક પીછું કેણું બનાવી શકે? આત્મશક્તિને તે પુરો છે.
અનુપક્ષાંનુ અમૃત
૧૪૫
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઘર છેડીને બહાર ભટકવું જેટલું દુઃખદાયી છે, તેટલું કષ્ટદાયક આત્મભાવને છેડી પરભાવમાં રખડવું તે છે. સ્વને ભાવ આપવા માટે સ્વને ભેગા કરાવી આપનારા દાન, શીલ, તપ અને ભાવમાં જીવનને જોડવું જોઈએ. આહાર, ભય, નિદ્રા અને મૈથુનને વેગ પરભાવ અને પરિગ્રહને ઉત્તેજે છે. તેમાંથી મુક્ત થવા માટે દાન, શીલ, તપ અને ભાવને વેગ આવશ્યક છે.
દાનને ઉત્કૃષ્ટ અર્થ “હું”ની ચિંતાને સર્વની ચિંતામાં પરિણમન કરે તે છે. ઇન્દ્રિયે અને મનને આત્મામાં લીન કરવા તે શીલ છે. દાનથી દેહને અધિકાર જાય છે, શીલથી આત્માને અધિકાર આવે છે. તપ આત્માને નિર્મળ બનાવે છે. ભાવ આત્માને બેલતે કરે છે. શરીર, વાણી અને વિચાર તેના આજ્ઞાંકિત બને છે. .
- નિસ્વાર્થના આદરમાં સાચું સ્વત્વ પ્રગટે છે. મન, વચન અને કાયા પર આહાર, નિદ્રા, ભય અને મૈથુનનું ચલણ છે, તેના સ્થાને સર્વજીવ હિતકર શ્રી અરિહં તેની આજ્ઞાનું ચલણ થવું જોઈએ. એનું જ નામ આત્મભાન છે. તેનાથી દરિદ્રતા, અલ્પતા, ક્ષુદ્રતા અને પામરતાને અંત આવે છે.
છ પ્રત્યેના અમૈત્રીભાવને ત્યાગ કરે તે માર્ગ છે, માનસારિતા છે, તેનાથી આત્મભાવનું મંગળમય પ્રભાત ઉઘડે છે.
૧૪
અનપેક્ષાનું અમૃત
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૬૧)
ભાવનાઓના ભાવ અને પ્રભાવ
અનિત્યાદિ ૧૨ અને ચૈત્ર્યાદિ ચાર ભાવનાઓની એકસરખી અગત્યતા સ્યાદ્વાદ દર્શન માને છે. તેનુ કારણ શરીરાદિ સર્વ પદાર્થોને નિત્યાનિત્ય અને કથંચિત ભિન્નાભિન્ન માન્યા છે, તે છે.
શરીર અને આત્માના સંબંધ સેદાણેદાત્મક છે. શરીર અને આત્મા પોતે પણ કથચિત્ નિત્યાનિત્ય છે.
વૈરાગ્ય પ્રાપ્તિ માટે ભેગ્ન અને અનિત્ય અંશના વિચાર વધારે ઉપકારક છે. તેથી અનિત્યાદિ ભાવનાઆમાં તેને જ એક અપાય છે.
જીવ જીવનો સંબંધ પણ ભેદાભેદવાળા અને જીવપદ્મા` પણ કથ′ચિત નિત્યાનિત્ય ધર્મોવાળે હાવાથી મૈથ્યાદિ ચાર ભાવનાઓમાં અભેદ અંશને મહત્ત્વ આપ્યુ છે.
જો તેમ ન કરવામાં આવે, તે બીજાને હણનાર તુ તને જ હણે છે, એમ કેમ કહી શકાય ? ત્યાં અભેદને મુખ્યતા આપવાથી જ હિંંસા રાકાય છે.
અનુપેક્ષાનુ અમૃત
૧૪૭
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
અહિંસાદિ વતની સ્થિરતા માટે અભેદ અંશને પ્રધાન્ય ન અપાય, તે હિંસાદિ દેષ અટકી જ કેવી રીતે શકે?
| સ્વહિંસા વખતે નિત્ય અંશનું મહત્વ, પરજીવની હિંસા વખતે અનિત્ય અંશનું મહત્વ, એ રીતે જે સ્થળે, જે અંશને મહત્વ આપવા લાયક હય, તે અંશને મહત્વ અપાય, તે જ સંકલેશનું નિવારણ, વિશુદ્ધિનું પ્રાગટય, વ્રતનું શૈર્ય, અવતને ત્યાગ થઈ શકે છે.
પારકાના ધનના અપહરણ વખતે તે ધનને તે વ્યક્તિની સાથે અભેદ આગળ કરવાને છે. તે જ પરધન લેતાં પ્રાણ જ લીધા વગેરે પંક્તિએ સંગત થાય.
પિતાના ધનના અપહરણ વખતે ધનને અને પિતાને ભેદ સંબંધ વિચારે ઉપકારક થાય છે.
એ રીતે જૈનદર્શન સંમત ભેદભેદ, નિત્યનિત્ય અંશને જુદી-જુદી અપેક્ષાએ પ્રધાન બનાવી આત્મ કલ્યાણમાં સહાયક કરી શકાય છે.
- એ વિચારમાંથી જ અનિત્યસ્વાદિ ભાવનાઓની જેમ, જમૈચાદિ ભાવનાઓ પણ વ્રત અને વૈરાગ્યની સ્થિરતા માટે ઉપકારક ગણાએલી છે. તેથી તે ભાવનાઓનાં સંવરપણામાં લેશ માત્ર આંચ આવતી નથી. એકને સંવર અને એકને આશ્રવ કરવાનું રહેતું નથી.
૧૪૮
અનપેક્ષાનું અમૃત.
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
અભેદને આગળ કરવામાં ન આવે, તે વ્યવહાર અશુદ્ધ બને છે, ભેદને આગળ કરવામાં ન આવે, તે નિશ્ચય અશુદ્ધ બને છે. બંનેને પોતપોતાના સ્થાને પ્રાધાન્ય આપવું આવશ્યક ઠરે છે.
બંને વિચાર એવી રીતે સંકળાએલા છે, કે તેને એકબીજાથી સર્વથા સ્વતંત્ર કહી શકાય તેમ નથી, એટલે. અનિત્ય આદિ ૧૨ અને મૈત્રી આદિ ૪ ભાવનાએ પિતપોતાના સ્થાને એકસરખી ઉપકારક છે, એમ સ્વીકારીને તેને વિવેકપૂર્વક પ્રયોજવી તેમાં સ્વરપર શ્રેયસ્કર જિનશાસનની યથાર્થ ભક્તિ રહેલી છે.
*- -* --—* = = ==
૭૦–૭૦ વર્ષના આયુષ્ય કાળમાં આપણે કેટલા - કલાકે આત્મહિતચિંતા પાછળ ગાળીએ છીએ ? કેટલા કલાકે ત્રણ જગતના જીવોને ઉત્કટ સુખ–શાંતિ મળે એવી સુંદર ભાવનામાં વિતાવીએ છીએ?
અનપેક્ષાનું અમૃત
- ૧૪૯
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભકિત અને મંત્રી
પંચ-નમસ્કાર જ્યાં જ્યાં છે, ત્યાં ત્યાં તે સર્વ પાપને એટલે પાપ ભાવને અર્થાત સ્વાર્થબુદ્ધિને નાશ કરે છે. તથા તે નમસ્કાર જેઓના હૃદયમાં છે, તે સર્વને સર્વ મંગળરૂપ થાય છે.
ધર્મ એ જ મંગળ છે. અને તે અહિંસા-સંયમ– તપરૂપ છે. તે ધર્મરૂપી મંગળનું મૂળ સર્વ જીવરાશી ઉપર સ્નેહને નિષ્કામ પરિણામ છે, જે
એ પરિણામ જ અહિંસા રૂપ, સંયમ વ્યાપાર રૂપ, તપશ્ચર્યારૂપ બને છે. અહિંસા એ જીવમૈત્રીનું પ્રતીક છે. સંયમ એ અહિંસાનું પ્રર્તક છે. અને તપ એ સંયમનું પ્રતીક છે.
તપથી સંયમની શુદ્ધિ, સંયમથી અહિંસાની શુદ્ધિ અને અહિંસાથી જીવમૈત્રી વધે છે.
જીવની મૈત્રી પરમેષ્ઠિની ભક્તિમાં વૃદ્ધિ કરે છે. અને પરમેષ્ઠિની ભક્તિમાં જીવની મૈત્રી વધે છે, એમ અન્ય
અનુપક્ષાનું અમૃત
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
કારણરૂપ બનેલી જીવમૈત્રીથી અહિંસા, અહિંસાથી સંયમ અને સંયમથી તપ વધે છે.
અહિંસા છે જામી જાય એપ્તિની ભાત સાચી છે.
તપમાં ધ્યાન પ્રધાન છે. ધ્યાનની સામગ્રી સંયમ છે. સંયમની સામગ્રી અહિંસા છે, અહિંસાની સામગ્રી જીવમૈત્રી છે. જીવમૈત્રીની સામગ્રી પરમેષ્ઠિની ભક્તિ છે, વળી પરમેષ્ઠિ –ભક્તિની સામગ્રી જીવમૈત્રી પણ છે. જીવમૈત્રીની સામગ્રી અહિંસા છે, અહિંસાની સામગ્રી સંયમ છે, સંયમની સામગ્રી તપ છે, તપની સામગ્રી ધ્યાન છે, ધ્યાનની સામગ્રી પરમેષ્ઠિ ભક્તિ છે.
આ રીતે સમતા અને ધ્યાન તથા ધ્યાન અને સમતા પરસ્પર કાર્યકારણરૂપ બનીને મુક્તિનો માર્ગ બને છે. મોક્ષ કર્મક્ષયથી, કર્મક્ષય આત્મજ્ઞાનથી આત્મજ્ઞાન આત્મધ્યાનથી થાય છે.
આત્મધ્યાન વડે સમતા નિપ્રકંપ બને છે. સમતાની સામગ્રી જીવમૈત્રી આદિ છે. તેથી તે ધર્મરૂપી મંગળનું મૂળ છે. તે મંગળના મૂળની પ્રાપ્તિ પંચનમસ્કારથી સિદ્ધ થાય છે.
આમ, ભક્તિ અને મૈત્રી પરસ્પર સંકળાયેલાં છે. જે પરમેષ્ઠિ અને જીવ વચ્ચેની મૂળભૂત આત્મીયતાનાના પ્રધાન કારણરૂપ છે.
અનપેક્ષાનું અમૃત
૧૫૧
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
૦ ૦
પૂ. પંન્યાસ શ્રી ભદ્રંકરવિજયજી ગણિવરશ્રીના
પ્રાપ્ય પુસ્તકે ૧. જૈન માર્ગની પિછાણું
૫-૦૦ ૨. પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર
૭-૦૦ ૩. અનુપ્રેક્ષા
૮-૦૦ ૪. નમસ્કાર દેહન
૪-૦૦ ૫. પ્રાર્થના
૨૫૦ ૬. આરાધનાને માર્ગ
૫–૫૦ ૭. આસ્તિકતાને આદર્શ
૧૦-૦૦ ૮. તપ્રભા
૯-૦૦ ૯. મનન માધુરી ૧૦. મંગલવાણું ૧૧. અજાતશત્રુની અમરવાણી ૧૨. મહામંત્રના અજવાળા ૧૩. વચનામૃત સંગ્રહ ૧૪. ચૂંટેલું ચિંતન ૧૫. જિનશાસનને સાર ૧૬. કલ્યાણ વિશેષાંક
૨૦-૦૦ ૧૭. ચિંતનધારા
૭-૦૦ ૧૮. ચિંતન સુવાસ ૧૮. નિત સમરે નવકાર
૫–૦૦
જ
૪-૦૦
છ
૦ ૦
ક
૦ ૦
છે
૦ ૦
૪-૦૦
જ
૪-૦૦
ન
૦ ૦
૫-૦૦
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ WWWWWWW WWWWWWUWWWWWWW MAC .corze Pucezi. 2HHEICIE.. OMO C