________________
વિના કૃતજ્ઞતા ગુણને સ્પર્શ અધુરે રહે છે. તેટલા પ્રમાણમાં પાત્રતા અણુવિકસિત રહે છે અને અયોગ્યતા. ટળતી નથી.
સંપૂર્ણ નમ્રતા ગુણની પરાકાષ્ઠાએ પહોંચવા માટે વિશ્વત્રયને કઈને કઈ અવચ્છેદથી ઉપકારક માનવું અનિવાર્ય થઈ પડે છે. ત્રણે ભુવનને ઉપગ્રહ પરસ્પર થઈ રહ્યો છે, એવું જ્ઞાન જે સૂત્રથી મળે છે, તે સૂત્રની પરિણતિ. વ્યવહાર નયમાં નિષ્ણાત બનાવે છે.
નમ્રતા, કૃતજ્ઞતા, પાત્રતા, એગ્યતા વગેરે કાર્થક છે. તેને વિકસાવવા માટે વ્યવહાર અને નિશ્ચય ઉપકારક છે. તેને તીર્થસ્વરૂપ આદર આપતાં શીખવું જોઈએ. સાક્ષાત ઉપકારક રત્નત્રય અને તેનાં સાધને છે, તેથી તેને પ્રત્યે પૂજ્યતાને વ્યવહાર બહારથી પણ થઈ શકે છે. પરંપરાએ ઉપકાર તત્વથી સર્વને છે, તેથી તેના પ્રત્યે બાહ્ય વ્યવહાર પૂજ્યતાને ન કરી શકાય પણ અંતરમાં તેને ઉપકારક તરીકે ગણવાને નિષેધ નહિ, પણ વિધાન સમજવું. જે અંતરથી પણ તેને ઉપકારી ન મનાય, તે શત્રુભૂત અને ઉદાસીનભૂત. પદાર્થો પ્રત્યે કૃતજ્ઞતા વિકસી શકે નહિ. અને જે તે ન વિકસે તે આત્મતત્વની પ્રાપ્તિના અર્થાત્ મુક્તિસુખના અધિકારી બની શકાય નહિ. સ્વરૂપ લારૂપી મુક્તિ તેને જ મળે, કે જે સ્વભિન્ન વિશ્વને ઉપકારી માને, કૃતજ્ઞતા. દ્વારા તેના પ્રત્યે ઉપશમભાવને કેળવે, સંલેશ રહિત બને.
અનપેક્ષાનું અમૃત.
