Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta aura syAdvAda *** ))) o, DaoN. hukamacanda bhArilla
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta aura syAdvAda .Cor sAvayA yA vimuktamA lekhaka : DaoN. hukamacanda bhArilla zAstrI, nyAyatIrtha, sAhityaratna, ema.e., pI-eca.DI. zrI ToDaramala smAraka bhavana, e-4, bApUnagara, jayapura-302 015 prakAzaka: paNDita ToDaramala smAraka TrasTa e-4, bApUnagara, jayapura-302 015
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 15 hajAra prathama cAra saMskaraNa (13 navambara, 1974 se adyatana) paMcama saMskaraNa (1 janavarI, 2007) yoga : 1 hajAra : 16 hajAra mUlya : do rupayA mudraka : prinTa 'o' laiNDa bAIsa godAma, jayapura (rAja.)
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya DaoN. hukamacandajI bhArilla dvArA likhita 'anekAnta aura syAdvAda' nAmaka kRti kA yaha paMcama saMskaraNa prakAzita karate hue hameM hArdika prasannatA kA anubhava ho rahA hai| yadyapi yaha kRti 'tIrthaMkara mahAvIra aura unakA sarvodaya tIrtha' kA hI eka aMza hai, para atyanta upayogI jAnakara ise pRthak se bhI prakAzita kiyA gayA thaa| isake pazcAt ise 'maiM kauna hU~' pustikA meM anya nibandhoM ke sAtha prakAzita kiyA gyaa| bAda meM yaha kRti 'paramabhAva prakAzaka nayacakra' ke chaThaveM adhyAya ke rUpa meM bhI prakAzita huii|| ____ DaoN. hukamacandajI bhArilla jaina samAja ke prakANDa vidvAna aura jAnemAne lekhaka haiM, unakI choTI-bar3I 64 pustakeM abataka aneka bhASAoM meM lagabhaga 40 lAkha kI saMkhyA meM chapakara jana-jana taka pahu~ca cukI haiM, jo unakI lokapriyatA kA jvalanta pramANa haiN| _ 'anekAnta aura syAdvAda' jainadharma ke pramukha siddhAntoM meM se hai| uparokta viSaya para DaoN. bhArillajI ne bar3A hI sUkSma vivecana prastuta pustikA meM kiyA hai| ___isaprakAra 2 lAkha 18 hajAra 800 to abataka yaha prakAzita ho cukI hai; parantu phira bhI isake pRthak pustikA ke rUpa meM prakAzana kI mA~ga banI huI hai| ataH isakA yaha paMcama saMskaraNa pRthak se prakAzita kiyA jA rahA hai| __isa pustikA ke prakAzana meM sAhitya prakAzana evaM pracAra vibhAga ke prabhArI zrI akhila baMsala kA mahattvapUrNa yogadAna rahA hai ataH ve badhAI ke pAtra haiN| sabhI AtmArthI bandhu isa kRti se lAbhAnvita hoM- isI pavitra bhAvanA ke saath| - bra. yazapAla jaina, ema.e. prakAzana maMtrI
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastuta saMskaraNa kI kImata kama karane vAle dAtAroM kI sUcI 1. zrI jJAnacandajI jaina vaidya, jabalapura 101.00 2. zrI pavanakumArajI jaina, jabalapura 101.00 3. zrI madanalAlajI jaina, satanA 101.00 4. zrI hRdezajI jaina, meraTha 101.00 5. zrI azokakumArajI jaina, meraTha 101.00 6. zrI madanalAlajI jaina, meraTha 101.00 7. zrImatI rAjezvarI devI jaina, meraTha 101.00 8. zrImatI zAntidevI jaina, amarohA 101.00 9. zrI sumata jaina, meraTha 101.00 10. zrImatI mAyAvatI jaina, meraTha 101.00 11. zrImatI bhagavatI devI jaina, meraTha 101.00 12. zrImatI vimalAdevI jaina, meraTha 100.00 kula rAzi 1,211.00
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta aura syAdvAda vastu kA svarUpa anekAntAtmaka hai| pratyeka vastu aneka guNa-dharmoM se yukta hai| ananta dharmAtmaka vastu hI anekAnta hai aura vastu ke anekAnta svarUpa ko samajhAne vAlI sApekSa kathanapaddhati ko syAdvAda kahate haiN| anekAnta aura syAdvAda meM dyotya-dyotaka sambandha hai| samayasAra kI AtmakhyAti TIkA ke pariziSTa meM AcArya amRtacandra isa sambandha meM likhate haiM - "syAdvAda samasta vastuoM ke svarUpa ko siddha karane vAlA arhanta sarvajJa kA askhalita (nirbAdha) zAsana hai| vaha (syAdvAda) kahatA hai ki anekAnta svabhAva vAlI hone se saba vastue~ anekAntAtmaka haiN| jo vastu tat hai, vahI atat hai; jo eka hai, vahI aneka hai; jo sat hai, vahI asat hai; jo nitya hai, vahI anitya hai; - isaprakAra eka vastu meM vastutva kI utpAdaka paraspara viruddha do zaktiyoM kA prakAzita honA anekAnta hai|" ____ anekAnta zabda 'aneka' aura 'anta' do zabdoM se milakara banA hai| aneka kA artha hotA hai - eka se adhik| eka se adhika do bhI ho sakate haiM aura ananta bhii| do aura ananta ke bIca meM aneka ke aneka artha sambhava haiM / tathA anta kA artha hotA hai dharma athavA gunn| pratyeka vastu meM ananta guNa vidyamAna haiM; ataH jahA~ aneka kA artha ananta hogA, vahA~ anta kA artha guNa lenA caahie| isa vyAkhyA ke anusAra artha hogA - anantaguNAtmaka vastu hI anekAnta hai; kintu jahA~ aneka kA artha do liyA 1. anekAntAtmakAryakathanaM syAdvAdaH / - laghIyastraya TIkA 2. syAdvAdo hi samastavastutattvasAdhakamekamaskhalitaM shaasnmrhtsrvjnysy| sa tu sarvamanekAMtAtmakamityanuzAsti, ......... tatra yadeva tattadevAtat, yadevaikaM tadevAnekaM, yadeva sattadevAsat, yadeva nityaM tadevAnityamityekavastuvastutvaniSpAdakaparaspara viruddhazaktidvayaprakAzanamanekAntaH /
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAyegA, vahA~ anta kA artha dharma hogaa| taba yaha artha hogA - paraspara viruddha pratIta hone vAle do dharmoM kA eka hI vastu meM honA anekAnta hai| syAtkAra kA prayoga dharmoM meM hotA hai, guNoM meM nhiiN| sarvatra hI syAtkAra kA prayoga dharmoM ke sAtha kiyA hai, kahIM bhI anujIvI guNoM ke sAtha nhiiN| yadyapi 'dharma' zabda kA sAmAnya artha guNa hotA hai, zakti Adi nAmoM se bhI use abhihita kiyA jAtA hai; tathApi guNa aura dharma meM kucha antara hai| pratyeka vastu meM ananta zaktiyA~ haiM, jinheM guNa yA dharma kahate haiN| unameM se jo zaktiyA~ paraspara viruddha pratIta hotI haiM yA sApekSa hotI haiM, unheM dharma kahate haiN| jaise - nityatAanityatA, ekatA-anekatA, sat-asat, bhinnatA-abhinnatA aadi| jo zaktiyA~ virodhAbhAsa se rahita haiM, nirapekSa haiM; unheM guNa kahate haiN| jaise - AtmA ke jJAna, darzana, sukha Adi; pudgala ke rUpa, rasa, gaMdha aadi| ___ jina guNoM meM paraspara koI virodha nahIM hai, eka vastu meM unakI eka sAtha sattA to sabhI vAdI-prativAdI sahaja svIkAra kara lete haiM; kintu jinameM virodhasA pratibhAsita hotA hai, unheM syAdvAdI hI svIkAra karate haiN| itara jana unameM se kisI eka pakSa ko grahaNa kara pakSapAtI ho jAte haiN| ata: anekAnta kI paribhASA meM paraspara viruddha zaktiyoM ke prakAzana para vizeSa bala diyA gayA hai| __ pratyeka vastu meM paraspara virodhI pratIta hone vAle aneka yugala (jor3e) pAye jAte haiM; ata: vastu kevala aneka dharmoM (guNoM) kA hI piNDa nahIM hai; kintu paraspara virodhI dikhane vAle aneka dharma-yugaloM kA bhI piNDa hai| una paraspara viruddha pratIta hone vAle dharmoM ko syAdvAda apanI sApekSa zailI se pratipAdana karatA hai| - pratyeka vastu meM ananta dharma haiN| una saba kA kathana eka sAtha to sambhava nahIM hai; kyoMki zabdoM kI zakti sImita hai, ve eka samaya meM eka hI dharma ko kaha sakate haiN| ataH ananta dharmoM meM eka vivakSita dharma mukhya hotA hai, jisakA ki pratipAdana kiyA jAtA hai, bAkI anya sabhI dharma gauNa hote haiM ; kyoMki unake sambandha meM abhI kucha nahIM kahA jA rahA hai| 1. jainendrasiddhAntakoza, bhAga 4, pRSTha 501
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta aura syAdvAda yaha mukhyatA aura gauNatA vastu meM vidyamAna dharmoM kI apekSA nahIM; kintu vaktA kI icchAnusAra hotI hai| vivakSA-avivakSA vANI ke bheda haiM, vastu ke nhiiN| vastu meM to sabhI dharma prati samaya apanI pUrI haisiyata se vidyamAna rahate haiM, unameM mukhya-gauNa kA koI prazna hI nahIM hai; kyoMki vastu meM to una paraspara virodhI pratIta hone vAle dharmoM ko apane meM dhAraNa karane kI zakti sadA hI vidyamAna hai, kyoMki ve to usa vastu meM anAdikAla se vidyamAna haiM aura anantakAla taka rheNge| unako eka sAtha kahane kI sAmarthya vANI meM na hone se vANI meM vivakSA-avivakSA aura mukhya-gauNa kA bheda pAyA jAtA hai| __ vastu to para se nirapekSa hI hai| use apane guNa-dharmoM ko dhAraNa karane meM kisI para kI apekSA raMcamAtra bhI nahIM hai| usameM nityatA-anityatA, ekatAanekatA Adi saba dharma eka sAtha vidyamAna rahate haiN| dravyadRSTi se vastu jisa samaya nitya hai, paryAya dRSTi se usI samaya anitya bhI hai| vANI se jaba nityatA kA kathana kiyA jAyegA, taba anityatA kA kathana sambhava nahIM hai| ata: jaba hama vastu kI nityatA kA pratipAdana kareMge, taba zrotA yaha samajha sakatA hai ki vastu nitya hI hai, anitya nhiiN| ataH hama kisI apekSA nitya bhI hai ' - aisA kahate haiN| aisA kahane se usake jJAna meM yaha bAta sahaja A jAvegI ki kisI apekSA anitya bhI hai; bhale hI vANI ke asAmarthya ke kAraNa vaha bAta kahI nahIM jA rahI hai| ataH vANI meM syAtpada kA prayoga Avazyaka hai, syAtpada avivakSita dharmoM ko gauNa karatA hai, para abhAva nhiiN| usake prayoga binA abhAva kA bhrama utpanna ho sakatA hai| __ jainendrasiddhAntakoza meM syAdvAda kA artha isaprakAra diyA hai - "anekAntamayI vastu kA kathana karane kI paddhati syAdvAda hai| kisI bhI eka zabda yA vAkya ke dvArA sArI kI sArI vastu kA yugapat kathana karanA azakya hone se prayojanavaza kabhI eka dharma ko mukhya karake kathana karate haiM aura kabhI dUsare ko| mukhya dharma ko sunate hue zrotA ke anya dharma bhI gauNa rUpa se svIkAra hote raheM, unakA niSedha na hone pAve; - isa prayojana se
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta aura syAdvAda anekAntavAdI apane pratyeka vAkya ke sAtha syAt yA kathaMcit zabda kA prayoga karatA hai|" kucha vicAraka kahate haiM ki syAdvAda zailI meM bhI' kA prayoga hai, 'hI' kA nhiiN| unheM 'bhI' meM samanvaya kI sugaMdha aura 'hI' meM haTha kI durgandha AtI hai; para yaha unakA bauddhika bhrama hI hai| syAdvAda zailI meM jitanI AvazyakatA 'bhI' ke prayoga kI hai, usase kama AvazyakatA 'hI' ke prayoga kI nhiiN| 'bhI' aura 'hI' kA samAna mahattva hai| ___ 'bhI' samanvaya kI sUcaka na hokara 'anukta' kI sattA kI sUcaka hai aura 'hI' Agraha kI sUcaka na hokara dRr3hatA kI sUcaka hai| inake prayoga kA eka tarIkA hai aura vaha hai - jahA~ apekSA na batAkara mAtra yaha kahA jAtA hai ki 'kisI apekSA" vahA~ bhI' lagAnA jarUrI hai aura jahA~ apekSA spaSTa batA dI jAtI hai, vahA~ 'hI' lagAnA anivArya hai| jaise - pratyeka vastu kathaMcit nitya bhI hai aura kathaMcit anitya bhI hai| yadi isI ko hama apekSA lagAkara kaheMge to isaprakAra kahanA hogA ki pratyeka vastu dravya kI apekSA nitya hI hai aura paryAya kI apekSA anitya hI hai| ___ 'bhI' kA prayoga yaha batAtA hai ki hama jo kaha rahe haiM, vastu mAtra utanI hI nahIM hai, anya bhI hai; kintu 'hI' kA prayoga yaha batAtA hai ki anya koNoM se dekhane para vastu aura bahuta kucha hai; kintu jisa koNa se yaha bAta batAI gaI hai, vaha ThIka vaisI hI hai; isameM koI zaMkA kI guMjAiza nahIM hai| ataH 'hI' aura 'bhI' eka dUsare kI pUraka haiM, virodhI nhiiN| 'hI' apane viSaya ke bAre meM saba zaMkAoM kA abhAva kara dRr3hatA pradAna karatI hai aura 'bhI' anya pakSoM ke bAre meM mauna raha kara bhI, unakI sambhAvanA kI nahIM, nizcita sattA kI sUcaka hai| _ 'bhI' kA artha aisA karanA ki jo kucha kahA jA rahA hai, usake viruddha bhI sambhAvanA hai, galata hai| sambhAvanA ajJAna kI sUcaka hai arthAt yaha prakaTa 1. jainendrasiddhAntakoza, bhAga 4, pRSTha 497 2. 'kisI apekSA' ke bhAva ko syAt yA kathaMcit zabda prakaTa karate haiN|
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta aura syAdvAda karatI hai ki maiM nahIM jAnatA aura kucha bhI hogaa| jaba ki syAdvAda, saMbhAvanAvAda nahIM; nizcayAtmaka jJAna hone se pramANa hai| 'bhI' meM se yaha artha nahIM nikalatA ki isake atirikta kyA hai, maiM nahIM jAnatA; balki yaha nikalatA hai ki isa samaya use kahA nahIM jA sakatA athavA usake kahane kI AvazyakatA nahIM hai| apUrNa ko pUrNa na samajha liyA jAya isake lie bhI' kA prayoga hai| dUsare zabdoM meM jo bAta aMza ke bAre meM kahI jA rahI hai, use pUrNa ke bAre meM na jAna liyA jAya - isake lie 'bhI' kA prayoga hai, aneka mithyA ekAntoM ke jor3a-tor3a ke lie nhiiN| ___ isIprakAra 'hI' kA prayoga AgrahI' kA prayoga na hokara isa bAta ko spaSTa karane ke lie hai ki aMza ke bAre meM jo kahA gayA hai, vaha pUrNataH satya hai| usa dRSTi se vastu vaisI hI hai, anya rUpa nhiiN| samantabhadrAdi AcAryoM ne pada-pada para 'hI' kA prayoga kiyA hai| 'hI' ke prayoga kA samarthana zlokavArtika meM isaprakAra kiyA hai - "vAkye'vadhAraNaM tAvadaniSThArtha nivRttaye / kartavyamanyathAnuktasamatvAttasya kutracit // vAkyoM meM 'hI' kA prayoga aniSTa artha kI nivRtti aura dRr3hatA ke lie karanA hI cAhie, anyathA kahIM-kahIM vaha vAkya nahIM kahA gayA sarIkhA samajhA jAtA hai|" yuktyanuzAsana zloka 41-42 meM AcArya samantabhadra ne bhI isIprakAra kA bhAva vyakta kiyA hai| isa sandarbha meM siddhAntAcArya paNDita kailAzacandajI likhate haiM - "isI taraha vAkya meM evakAra (hI) kA prayoga na karane para bhI sarvathA ekAnta ko mAnanA par3egA; kyoMki usa sthiti meM anekAnta kA nirAkaraNa 1. sadeva sarvaM ko necchet svarUpAdi catuSTayAt / / ___ asadeva viparyAsAna cena vyavatiSThate // - AptamImAMsA, zloka 15 2. zlokavArtika, a. 1, sUtra 6, zloka 53
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta aura syAdvAda avazyambhAvI hai / jaise- 'upayoga lakSaNa jIva kA hI hai ' isa vAkya meM evakAra (hI) hone se yaha siddha hotA hai ki upayoga lakSaNa anya kisI kA na hokara jIva kA hI hai; ataH yadi isameM se 'hI' ko nikAla diyA jAya to upayoga ajIva kA bhI lakSaNa ho sakatA hai|" 10 pramANa vAkya meM mAtra syAt pada kA prayoga hotA hai, kintu naya vAkya meM syAt pada ke sAtha-sAtha eva (hI) kA prayoga bhI Avazyaka hai / ' 'hI' samyak ekAnta kI sUcaka hai aura 'bhI' samyak anekAnta kI / yadyapi jainadarzana anekAntavAdI darzana kahA jAtA hai; tathApi yadi use sarvathA anekAntavAdI mAneM to yaha bhI to ekAnta ho jAyegA / ata: jainadarzana meM anekAnta meM bhI anekAnta ko svIkAra kiyA gayA hai| jainadarzana sarvathA na ekAntavAdI hai na sarvathA anekAntavAdI / vaha kathaMcit ekAntavAdI aura kathaMcit anekAntavAdI hai| isI kA nAma anekAnta meM anekAnta hai / kahA bhI hai - - - "anekAnto'pyanekAntaH pramANanayasAdhanaH / anekAntaH pramANAtte tadekAnto'rpitAnnayAt // pramANa aura naya haiM sAdhana jisake, aisA anekAnta bhI anekAnta svarUpa hai; kyoMki sarvAMzagrAhI pramANa kI apekSA vastu anekAntasvarUpa evaM aMzagrAhI naya kI apekSA vastu ekAntarUpa siddha hai / " jainadarzana ke anusAra ekAnta bhI do prakAra kA hotA hai aura anekAnta bhI do prakAra kA yathA samyak ekAnta aura mithyA ekAnta, samyak anekAnta aura mithyA anekaant| nirapekSa naya mithyA ekAnta hai aura sApekSa naya samyak ekAnta hai tathA sApekSa nayoM kA samUha arthAt zruta- pramANa samyak anekAnta hai aura nirapekSa nayoM kA samUha arthAt pramANAbhAsa mithyA anekAnta hai 1 1. jainanyAya, pRSTha 300 2. nayacakra, pRSTha 129 3. svayaMbhUstotra, zloka 103
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta aura syAdvAda kahA bhI hai . - "jaM vatthu aNeyantaM, eyaMtaM taM pi hodi savipekkhaM / suyaNANeNa Naehi ya, NiravekkhaM dIsade Neva // 11 jo vastu anekAntarUpa hai, vahI sApekSa dRSTi se ekAntarUpa bhI hai| zrutajJAna kI apekSA anekAntarUpa hai aura nayoM kI apekSA ekAntarUpa hai| binA apekSA ke vastu kA rUpa nahIM dekhA jA sakatA hai / " anekAnta meM anekAnta kI siddhi karate hue akalaMkadeva likhate haiM - "yadi anekAnta ko anekAnta hI mAnA jAya aura ekAnta kA sarvathA lopa kiyA jAya to samyak ekAnta ke abhAva meM, zAkhAdi ke abhAva meM vRkSa ke abhAva kI taraha, tatsamudAyarUpa anekAnta kA bhI abhAva ho jAyegA / ataH yadi ekAnta hI svIkAra kara liyA jAve to phira avinAbhAvI itara dharmoM kA lopa hone para prakRta zeSa kA bhI lopa hone se sarva lopa kA prasaMga prApta hogaa|" samyakAnta naya hai aura samyaganekAnta pramANa' / anekAntavAda sarvanayAtmaka hai / jisaprakAra bikhare hue motiyoM ko eka sUtra meM piro dene se motiyoM kA sundara hAra bana jAtA hai; usIprakAra bhinna-bhinna nayoM ko syAdvAdarUpI sUta meM piro dene se sampUrNa naya zrutapramANa kahe jAte haiM / paramAgama ke bIjasvarUpa anekAnta meM sampUrNa nayoM (samyak ekAntoM) kA vilAsa hai, usameM ekAntoM ke virodha ko samApta karane kI sAmarthya hai'; kyoMki virodha vastu meM nahIM, ajJAna meM hai| jaise - eka hAthI ko aneka janmAndha vyakti chUkara jAnane kA yatna kareM aura jisake hAtha meM hAthI kA paira A jAya vaha hAthI ko khambhe ke samAna, peTa para hAtha pherane vAlA dIvAla ke samAna, kAna pakar3ane vAlA sUpa ke samAna aura sU~Da pakar3ane vAlA kele ke stambha ke samAna kahe 1. kArtikeyAnuprekSA, gAthA 261 2. rAjavArtika, a. 1, sUtra 6 kI TIkA 3. vahI, a. 1 sUtra 6 kI TIkA 4. syAdvAdamaMjarI, zloka 30 kI TIkA puruSArthasiddhyupAya, zloka 2 5.
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta aura syAdvAda to vaha sampUrNa hAthI ke bAre meM sahI nahIM hogA; kyoMki dekhA hai aMza aura kahA gayA sarvAMza ko| yadi aMza dekhakara aMza kA hI kathana kareM to galata nahIM hogaa| jaise- yadi yaha kahA jAya ki hAthI kA paira khambhe ke samAna hai, kAna sUpa ke samAna haiM, peTa dIvAla ke samAna hai to koI asatya nahIM; kyoMki yaha kathana sApekSa hai aura sApekSa naya satya hote haiN| akelA paira hAthI nahIM hai, akelA peTa bhI hAthI nahIM hai; isIprakAra koI bhI akelA aMga aMgI ko vyakta nahIM kara sakatA hai| ___ 'syAt' pada ke prayoga se yaha spaSTa ho jAtA hai ki yahA~ jo kathana kiyA jA rahA hai, vaha aMza ke sambandha meM hai; pUrNa vastu ke sambandha meM nhiiN| hAthI aura hAthI ke aMgoM ke kathana meM 'hI' aura 'bhI' kA prayoga isaprakAra hogA - hAthI kisI apekSA dIvAla ke samAna bhI hai, kisI apekSA khambhe ke samAna bhI hai, aura kisI apekSA sUpa ke samAna bhI hai| yahA~ apekSA batAI nahIM gaI hai, mAtra itanA kahA gayA hai ki 'kisI apekSA'; ata: 'bhI' lagAnA Avazyaka ho gyaa| yadi hama apekSA batAte jAveM to 'hI' lagAnA anivArya ho jAyegA; anyathA bhAva spaSTa na hogA, kathana meM dRr3hatA nahIM aayegii| jaise hAthI kA paira khambhe ke samAna hI hai, kAna sUpa ke samAna hI haiM aura peTa dIvAla ke samAna hI hai| ukta kathana aMza ke bAre meM pUrNa satya hai; ataH 'hI' lagAnA Avazyaka hai tathA pUrNa ke bAre meM AMzika satya hai; ataH 'bhI' lagAnA jarUrI hai| jahA~ syAt' pada kA prayoga na bhI ho to bhI vivekI janoM ko yaha samajhanA cAhie ki vaha anukta (sAilenTa) hai| kasAyapAhur3a meM isa sambandha meM spaSTa likhA hai - _ "syAt zabda ke prayoga kA abhiprAya rakhane vAlA vaktA yadi syAt zabda kA prayoga na bhI kare to bhI usake artha kA jJAna ho jAtA hai| ataeva syAt zabda kA prayoga nahIM karane para bhI koI doSa nahIM hai| kahA bhI hai - syAt zabda ke prayoga kI pratijJA kA abhiprAya rakhane se 'syAt ' zabda kA aprayoga dekhA jAtA hai|" 1. jainendrasiddhAntakoza, bhAga 4, pRSTha 501
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta aura syAdvAda yadyapi pratyeka vastu aneka paraspara virodhI dharma-yugaloM kA piNDa hai; tathApi vastu meM sambhAvyamAna paraspara virodhI dharma hI pAye jAte haiM, asambhAvya nhiiN| anyathA AtmA meM nityatva-anityatvAdi ke samAna cetana-acetanatva dharmoM kI sambhAvanA kA prasaMga aayegaa| isa bAta ko 'dhavalA' meM isaprakAra spaSTa kiyA hai - "prazna : jina dharmoM kA eka AtmA meM eka sAtha rahane kA virodha nahIM hai, ve raheM; parantu sampUrNa dharma to eka sAtha eka AtmA meM raha nahIM sakate ? uttara : kauna aisA kahatA hai ki paraspara virodhI aura avirodhI samasta dharmoM kA eka sAtha eka AtmA meM rahanA sambhava hai ? yadi sampUrNa dharmoM kA eka sAtha rahanA mAna liyA jAve to paraspara viruddha caitanya-acaitanya, bhavyatva-abhavyatva Adi dharmoM kA eka sAtha AtmA meM rahane kA prasaMga A jaayegaa| isalie sampUrNa paraspara virodhI dharma eka AtmA meM rahate haiM, anekAnta kA yaha artha nahIM samajhanA cAhie; kintu jina dharmoM kA jisa AtmA meM atyanta abhAva nahIM, ve dharma usa AtmA meM kisI kAla aura kisI kSetra kI apekSA yugapat bhI pAye jA sakate haiM, aisA hama mAnate haiN|" __ anekAnta aura syAdvAda kA prayoga karate samaya yaha sAvadhAnI rakhanA bahuta Avazyaka hai ki hama jina paraspara virodhI dharmoM kI sattA vastu meM pratipAdita karate haiM, unakI sattA vastu meM sambhAvita hai bhI yA nahIM; anyathA kahIM hama aisA bhI na kahane lage ki kathaMcit jIva cetana hai va kathaMcit acetana bhii| acetanatva kI jIva meM sambhAvanA hI nahIM hai; ata: yahA~ anekAnta batAte samaya astinAsti ke rUpa meM ghaTAnA caahie| jaise - jIva cetana (jJAna-darzana svarUpa) hI hai, acetana nhiiN| ___ vastutaH cetana aura acetana to passpara virodhI dharma haiM aura nityatvaanityatva paraspara virodhI nahIM, virodhI pratIta hone vAle dharma haiM; ve paraspara virodhI pratIta hote haiM, haiM nhiiN| unakI sattA eka dravya meM eka sAtha pAI jAtI hai| anekAnta paraspara virodhI pratIta hone vAle dharmoM kA prakAzana karatA hai| 1. dhavalA pu. 1, khaNDa 1, bhAga 1, sUtra 11, pRSTha 167
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta aura syAdvAda jinendra bhagavAna kA syAdvAdarUpI nayacakra atyanta painI dhAra.vAlA hai| ise atyanta sAvadhAnI se calAnA cAhie, anyathA dhAraNa karane vAle kA hI mastaka bhaMga ho sakatA hai| ise calAne ke pUrva nayacakra calAne meM catura guruoM kI zaraNa lenA caahiye| unake mArgadarzana meM jinavANI kA marma samajhanA caahie| ___anekAnta aura syAdvAda siddhAnta itanA gUr3ha va gambhIra hai ki ise gaharAI se aura sUkSmatA se samajhe binA isakI taha taka pahu~canA asambhava hai; kyoMki Upara-Upara se dekhane para yaha ekadama galata sA pratIta hotA hai| isa sambandha meM hindU vizvavidyAlaya, kAzI ke darzanazAstra ke bhUtapUrva pradhAnAdhyApaka zrI phaNibhUSaNa adhikArI ne likhA hai - "jainadharma ke syAdvAda siddhAnta ko jitanA galata samajhA gayA hai; utanA kisI anya siddhAnta ko nhiiN| yahA~ taka ki zaMkarAcArya bhI isa doSa se mukta nahIM haiM; unhoMne bhI isa siddhAnta ke prati anyAya kiyA hai| yaha bAta alpajJa puruSoM ke lie kSamya ho sakatI thI; kintu yadi mujhe kahane kA adhikAra hai to maiM bhArata ke isa mahAn vidvAn ke lie to akSamya hI khuuNgaa| yadyapi maiM isa maharSi ko atIva Adara kI dRSTi se dekhatA huuN| aisA jAna par3atA hai ki unhoMne isa dharma ke darzana-zAstra ke mUla granthoM ke adhyayana karane kI paravAha nahIM kii|" hindI ke prasiddha samAlocaka AcArya mahAvIraprasAda dvivedI likhate haiM - "prAcIna darje ke hindU dharmAvalambI bar3e-bar3e zAstrI taka aba bhI nahIM jAnate ki jainiyoM kA syAdvAda kisa cir3iyA kA nAma hai|" zrI mahAmahopAdhyAya satyasampradAyAcArya paNDita svAmI rAmamizrajI zAstrI, prophesara, saMskRta kaoNleja, vArANasI likhate haiM - 1. atyantanizitadhAra, durAsadaM jinavarasya nayacakram / khaMDayati dhAryamANaM mUrdhAnaM jhaTiti durvidagdhAnAm // puruSArthasiddhayupAya, zloka 59 2. guravo bhavanti zaraNaM prabuddhanayacakrasaMcArAH / puruSArthasiddhayupAya, zloka 58 3. tIrthaMkara varddhamAna, pRSTha 92 zrI vI. ni. grantha prakAzana samiti, indaura 4. tIrthaMkara varddhamAna, pRSTha 92 zrI vI. ni. grantha prakAzana samiti, indaura
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta aura syAdvAda "maiM kahA~ taka kahU~, bar3e-bar3e nAmI AcAryoM ne apane granthoM meM jo jainamata kA khaNDana kiyA hai; vaha aisA kiyA hai, jise suna-dekha haMsI AtI hai| syAdvAda yaha jainadharma kA abhedya kilA hai; usake andara vAdI-prativAdiyoM ke mAyAmayI gole nahIM praveza kara skte| jainadharma ke siddhAnta prAcIna bhAratIya tattvajJAna aura dhArmika paddhati ke abhyAsiyoM ke lie bahuta mahattvapUrNa haiM / isa syAdvAda se sarva satya vicAroM kA dvAra khula jAtA hai|" saMskRta ke udbhaTa vidvAna DaoN. gaMgAnAtha jhA ke vicAra bhI draSTavya haiM "jaba se maiMne zaMkarAcArya dvArA jainasiddhAnta kA khaNDana par3hA hai; taba se mujhe vizvAsa huA ki isa siddhAnta meM bahuta kucha hai, jise vedAnta ke AcArya ne nahIM samajhA aura jo kucha abataka maiM jainadharma ko jAna sakA hU~; usase merA dRr3ha vizvAsa huA hai ki yadi ve jainadharma ko usake mUla granthoM se dekhane kA kaSTa uThAte to unheM jainadharma kA virodha karane kI koI bAta nahIM miltii|" 'syAt' pada kA ThIka-ThIka artha samajhanA atyanta Avazyaka hai| isake sambandha meM bahuta bhrama pracalita haiN| koI syAt kA artha saMzaya karate haiM, koI zAyada, to koI smbhaavnaa| isa taraha ve syAdvAda ko zAyadavAda, saMzayavAda yA sambhAvanAvAda banA dete haiN| syAt' zabda 'tiGanta' na hokara 'nipAta' hai| vaha sandeha kA vAcaka na hokara eka nizcita apekSA kA vAcaka hai| 'syAt' zabda ko spaSTa karate hue tArkikacUr3AmaNi AcArya samantabhadra likhate haiM - "vAkyeSvanekAMtadyotI gamyaM prati vizeSaNaM / syAnnipAto'rthayogitvAt tavakevalinAmapi // ' 'syAt' zabda nipAta hai| vAkyoM meM pramukha yaha zabda anekAnta kA dyotaka vastusvarUpa kA vizeSaNa hai|" zAyada, saMzaya aura sambhAvanA meM eka anizcaya hai| anizcaya ajJAna kA sUcaka hai| syAdvAda meM kahIM bhI ajJAna kI jhalaka nahIM hai| vaha jo kucha kahatA 1. tIrthaMkara varddhamAna, pRSTha 92 zrI vI. ni. grantha prakAzana samiti, indaura 2. tIrthaMkara varddhamAna, pRSTha 94 zrI vI. ni. grantha prakAzana samiti, indaura 3. AptamImAMsA, zloka 103
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta aura syAdvAda hai, dRr3hatA ke sAtha kahatA hai; vaha kalpanA nahIM karatA, sambhAvanAe~ vyakta nahIM krtaa| zrI pro. Ananda zaMkara bAMbUbhAI dhruva likhate haiM - ___ "mahAvIra ke siddhAnta meM batAye gaye syAdvAda ko kitane hI loga saMzayavAda kahate haiM, ise maiM nahIM maantaa| syAdvAda saMzayavAda nahIM hai; kintu vaha eka dRSTibindu hamako upalabdha karA detA hai| vizva kA kisa rIti se avalokana karanA cAhiye - yaha hameM sikhAtA hai| yaha nizcaya hai ki vividha dRSTibinduoM dvArA nirIkSaNa kiye binA koI bhI vastu sampUrNa svarUpa meM A nahIM sktii| syAdvAda (jainadharma) para AkSepa karanA yaha anucita hai|" . AcArya samantabhadra ne syAdvAda ko kevalajJAna ke samAna sarvatattvaprakAzaka mAnA hai| bheda mAtra pratyakSa aura parokSa kA hai| ___ anekAnta aura syAdvAda kA siddhAnta vastusvarUpa ke sahI rUpa kA digdarzana karane vAlA hone se Atma-zAnti ke sAtha-sAtha vizva-zAnti kA bhI pratiSThApaka siddhAnta hai| isa sambandha meM suprasiddha aitihAsika vidvAna evaM rASTrakavi rAmadhArIsiMha 'dinakara' likhate haiM - "isameM koI sandeha nahIM ki anekAnta kA anusaMdhAna bhArata kI ahiMsA sAdhanA kA carama utkarSa hai aura sArA saMsAra ise jitanI hI zIghra apanAyegA, vizva meM zAnti bhI utanI hI zIghra sthApita hogii|" isaprakAra hama dekhate haiM ki anekAnta aura syAdvAda jainadarzana ke aise viSaya haiM ki jinako samajhe binA jainadarzana ko hI nahIM samajhA jA sktaa| ataH jainadarzana kA marma jAnane ke lie ina viSayoM ko gaharAI se samajhane kA prayAsa karanA caahie| 1. tIrthaMkara varddhamAna, pRSTha 94 zrI vI. ni. grantha prakAzana samiti, indaura 2. syAdvAdakevalajJAne sarvatattvaprakAzane / / bhedaHsAkSAdasAkSAcca, hyavastvanyatamaM bhavet // - AptamImAMsA, zloka 105 3. saMskRti ke cAra adhyAya, pRSTha 137