Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya kundakunda kA jaina zramaNa paraMparA meM mahattvapUrNa sthAna hai| zvetAmbara digambara donoM hI paraMparAoM meM unheM samAna Adara prApta hai| digambara paraMparA meM to tIrthaMkara mahAvIra aura gautama gaNadhara ke sAtha unakA smaraNa kiyA jAtA hai / ve itane yazasvI the ki unake nAma para kundakundAnvaya hI prasiddha ho gyaa| Aja bhI digambara paraMparA ke jaina zramaNa svayaM ko kundakundAnvayI kahane meM gaurava kA anubhava karate haiM / kahA jAtA hai ki AcArya kundakunda ne 84 pAhuDoM - graMthoM kI racanA kI thI, kintu abhI taka unake samayApAhuDa, pravacanasAra, paMcAstikAya saMgraha, niyamasAra, aSTapAhuDa, rayaNasAra, bArasa aNuvekkhA aura prAkRta bhaktiyAM grantha hI khoje jA sake haiN| unake granthoM meM kevaliyoM aura zrutakevaliyoM dvArA kathita viSayavastu prastuta huI hai| aisA ve svayaM hI niyamasAra kI maMgala gAthA meM kahate haiN| unake granthoM meM adhyAtma aura darzana saMbaMdhI aneka maulika vicAra prastuta hue haiN| yahA~ una para saMkSepa meM vicAra kiyA jA rahA niyama -- AcArya kundakunda kA maulika cintana -- 'niyamasAra' graMtha meM niyamasAra nAma kI sArthakatA batAte hue kahA gayA hai ki jo niyama se karane yogya kArya hai, vaha niyama hai| vaha niyama jJAna, darzana aura cAritra hai| inase viparIta mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAritra kA niSedha karane ke lie 'sAra' pada kahA gayA hai| yaha kathana karane vAlI mUla gAthA isa prakAra hai- NiyameNa ya jaM kajjaM taM niyamaM NANadaMsaNacarittaM / vivarIya pariharatthaM bhaNidaM khalu sAramidi vayaNaM / / niyama- 3 kundakunda ne yahA~ niyama zabda se samyakjJAna, samyagdarzana aura samyakacAritra rUpa mokSamArga kA grahaNa kiyA hai / granthakAra kA uddezya bhI niyamarUpa mokSamArga kA pratipAdana karanA hai, jisakA phala nirvANa hai| ukta mArga kA kathana karane meM nizcayanaya For Private aura vyavahAranaya ko mAdhyama banAyA gayA hai| samyagjJAna, samyagdarzana aura samyakcAritra ko vyavahAranaya se niyata arthAt mokSamArga kahA hai| nizcayanaya se niyama ko paribhASita karate hue kundakunda kahate haiM- DaoN. RSabhacandra jaina 'phaujadAra' vyAkhyAtA, prAkRta evaM jaina zAstra prAkRta, jainazAstra aura ahiMsA zodha saMsthAna, vaizAlI - 844128 ( bihAra )... suhaasuhavayaNarayaNaM rAyAdIbhAvavAraNaM kiccA / appANaM jo jhAyAdi tassaduNiyamaM have NiyamA / / niyama- 120 arthAt zubha aura azubha vacanoM kI racanA tathA rAgAdibhAvoM kA nivAraNa karake AtmA kA dhyAna karanA, niyama se niyama hai arthAt nizcanaya se niyama hai| ukta gAthA kI saMskRta TIkA meM padmaprabhamaladhArideva ne bhI kahA hai- vacanaracanAM tyaktvA bhavyaH zubhAzubhalakSaNAM, sahajaparamAtmAnaM nityaM subhAvayati sphuTam / paramaTAminastasya jJAnAtmano niyamAdayaM, bhavati niyamaH zuddho muktyaMganAsukhakAraNam / niyama- TIkA, zloka - 191 arthAt jo bhavya jIva zubha-azubharUpa vacanaracanA ko chor3akara nitya hI sphuTarUpa se sahaja paramAtmA kA samyak prakAra se anubhava karatA hai, usa jJAnasvarUpa parama saMyamI ke niyama se yaha niyama hotA hai, jo muktisuMdarI (mokSa) ke sukha kA kAraNa hai| ardhamAgadhI evaM zausenI AgamoM, prAkRta ke anya pAraMparika granthoM tathA saMskRta granthoM meM kahIM bhI ratnatrayarUpa mokSamArga ke lie niyama zabda kA prayoga upalabdha nahIM hotA hai| isase spaSTa hai ki AcArya 'kundakunda ne niyama zabda kA vizeSa artha meM prayoga kiyA hai| iamereviambrian & poramorova kundakunda ne daMsaNapAhuDa meM kahA hai ki jJAna, darzana, caritra aura tapa ina cAroM kA samAgama hone para mokSa hotA hai / samyaktva sahita ina cAroM ke samAgama se hI jIva siddha hue haiM, isameM saMdeha nahIM hai| isase jJAta hotA hai ki kundakunda ke kAla taka caturvidha Sranan Personal Use Only
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ - yatIndrasUri smArakagranya - jaina darzana - mokSamArga kI paraMparA maujUda thii| unake samaya meM trividha mokSamArga arUpa, agaMdha, avyakta, cetanAguNayukta, azabda, aliMgagrahaNa kA vicAra bhI hone lagA thaa| saMbhavataH isIlie unhoMne caturvidha (liMga hetu se nahIM grahaNa karane yogya) aura anirdiSTa saMsthAna mokSamArga kA to kevala ullekha hI kiyA, kintu apane granthoM meM (jisakA koI saMsthAna-AkAra nahIM kahA jA sakatA) hai, aisA trividha mokSamArga kA vistAra se kathana kiyaa| jaano| yaha saba nizcayanaya kA kathana hai| vyavahAranaya se uparyukta sabhI bhAva jIva ke kahe jAte haiN| arthAt vyavahAranaya se jIva nizcaya aura vyavahAranaya -- kA svabhAva aura vibhAva donoM prakAra kA pariNamana hotA hai| AcArya kundakunda ne AdhyAtmika dRSTi se pradhAna kathana kiyA aura isake lie naya ko mAdhyama bnaayaa| unake granthoM meM tattvArtha-- naya ke nizcaya aura vyavahAra bheda pAye jAte haiN| inakA ullekha niyamasAra meM vividha guNoM aura paryAyoM se saMyukta jIva, bhagavatIsatra meM bhI milatA hai| kandakunda se pUrva kisI bhI graMthakAra padagala, dharma, adharma, AkAza aura kAla ina chaha dravyoM ko ne nayoM ko nizcaya aura vyavahAra nAma nahIM diyaa| kundakunda ke tattvArtha kahA gayA hai| mUla gAthA isa prakAra hai-- granthoM meM nizcayanaya dravyArthikanaya ke samAna tathA vyavahAranaya jIvA poggalakAyA dhammAdhammA ya kAla aayaasN| paryAyArthika naya ke samAna hai| ve nizcayanaya ko paramArtha zuddha taccatthA idi bhaNidA NANAguNapajjaehiM sNjuttaa| aura bhUtArtha kahate haiN| vyavahAranaya ko abhUtArtha aura azuddha niyama-9 kahate haiN| kundakunda ke TIkAkAroM evaM uttaravartI granthakAroM ne ukta nayoM ke aneka bheda-prabheda kie haiN| isa gAthA meM inheM 'dravya' nAma nahIM diyA gayA hai, kintu bAda kI gAthAoM meM jIvAdIdavvANaM aura ede chaddavvANi kahakara AcArya kundakunda ne samayasAra aura niyamasAra meM nizcayanaya naya inakA dravya nAma se ullekha huA hai| yahAM tattvArtha yA dravya ko aura vyavahAranaya kI dRSTi se AtmasvarUpa kA vivecana kiyA paribhASita nahIM kiyA gayA hai| chaha dravyoM meM se kAla ko chor3akara hai| unake anusAra guNa-paryAyoM se rahita AtmA ke traikAlika zeSa pA~ca astikAya kahe gae haiM, kyoMki ye bahupradezI aura zuddhasvabhAva kA kathana karane vAlA nizcayanaya aura karma ke kAyavAn hai, isalie astikAya haiN| kAla dravya kAyavAn nimitta se hone vAlI AtmA kI vibhinna pariNatiyoM kA kathana nahIM haiM, kyoMki vaha eka pradezI hai, isalie use astikAya karane vAlA vyavahAranaya hai| svIkAra nahIM kiyA gyaa| niyamasAra meM jIvAdi bAhya tattvoM ko heya aura apane pravacanasAra aura paMcAstikAya meM chaha dravyoM kA vistRta AtmA ko upAdeya batAyA gayA hai| nizcayanaya se jIva kA vivaraNa upalabdha hai, vahA~ dravya kA svarUpa bhI kahA gayA hai| svarUpa batalAte hue kahA gayA hai ki jIva ke svabhAva sthAna, pravacanasAra meM 'attho khalu davvamao' (2/1) arthAt artha mAnApamAnabhAva sthAna, harSabhAva sthAna, aharSabhAva sthAna, sthiti (padArtha) dravyamaya hai, aisA kahA hai| paMcAstikAyasaMgraha' kundakunda baMdha sthAna, prakRtibaMdha sthAna, pradezabaMdha sthAna, anubhAgabaMdha kA paMcAstikAya aura SaDdravya pratipAdaka svataMtra grantha hai| sthAna, udayasthAna, kSAyikabhAva sthAna, kSayopazamabhAva sthAna, usakI eka sau do gAthAoM meM astikAyoM aura dravyoM kA kathana audayikabhAva sthAna, upazamasvabhAva sthAna, caturgati meM paribhramaNa, karane ke uparAnta ve kahate haiM ki isa prakAra jo pravacana ke janma, jarA, maraNa, roga, zoka, kula, yoni, jIvasthAna aura sArabhUta paMcAstikAyasaMgraha ko jAnakara rAga-dveSa ko chor3atA hai, mArgaNAsthAna nahIM hai| jIva, (AtmA) nirdaNDa, nirdvandva, nirmama, vaha saMsAra ke duHkhoM se chuTakArA pA letA hai| Age 'muNiUNa niSkala, nirAlamba, nIrAga, nirdoSa, nirmUDha, nirbhaya, nigraMtha, niHzalya, etadaTuM' (gAthA 104) meM astikAyoM aura dravyoM ke lie aTuM samasta doSoM se rahita niSkAma, niSkrodha, nirmAna aura nirmada hai| zabda kA prayoga kiyA gayA hai| punaH gAthA 160 meM 'dhammAdI varNa, rasa, gaMdha, sparza, strI, puruSa, napuMsaka Adi paryAyeM sabhI saddahaNaM sammattaM kahakara dharmAdi dravyoM ke zraddhAna ko samyaktatva saMsthAna aura saMhanana, ye saba jIva meM nahIM hai| vaha jIva arasa,
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatva - yatIndrasUri smArakagrantha - jaina darzana - paMcAstikAya aura SaDadravya lokavyavasthA ke AdhAra haiN| bhI inakA svarUpa kahA gayA hai| inameM se bahirAtmA ko heya aura vividha guNoM aura paryAyoM sahita jinameM asti svabhAva hai, ve aMtarAtmA evaM paramAtmA ko upAdeya batAyA gayA hai| uttaravartI astikAya kahalAte haiN| ve hI astikAya traikAlika bhAvarUpa kumAra kArtikeya pUjyapAda, yogIndu prabhRtti aneka AcAryoM ne meM pariNamita hote haiM tathA nitya haiM aura parivartana liMga se yukta kundakunda kA anukaraNa kiyA hai| kAla sahita dravyabhAva ko prApta hote haiN| inhIM se trailokya niSpanna hai| niyamasAra meM tattvArtha ke rUpa meM dravyoM kA vyAkhyAna svabhAva-vibhAva paryAya -- isa tathya kI ora saMketa hai ki prAcIna paraMparA meM paMcAstikAya dravyoM kA pariNamana paryAya rUpa meM hotA hai| AcArya kundakunda aura SaDdravya ko tattvArtha kahA jAtA hai| isalie niyamasAra meM ne sarvaprathama paryAya ke svabhAva aura vibhAvarUpa pariNamana kA inhIM kA zraddhAna samyaktva kahA gayA hai| paMcAstikAya saMgraha se kathana kiyA hai, jise pazcAtkAlIna adhikAMza dArzanikoM ne bhI isa tathya kA samarthana hotA hai| apanAyA hai| kundakunda kahate haiM ki karmajanya upAdhiyoM se rahita jIva kI jo nirapekSa zuddha paryAya hai, vaha svabhAva paryAya hai aura tattva yA padArtha baMdha-mokSa ke AdhAra haiN| AcArya kundakunda karmaphala ke kAraNa jIva kI jo nara, nAraka, tiryaMca aura deva ke samaya taka ina tattvoM, padArthoM kI mAnyatA vikasita ho cukI rUpa paryAya hotI hai, vaha vibhAva paryAya hai|3| anya nirapekSa thii| isalie unhoMne samayasAra meM vistRta rUpa se tattvoM yA padArthoM paramANu pudgala kI svabhAva paryAya hai aura pudgala kA skandha kA vyAkhyAna kiyaa| paMcAstikAya saMgraha ke uttarArddha meM bhI nau / rUpa pariNamana vibhAva paryAya hai| jIva aura pudgala ko chor3akara padArthoM kA kathana kiyA hai| isase yaha siddha hai ki kundakunda ne apane granthoM meM prAcIna aura samakAlIna donoM hI paraMparAoM ko zeSa dharmAdi cAra dravyoM kI kevala svabhAva paryAya hotI hai, kyoMki apanAyA hai| unakA vibhAva pariNamana nahIM hotA hai| pudagala paramANu Atmatraya pudgala dravya ke prasaMga meM kuMdakuMda ne paramANu kA svarUpa AcArya kundakunda ne AtmasvarUpa ko vyakta karate hue isa prakAra kahA hai-- AtmA ke paramAtmA, aMtarAtmA aura bahirAtmA ye tIna bheda kie haiN| niyamasAra meM samyagdarzana ke prasaMga meM kahA gayA hai ki kSudhA, attAdi attamajhaM attaMtaM va iMdie gejjhN| tRSA Adi samasta doSoM se rahita aura kevala jJAna, kevala darzana, avibhAgI jaM davvaM paramANu taM viaannaahi|| kevala vIrya aura kevala sukharUpa ananta catuSTaya se yukta AtmA __niyamasAra-26 hI paramAtmA kahalAtA hai, isase viparIta paramAtmA nahIM ho sktaa| arthAt svayaM paramANu hI jisakA Adi, madhya aura aMta arihaMta aura siddha parameSThI paramAtmA kahalAte haiN| cAra ghAtiyA hai, jo iMdriyoM dvArA grAhya nahIM hai tathA jo avibhAgI dravya hai| use karmoM se rahita, kevala jJAnAdi vizeSa guNoM aura cautIsa atizayoM paramANu jaano| se yukta, arihaMta hote haiM tathA cAra ghAtiyA aura cAra aghAtiyA unhoMne paramANu ke do bheda kie haiM--1. kAraNa paramANu aise ATha karmoM kA nAza karane ke kAraNa ATha mahAguNoM se yukta aura 2. kArya prmaann16| jo pRthvI, jala, teja aura vAyu ina parama, nitya, lokAgra arthAt siddhazilA para sthita rahane vAle, cAroM dhAtuoM kA kAraNa hai, vaha kAraNa paramANu hai| ina dhAtuoM siddhaparamAtmA haiN| kA nirmANa aneka paramANuoM ke mela se hotA hai, isalie ye jo zramaNa AvazyakoM se yukta, aMtaH aura bAhya jalpoM se skandharUpa haiN| ina skandhoM ke nirmANa meM jo paramANu kAraNa hotA rahita, dharmadhyAna aura zukla dhyAna meM saMlagna hotA hai, vaha aMtarAtmA hai, use kAraNa paramANu kahA gayA hai| snigdha aura rUkSa guNoM ke kahA gayA hai| AvazyakoM se hIna, aMtataH aura bAhya jalpoM meM kAraNa paramANuoM kA bandha hotA hai, unake isa guNa kA hAsa hone pravRtta tathA dhyAna se rahita zramaNa, bahirAtmA hai12| mokkhapAhuDa meM ke kAraNa skandhoM meM vighaTana hotA hai| isa vighaTana kriyA se mAnA
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ - yatIndrasUri smArakagrantha - jaina darzana niSpanna paramANu kArya paramANu hai| nizcayanaya se paramANu ko hI vyavahAranaya se azubhopayoga ko heya aura zubhopayoga ko pudgala dravya kahA jAtA hai tathA paramANu hI pudgala dravya kI upAdeya kahA gayA hai, kyoMki zubhopayoga AtmA ke vikAsonmukha svabhAva paryAya hai| paMcAstikAya meM skandhoM ke aMtima vibhAga hone kI avasthA hai| nizcayanaya se saMsAra kA hetu hone ke kAraNa ko paramANu kahA gayA hai| yaha nitya, azuddha, eka, avibhAgI, zubhapayoga bhI heya hai, kevala zuddhopayoga hI yahA~ upAdeya hai| mUrta skandha se utpanna aura mUrtaskandha kA kAraNa hotA hai| isa prakAra AcArya kundakunda ne AtmA ke jJAna aura paramANu kA itanA sUkSma aura spaSTa vivecana kundakunda kI vizeSatA darzana dvividha upayoga kA kathana kiyaa| punaH usake vikAsa hai, jise bAda ke granthakAroM ne bhI svIkAra kiyA hai| krama kA samyagjJAna karAne ke lie unhoMne azubha, zubha aura upayoga -- zuddharUpa trividha upayoga kA bhI pratipAdana kiyaa| trividha upayoga kathana kA zreya bhI kundakunda ko prApta hotA hai| pazcAtakAlIna jIva upayogamaya kahA gayA hai| upayoga jJAna aura darzana ke AcAryoM ne unakA anukaraNa kiyA hai| bheda se do prakAra kA hotA hai| niyamasAra meM AcArya kundakunda ne jJAnopayoga ke svabhAva aura vibhAva bheda kie haiN| iMdriyoM kI SaDAvazyaka - sahAyatA se rahita, asahAya kevala jJAna svabhAvajJAna hai| vibhAva AcArya kundakunda ne niyamasAra meM SaDAvazyakoM kA vistAra jJAna bhI saMjJAna (samyagjJAna) aura ajJAna (mithyAjJAna) ke bheda se vivecana kiyA hai| unhoMne unakA krama isa prakAra rakhA hai-1. se do prakAra kA hotA hai| saMjJAna ke matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna pratikramaNa, 2. pratyAkhyAna. 3. AlocanA. 4. prAyazcitta. 5. aura manaH paryAyajJAna ye cAra bheda haiN| ajJAna kumatijJAna, kuzrutajJAna samAdhi aura parAzakti niyamasAra ke TIkAkAra ne aura kuavadhijJAna yA vibhaMgajJAna ke bheda se tIna-tIna prakAra ukta nAmoM se svataMtra adhikAra banAe haiN| kA batAyA gayA hai| pratikramaNa meM atItakAlIna doSoM kA nirAkaraNa hotA hai| isI prakAra darzanopayoga ke bhI svabhAva aura vibhAva do bheda . / pratyAkhyAna meM anAgata doSoM kA vicAra kiyA jAtA hai| vartamAna hai| indriya nirapekSa, asahAya kevaladarzana ko svabhAva darzana tathA doSoM kI AlocanA kI jAtI hai| ina tInoM meM doSoM kA vicAra cakSu, acakSu aura avadhidarzana ko vibhAva darzana kahA gayA hai| hotA hai| usake bAda prAyazcitta liyA jAtA hai, jisameM tapazcaraNa ___ cAritrika vikAsa ke sandarbha meM AcArya kundakunda upayoga pramukha hai| ghora tapazcaraNa meM hI kAyotsarga samAhita hai| isa ke zuddha aura azuddha ye do bheda karate haiN| pravacanasAra meM kahA gayA paramasamAdhi aura paramabhakti hotI hai| inameM sAmAyika aura dhyAna hai ki jIvAdi padArthoM tathA unakA kathana karane vAle zAstra kA hI pramukha kriyAeM haiN| samyak jJAna, saMyama evaM tapa se yukta AcaraNa, vigata rAga aura AvazyakoM kA vivaraNa dene ke bAda kundakunda kahate haiM sukha-duHkha meM samatA bhAva rakhanA, zuddhopayoga hai| aisA AcaraNa ki jo anya ke vaza nahIM hotA hai, usake kArya ko Avazyaka ra karane vAlA zramaNa zuddhopayogI kahA jAtA hai| zuddhopayogI jIva kahate haiN| yaha karma vinAzaka aura nivatti kA mArga hai| yaha cAra ghAtiyA karmoM ko naSTa karake kevalI aura svayaMbhU ho jAtA hai __ Avazyaka kI nirukti hai| jo anya ke vaza meM nahIM hai, vaha aura nirvANa sukha prApta karatA hai| azuddhopayoga bhI do prakAra avaza hai, avaza kA kArya Avazyaka jAnanA caahie| yaha kA hai--1. zubhopayoga aura 2. ashubhopyog| jIva kA zubharUpa niravayava yakti aura upAya hai| jo zramaNa azubha bhAva, zubha pariNana zubhopayoga tathA azubharUpa pariNamana azubhopayoga bhAva aura dravyaguNaparyAya meM citta ko lagAtA hai, vaha anyavaza kahalAtA hai| dharma kA AcaraNa karatA huA zubhopayoga se zramaNa hai, usake Avazyaka kArya nahIM hotaa| jo zramaNa parabhAva yukta jIva svargasukha prApta karatA hai23 / azubhopayoga rUpa pariNamana ko chor3akara nirmalasvabhAvI AtmA kA dhyAna karatA hai, vaha karane vAlA jIva khoTA manuSya aura nArakI hokara hajAroM duHkhoM Atmavaza hotA hai, usI ke Avazyaka kArya hotA hai| Age kahA ko bhogatA huA anaMta saMsAra meM ghUmatA rahatA hai| gayA hai ki yadi Avazyaka karanA cAhate ho to AtmasvabhAva meM For Private & Personal use only.
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ apane bhAvoM ko sthira karo, usase jIva kA zrAmaNya guNa pUrNa hotA hai| sabhI purANapuruSa isa prakAra Avazyaka kArya kara apramatta Adi sthAnoM ko prApta karake kevalI hue haiM 27 / Avazyaka zramaNa aura zrAvaka donoM ke lie karaNIya hai| yatIndrasUri smArakagrantha jaina darzana mUlAcAra tathA AvazyakasUtra meM sAmAyika, caturviMzati stava, vandanA, pratikramaNa, pratyAkhyAna aura kAryotsarga ye chaha AvazyakoM ke nAma batAe gae haiM aura inakA krama bhI yahI rakhA gayA hai, jo kundakunda se bhinna hai| isase aisA pratIta hotA hai ki kundakunda kathita AvazyakoM kI paraMparA prAcIna hai aura vaha unake samaya taka vidyamAna thii| bAda meM anya granthakAroM ne use parimArjita aura saMzodhita kiyaa| paraMparA isa samaya pracalita hai| kevalI (sarvajJa AcArya kundakunda ne jaina darzana kI sarvajJatA viSayaka avadhAraNA ko nizcaya aura vyavahAra naya kI dRSTi se spaSTa karate hue kahA hai ki- jAdi passadi savvaM vavahAraNaeNa kevalI bhagavaM / kevalaNANI jANadi passadi NiyameNa appANaM / / niyamasAra - 159 arthAt kevalI bhagavAna (sarvajJa) vyavahAranaya se saba kucha jAnate aura dekhate haiM, kintu nizcaya se vaha kevala apane AtmA ko hI jAnate aura dekhate haiN| sarvajJatA viSayaka vicAra kaI dRSTiyoM se mahattvapUrNa hai| sarvajJa tInoM lokoM aura tInoM kAloM ke samasta dravyoM kI sabhI paryAyoM ko eka sAtha dekhatA aura jAnatA hai / SaTkhaNDAgama sUtra meM bhI aisA hI kahA gayA hai| isalie nizcayanaya kA yaha kathana ki vAstava meM vaha apane ko hI jAnatA hai, virodhI pratIta hotA hai, kintu kundakunda ke jJAna- jJeya viSayaka avalokana se isakA samAdhAna prApta ho jAtA hai / pravacanasAra meM kevalajJAna kA vistRta vivecana upalabdha hai| nizcaya aura vyavahAranaya se sarvajJa ke jJAna aura darzana kA kathana kundakunda se pUrva upalabdha nahIM hai| kevalI ke jJAna aura darzana yugapat hote haiN| ise kundakunda ne nimna prakAra kahA hai 11 jugavaM vANaM kevalaNANissa daMsaNaM ca tahA / diNayarapayAsatAvaM jaha vaTTai taha muNeyavvaM / / arthAt jisa prakAra sUrya ke tApa aura prakAza eka sAtha prakaTa hote haiM / usI prakAra kevalajJAnI ke jJAna aura darzana eka sAtha hote haiN| kundakunda ke isI udAharaNa ko bAda ke dArzanikoM ne apanAyA hai| yahA~ yaha jAnanA Avazyaka hai ki chadmastha saMsArI jIvoM ke darzana pUrvaka hI jJAna hotA hai, kyoMki unake do upayoga eka sAtha nahIM hote 28 / For Private AtmA, jJAna aura darzana kA svaparaprakAzakatva niyamasAra meM AtmA ke svapara prakAzaka svarUpa kA spaSTa vivecana huA hai / isI sandarbha meM kahA gayA hai ki yadi koI jJAna ko paraprakAzaka, darzana ko AtmaprakAzaka aura AtmA ko svaparaprakAzaka mAnatA hai to ThIka nahIM hai, kyoMki jJAna paraprakAzaka hai to jJAna se darzana bhinna huA, isalie darzana paradravyagata nahIM hai| AtmA paraprakAzaka hai to AtmA se darzana bhinna hogA, isalie darzana paradravyagat nahIM hai| vyavahAranaya se jJAna paraprakAzaka hai, isalie darzana bhI paraprakAzaka hai tathA vyavahAranaya se AtmA paraprakAzaka hai, isalie darzana bhI paraprakAzaka hai| nizcayanaya se jJAna Atma (sva) prakAzaka hai, isalie darzana bhI Atma. (sva) . prakAzaka hai tathA nizcayanaya se AtmA svaprakAzaka hai, isalie darzana bhI svaprakAzaka hai29 / Age aura bhI kahate haiM ki kevalI bhagavAna AtmasvarUpa ko dekhate haiM, lokAloka ko nahIM, yadi koI aisA kahatA hai to usakA kyA doSa hai? aura yadi koI aisA kahe ki kevalI bhagavAna lokAloka ko jAnate haiM, apane ko nahIM jAnate haiM, to bhI koI doSa nahIM hai| jJAna jIva kA svarUpa hai isalie AtmA apane AtmasvarUpa ko jAnatA hai yadi jJAna apane AtmA ko nahIM jAnatA hai to vaha AtmA se alaga ho jaaegaa| AtmA ko jJAna jAno, jJAna ko AtmA jAno, isameM saMdeha nahIM hai| isalie jJAna tathA darzana svapara-prakAzaka hai3" / kundakunda aise pahale AcArya haiM, jinhoMne paraMparA se prApta AtmA, jJAna aura darzana ke svapara - prakAzatva kA spaSTa vivaraNa diyA hai| uttarakAlIna sabhI dArzanikoM ke lie kundakunda kA ukta vicAra anukaraNIya rahA hai| saptabhaMgI - jaina darzana pratyeka vastu ko ananta dharmAtmaka mAnatA hai, isalie isake vastusvarUpa - pratipAdaka siddhAnta ko anekAnta niyamasAra - 160 Graad 19 ? param Personal Use Only Embaras
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ yatIndrasUri smArakagrantha - jaina darzana yA anekAntavAda kahate haiN| vastu ke anantadharmoM kA pRthaka- 5. vahI, gAthA, 33-34 pRthaka evaM sApekSa nirUpaNa syAdvAda ke dvArA hotA hai| syAdvAda ke 6. vahI, gAthA-34 sApekSa kathana ke lie saptabhaMgI ko apanAyA gayA hai, kyAki 7 paMcAstikAya gAthAjijJAsA kI apekSA se eka vastu meM sAta prazna hI saMbhava hai| 8. vahI, gAthA--5-6 sarvaprathama kundakunda ne hI sAta bhaMgoM kA ullekha kiyA hai-- 9. mokkhapAhuDa, gAthA--4 siya asthi Natthi udyaM avvattavvaM puNo ya tttidyN| 10. niyamasAra, gAthA--6-7 davvaM khu sattabhaMgaM AdesavaseNa sNbhvdi|| paMcAstikAya-14 . 11. vahI, gAthA -- 71-72 vivakSAvaza drava meM sAta bhaMga hI saMbhava haiN| 1. syAdasti 12. vahI, gAthA -- 149-151 kisI prakAra hai| 2. syAnnAsti-kisI prakAra nahIM hai| 3.syAdabhayama-kisI prakAra astinAsti donoM rUpa hai| 4 13. vahA, gAthA - 15 syAdavaktavyam-kisI prakAra avaktavya hai| 5. syAdasti 14. vahI, gAthA 28 avaktavyam-kisI prakAra astisvarUpa hokara avaktavya hai| 15. vahI, gAthA-33 6. syAnAsti avaktavyam - kisI prakAra nAstirUpa hokara 16. vahI, gAthA-25 avaktavya hai| 7. syAdasti nAsti avaktavyam - kisI prakAra 17. vahI, gAthA-28-29 asti nAsti donoM rUpa hokara avaktavya hai| 18. savvesiM khaMdhANaM jo aMto ta viyANa prmaann| uparyukta vivaraNa se spaSTa ho jAtA hai ki kundakunda ke so sassado asaddo ekko avibhAgI muttibhvo|| paMcAstikAya, granthoM meM jaina darzana kI prAcIna pAraMparika sAmagrI pracaratA meM gAthA-77 upalabdha hai| vahA~ tattvArtha evaM Avazyaka jaise siddhAntoM kI 19. niyamasAra, gAthA 10-12 prAcIna paraMparA kA spaSTa vivaraNa prApta hotA hai| jaina darzana ke 20. vahI, gAthA -- 13-14 aneka vicAra sarvaprathama kundakunda ne apane granthoM meM vyakta kie haiM. isalie unake ciMtana kI maulikatA svayaM pramANita hai| 21. pravacanasAra, 1/12, 14-16 paraMparA ke aneka maulika viSayoM ko sarakSita rakhane kA zreya unheM 22. vahI, gAthA 1/9 prApta hai| ukta tathyoM para yahA~ saMkSepa meM hI vicAra kiyA jA sakA 23. vahI, gAthA 1/11 hai| unakI tulanAtmaka samIkSA apekSita hai, jise yathAvasara prastuta 24. vahI, gAthA 1/12 karane kA prayatna rhegaa| 25. niyamasAra, gAthA 83-140, sandarbha 26. vahI, gAthA - 141-147, 1. daMsaNapAhuDa, gAthA-30,32 27. vahI, gAthA-158 2. niyamasAra, gAthA-38-45 28. dravyasaMgraha, gAthA-44 3. vahI, 46 samayasAra-49, bhAvapAhuDa-64 aadi| 29. niyamasAra, gAthA - 161-165 4. vahI, 49 30. vahI, gAthA - 166-171