Vastunighantu

Author(s): Prabhashankar Oghadbhai Sompura
Publisher: Prabhashankar Oghadbhai Sompura Palitana

Page 1

પ્રસ્તાવનો
જગતમાં પ્રાણીમાત્રને આશ્રયસ્થાનની આવશ્યકતા રહે છે. પ્રાગૈતિહાસિકકાળમાં પૂર્વતાની ગુફામાં અને સપાટ પ્રદેશો કે જંગલામાં ધાસની પસ્ફૂટિ બનાવીને મનુષ્યા રહેતાં હતાં. જેમ જેમ વિકાસ થતા ગયે! તેમ તેમ મનુષ્યા ધર બાંધીને રહેવા લાગ્યાં. પક્ષીએ પશુ વૃક્ષ ઉપર માળા બાંધીને રહે છે. જીવજં તુઓ પણ ખૂણે ખાંચરે શોધી કાઢી આશ્રયસ્થાન બનાવી લે છે.
મનુષ્યોના વસવાટ માટે ગામેઞ અને નગરે થતાં ગયાં. જેમાં સામાન્યથી લઈ રાજમત્રતા સુધીનાં મનુષ્ય માટેનાં ગ્રહો 'ધાવાની સાથે દેવમૂર્તિની કલ્પના અને તેમની સ્થાપના માટે દેવાલયો પણ ધાવા લાગ્યાં. રાજા અને શ્રીમાનાં ભત્રને ધણુાં સુખ-સગવડવાળાં બંધાવા માંડયાં. આમ આંધકામ વિદ્યાને (વાસ્તુશાસ્ત્રને!) વિકાસ થયે છે, નવાણે ધાતુ ઉપરથી વાસ્તુ શબ્દ ઉદ્ભવ્યેા છે અને તેના એક દેવની કલ્પના પૂર્વાચાયેłએ કરી તેનાં અંગ-ઉપાંગ ઉપર દેવતાઓના વાસ માન્યો (કહ્યો) છે, આ બધુ સમજીને ભૂમિની પરીક્ષા કરી વિધિપુર,સર (નિયમાનુસાર) તે બધું સ ́પન્ન થાય તે માટેનું શાસ્ત્રીય જ્ઞાન આપવા માટે અનેક ગ્રંથોતી રચના કરવામાં આવી છે.
સા
આ ગ્રંથમાં ભૂમિપરીક્ષાથી લઈ વાસ્તુના મમેīપમ વગેરે સમજાવી પુર, નગર કે ગ્રામ વસાવા માટે પહેલાં તેની ભૂમિની પરીક્ષા કરવાનું કહ્યુ` છે. વાસ્તુના શરીરનાં માઁસ્થાન સંભાળીને તે છેડી દઈ ભવનના નકશાની (પ્લાનની) રચના કરવી જોઈએ એમ કહેવામાં આવ્યું છે. અને તે માટે યોગ્ય ભૂમિની સમજણ અને શલ્ય શેષન પણુ દર્શાવ્યુ છે.
પેડા ગૃહેાની ઉત્પત્તિ લઘુગુરુના પ્રસ્તાર ભેદથી કહી છે. કાવ્ય અને સ ંગીતમાં પણ લઘુગુરૂના ક્રમ ભેદની રચનાથી જુદાં જુદાં રાગ-રાગિણી ઉત્પન્ન થાય છે. આપણા પૂર્વાચાર્યએ આ રીતે શાસ્રાની સુંદર રચના કરી છે. તેથી આ ગ્રંથમાં તેનું ખાસ વિવેચન કર્યુ છે.
સભાષ્ટક, સિંહાસન, વેક્રિકા, છાદ્યના ષડૂદ, ગવાક્ષના પ્રકાર અને તેની પાંરભાષા, પ્રાસાદ-વાસ્તુનાં અ’ગા -ઉરાંગા, સ્તંભ વિભાગ, વિતાન ('મટ)ના થશે, જુદા જુદા પ્રકારના મંડપેાની રચનાના પ્રકાર, જુદા જુદા પ્રકારના વેધ વિચાર, દોષા, ગૃહદ્ભુત અને દક્ષાભુતથી થતા વેધ દોષા, પુરનમરના જુદા જુદા પ્રકાર, તેમનાં સ્વરૂપો, મા-વ્યવસ્થા, દુગાઁ લક્ષણ, જુદા જુદા પ્રકારનાં જલાયા, વાવ-કૂવા, તળાવ, કુંડ વગેરે, વાસ્તુદ્રવ્યેનાં નામકરણ, હસ્તલક્ષણ, માન-પ્રમાણ, પ્રતિમા–વિધાન, ત્રિમૂર્તિ, ગણેશ, માતૃકા, દુર્ગા, સૂર્યાં, નવપ્રડ, પાલ વગેરે દેવ, દેવાંગનાઓ, દેવકન્યાએ, દેવેનાં આયુધો, જોડશ આભરણી, જૈન તીથ કરો, યક્ષયક્ષિણી, વિદ્યાદેવીએ એમ વિષયે આપી પછીના અધ્યાયમાં ભારતના પ્રાચીન દેશેશનાં નામે સંખ્યા સજ્ઞા, વૃક્ષકાષ્ટ વગેરે ઉપયોગી વાસ્તુવિદ્યાના વિષયા ઉપર વિવરણ કરી શિલ્પના રત્નાકરસાગરને નિધટુ નામની ગાગરમાં સમાવવા પ્રયત્ન કરેશે છે અને તેથી આ ગ્રંથને વાસ્તુ-નિધટુ એવું નામ આપવામાં આવ્યુ છે.