Subodh Sanskrit Mandirant Praveshika Part 01

Author(s): Ramkrishna Gopal Bhandarkar
Publisher: Divya Darshan Trust

Page 237

૯. કૃદંતના નિયમો
૧. હેત્વર્થ કૃદંત ૧. ધાતુને તુમ લગાડવાથી હેત્વર્થ કૃદંત બને છે. તેનો અર્થ “...વાને માટે એવો થાય
છે.
દા.ત. શ્ર (સાંભળવું) = શ્રોતુF (સાંભળવાને માટે) ૨. તુન્ લગાડતા પહેલા અંત્ય સ્વરનો તથા ઉપાંત્ય હસ્વ સ્વરનો ગુણ થાય છે.
દા.ત. ન = નેતુI fક્ષ = ક્ષેમા ૩. દશમા ગણનો ગુણ-વૃદ્ધિનો નિયમ લાગે છે તથા દશમા ગણમાં ગણની નિશાની
લાગે અને રૂ ઉમેરાય, તે પહેલાં મનો અંત્ય એ લોપાય.
દા.ત. યુ = ચોરથિતુમ્ = વારથિતુમ્ ત = તાડીયામા ૪. તુન્ લગાડતા પૂર્વે સે ધાતુને રૂ લાગે, અનિરૂન લાગે તથા વે ને વિકલ્પ રૂ
લાગે છે. (જુઓ મન્દિરાન્ત. પાઠ ૧૩). દા.ત. મદ્ (૪.૫. સે) = વિતમ્ મન (૪.આ.અનિ) = મમ્T (૭.પ.વે) = અગ્નિતુમ્ /ગ મ !
૨.સંબંધક ભૂતકૃદંત ૧. ધાતુને સ્વી લગાડવાથી આ કૃદંત થાય છે. તેનો અર્થ ...ઈને એવો થાય છે. - દા.ત. શું = કૃત્વા (સાંભળીને). ૨. ઉપસર્ગવાળા ધાતુને તથા ઉષ્ય પ્રત્યયાત્ત ધાતુઓને સ્ત્રી ને બદલે ય પ્રત્યય લાગે
છે તથા ઉપસર્ગવાળા ધાતુને છેડે હસ્વ હોય તો ત્ય લગાડાય છે. દા.ત. મનુ + મેં = અનુણ્ય ! મનુ + 9 = અનુત્ય
| ગુવત્નીમૂય (ષ્યિ પ્રત્યયાંત, મન્દિરાન્ત. પાઠ ૧૮ જુઓ) ૩. હેત્વર્થ કૃદંતનો નિયમ ૩ અને ૪ લાગુ પડે છે. દા.ત. = વોરીયતા | મન્ = – / મંત્તા
મ= મલિત્વી .. અપવાદ - લાગતા પૂર્વે ગુણ - વૃદ્ધિ થાય છે પણ રૂનથી લાગતી તેમજ ગણની નિશાની રાય પણ નથી લાગતી.
દા.ત. મવ + = Hવવા વિ + = વિવાર્ય ૪. રૂન લાગે ત્યારે કર્મણિ ભૂતકૃદંતનો નિયમ ૯, ૧૦, ૧૧ લાગે પરંતુ
ઉપસર્ગવાળા ધાતુને નિયમ ૯ વિકલ્પ લાગે.
દા.ત. નમ્ = નવા ! પ્રત્યિા પ્રાપ્યા. હહ સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા ( ૨૨૪ તૂ 9Q9tx90 નિયમાવલિ