________________
પુદ્ગલ ગીતા
93
પણ આત્મા જ્ઞાનના ઘન રૂપ છે. આત્મ દ્રવ્યમાં નિશ્ચયનયની અપેક્ષાએ કોઈ ભેદ ભાવ નથી. સર્વે પણ આત્માઓ કેવળજ્ઞાનાદિ અનંત અનંત ગુણોવાળા અને પરસ્પર સમાન સમૃદ્ધિવાળા છે. નથી કોઈ અધિક કે નથી કોઈ હીન. સર્વે પણ જીવો સમાન છે. પોત પોતાના અનંત ગુણોના માલિક છે. આ તમામ ગુણો અનાદિકાલથી જીવમાં છે જ, ફક્ત સંસારી અવસ્થામાં કર્મોથી આવૃત છે અને સિદ્ધ અવસ્થામાં કર્મોથી અનાવૃત્ત છે. આટલો જ તફાવત છે. બીજો કોઈ તફાવત નથી. વ્યવહાર નયથી આ જીવ શરીરવાળો હોવાથી મન-વચન અને કાયાના યોગવાળો છે. એટલે કર્મોના આશ્રયવાળો છે. પરંતુ નિશ્ચયનયથી તો સર્વે પણ જીવો સરખા જ છે. કોઈ જીવ કર્મ બાંધાતો જ નથી. તેમાં રહેલી જે અપવિત્રતા છે. તે કર્મ બંધાવે છે. આ વ્યવહાર નયથી આ જીવ કર્મનો બંધક અને નિશ્ચયનયથી આ જીવ કર્મનો અબંધક છે આમ સમજવું. તથા વ્યવહારનયથી જીવના પાંચસોહ અને ત્રેસઠ ભેદો છે. પરંતુ નિશ્ચય નયથી સર્વ જીવો સમાન હોવાથી કોઈ પણ જાતનો ભેદ નથી.
એવી જ રીતે અજીવ તત્ત્વના પાંચ ભેદ છે. (૧) ધર્માસ્તિકાય, (૨) અધર્માસ્તિકાય, (૩) આકાશાસ્તિકાય, (૪) કાળ અને (૫) પાંચમું પુદ્ગલાસ્તિકાય. આ પાંચે દ્રવ્યોના અનુક્રમે ૮ + ૮ + ૮ + ૬ + ૫૩૦
=
કુલ ૫૬૦ ભેદો છે. ત્યાં ધર્માસ્તિકાયના દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ અને ભાવ તથા સ્કંધ-દેશ અને પ્રદેશ એમ કુલ આઠ ભેદ છે. દ્રવ્યથી સંખ્યામાં એક જ છે. ક્ષેત્રથી આ ધર્માસ્તિકાય દ્રવ્ય ચૌદ રાજલોક વ્યાપી છે તથા કાળથી અનાદિ-અનંત છે અને ભાવથી વર્ણ-ગંધ-રસ-સ્પર્શ રહિત છે. તથા ગતિમાં સહાયકતા ધર્મવાળો આ પદાર્થ છે. સ્કંધથી પિંડાત્મક છે. દેશથી અનેક ખંડવાળો આ પદાર્થ છે તથા પ્રદેશથી અસંખ્યાતા પ્રદેશોવાળો આ પદાર્થ છે. આ જ પ્રમાણે અધર્માસ્તિકાય અને આકાશાસ્તિકાય દ્રવ્યો પણ જાણવાં. પરંતુ અધર્માસ્તિકાય સ્થિતિ સહાયક અને આકાશાસ્તિકાય અવકાશ સહાયક છે. તથા આકાશ અનંત
