________________
કાનજીસ્વામીજી, નિમિત્ત અને ઉપાદાનની જે ગેરસમજ ઉભી કરે છે ત્યારે આ લેખ તેની વાસ્તવિકતા સમજાવે છે.
દ્રવ્યગુણપર્યાયના રાસ:
પૂ. મુનિરાજ શ્રી મુક્તિવિજયજી મહારાજ ઉપકાર કરતાં હાવાથી પય"તે આત્માને સિદ્ધસ્વરૂપી પરિણુમાવે છે.
આપણે ગતાંકમાં જોઇ આવ્યા કે, સમ્યગદન, દેશવિરતિ આદિ ધર્મો, પરિણામ ધમ સ્વરૂપ છે; પણ પ્રવૃત્તિ ધમસ્વરૂપ નથી. જો કે સમ્યક્ દશનઆદિ પરિણામ ધમમાં ઉપાદાનકારણેાનું કારણ તરીકે શાસ્ત્ર વિહિત આત્માના તે તે ભાવા છે અને નિમિત્ત કારણરૂપે જિનકથિત દેવપૂજા, ગુરૂભક્તિ આદિ ઉત્તમ અનુષ્ઠાના રૂપ પ્રવૃત્તિ ધમ છે.
બીજું, અભવ્યના આત્માને જેમ નિમિત્ત સતત સેવન છતાં ઉપાદાન દુષ્ટ હાવાથી આત્મસ્વરૂપની પ્રાપ્તિ થતી નથી, તેમ તીર્થંકર દેવના આત્માનું ઉપાદાન, નિગેાદાદિમાં ઊંચું હેાવા છતાં પણ નિમિત્ત કારણેાના અભાવે તેમના આત્મા; આત્મસિદ્ધિ મેળવી શક્તા નથી.
હવે અહિં કોઈ પૂછે કે, કાર્ય માત્રમાં ઉપાદાન કારણુ બળવાન છે કે નિમિત્ત કારણ ? પ્રશ્નઃ—ભગવાન તીર્થંકર દેવના આત્મા તેના જવાખમાં જાણવું કે, અન્ને કારણેાનિાદાઢમાં પણ ઉપદાન કારણરૂપે સુયેાગ્ય પેાત–પેાતાના ક્ષેત્રમાં સરખાંજ બળવાન છે, કઈ રીતે ? પણ એકે કારણની ખળવત્તરતામાં લેશ માત્ર પશુ આછા-વત્તાપણું નથી. ઉપાદાન એ કાયરૂપે પરિણમતુ હાવાથી જેમ પેાતાના ક્ષેત્રમાં તે બળવાન છે તેમ નિમિત્ત કારણ, ઉપાદાન ઉપર ઉપકાર કરતુ. હાવાથી અને ઉપાદાનને વધુ ને વધુ જલદીથી કાય્ યાગ્ય અનાવતું હાવાથી તે પણ તેના ક્ષેત્રમાં ખળવાન છે. દ્રષ્ટાંત તરીકે, માટી એ ઘટમાં દાન કારણ છે અને તે માટી ઉપાદાન કારણ હેાવાથીજ ઘટરૂપે પરિણામ પામે છે, જે
જવામઃ— ભગવાન તીર્થંકર ધ્રુવા જ્યારે નિગેદાદિ હાય છે ત્યારે પણ ઉપાદાન કારણુભૂત તેમના આત્મા તેા ઉંચી કેાટીના જ ડાય છે. પણ ક્ષેત્ર, કાળ, ભવ આદિ નિમિત્ત કારણુના અભાવે જ આત્મસ્વરૂપની પ્રાપ્તિ કરી શક્તા નથી. લલીતવિસ્તરા નામના ગ્રંથમાં પરમેાપકારી સૂરિપુર દર ભગવાન શ્રી હરિભદ્રસૂપા-રિજી મહારાજા, તીર્થંકર દેવના આત્માઓની નિગેાદમાં પણ ઉત્તમતા બતાવતાં ફરમાવે છે કે, ખાણુમાં રહેલુ, માટી મિશ્રિત એવું પણુ રત્ન, નિમિત કારણરૂપ દંડાદિ કે કુલાર્દિ માટી-ખાણુ હાર રહેલા ચકચકતા કાચના ટુકડા કરતાં જેમ ચઢીઆતું છે તેમ નિગેાદમાં રહેલા પણ્ તી કર દેવના આત્મા નિગેાદ મ્હાર મનુષ્યાદિ ભવમાં રહેલા અન્ય ભવ્ય આત્માએ કરતાં ચઢીઆતા છે. ફલિતા એ છે કે, તીથ - કરદેવના આત્માઓનું ઉપાદાન કારણુ ઉંચામાં ઉંચી કાટીનું છે પણ નિમિત્ત કારણના અભાવે જ તેઓ મેાક્ષ રૂપ કાર્ય સિદ્ધ કરી શક્તા નથી.
માં વ્યાપાર ન કરે તે ઉપાદાન કારણરૂપ માટી કાર્ય સ્વરૂપે પરિણામ પામતી નથી, ટુકમાં કુલાલના વ્યાપાર જેટલેા શીઘ્ર અને કુશળતાવાળા તેટલી કાર્યની નજીકતા; એ અનુભવ સિદ્ધ વસ્તુ છે. પ્રસ્તુતમાં ઉપાદાન કારણુ રૂપ ભવ્ય આત્મા ઉપર જિનકથિત અનુષ્ઠાના રૂપ નિમિત્ત કારણેા વધુને વધુ
