________________
૧૩૭ પાંચ મેસ સંબંધી પાંચ ભરતક્ષેત્ર, પાંચ ઐરાવતક્ષેત્ર, દેવાસ અને ઉત્તરકસને છોડીને પાંચ વિદેહક્ષેત્ર એવી રીતે સર્વે મળીને ૧૧ કર્મભૂમિ છે. પાંચ હૈમવત અને પાંચ હેરવત એ દશ ક્ષેત્રોમાં જઘન્ય ભોગભૂમિ છે. પાંચ હરિ અને પાંચ રમક એ દશ ક્ષેત્રોમાં મધ્યમ ભોભૂમિ છે. અને પાંચ દેવ તથા પાંચ ઉત્તરકુરુ એ દશ ક્ષેત્રોમાં ઉત્તમ ભોગભૂમિ છે. જ્યાં અસિ, મસિ, કૃષિ, સેવા, શિલ્પ અને વાણિજ્ય એ છે કર્મોની પ્રવૃત્તિ છે, તેને કર્મભૂમિ કહે છે.
જ્યાં એ છ કર્મોની પ્રકૃતિ હોતી નથી, તેને ભાગભૂમિ કહે છે. મનુષ્યક્ષેત્રથી બહારના સમસ્ત દ્વીપમાં જઘન્ય ગભૂમિ જેવી રચના છે, પરંતુ અનિતમ સ્વયંભૂરમણ દ્વીપના ઉત્તરાર્ધમાં તથા સમસ્ત સ્વયંભૂરમણ સમુદ્રમાં અને ચારે ખૂણાની પૃથિવીઓમાં કર્મભૂમિ જેવી રચના છે. લવણું સમુદ્ર અને કાલેદધિ સમુદ્રમાં ૯૬ અન્તદ્વીપ છે, જેમાં બોગભૂમિની રચના છે. ત્યાં મનુષ્ય જ રહે છે, તેમાં
