________________
૧૪૬
હજરત મહંમદ અને ઇસ્લામ તેમની સલાહ માની લીધી. પછી મોસમ આવતાં આ વૃક્ષો પર ખજૂર બહુ ઓછું આવ્યું. મહંમદસાહેબને આ વાતની જાણ કરવામાં આવી ત્યારે તેમણે જવાબ આપ્યો – “હું તમારી પેઠે કેવળ એક માણસ છું. જ્યારે હું તમને ધર્મની બાબતમાં કાંઈ કહું ત્યારે તે માની લો અને જ્યારે ધર્મ સિવાય કોઈ બીજી બાબત વિશે કહ્યું ત્યારે તમે તમારા મત પ્રમાણે વર્તે. દરેક વાતમાં મારો જ મત ખરો ન માનો. હું કેવળ એક માનવી જ છું.”
મુસ્લિમ
મક્કામાં, મદીનાના સૌથી પહેલા થયેલા મુસલમાનો પાસે “અબ્બાનો કરાર” નામનો જે કરાર કરાવવામાં આવ્યો હતો તેમાં આ શબ્દો સ્પષ્ટ હતા – “અમે કોઈ પણ એવી વાત જે “મારફ (વિવેક્યુક્ત) હશે તેમાં પેગંબરની આજ્ઞાનો ભંગ નહીં કરીએ.”
પહેલાં મહંમદસાહેબે કુરાન અને પોતાના બાકીના બધા ઉપદેશો એકબીજાથી જુદા પાડ્યા. ફક્ત કુરાન ઈશ્વરનું છે. બીજું બધું કેવળ એક માણસનો અભિપ્રાય છે. “આ પુસ્તકની કેટલીક આયતો મોહકમાત’ – અટળ આજ્ઞાઓ છે. એ જ આ પુસ્તકનો પાયો છે. અને બાકીની આયતો ‘મુતશાબેહાત’ (ઉપમા કે ઉદાહરણ તરીકે છે. જે લોકોના અંતરમાં આડાઈ છે તેઓ એ જ ભાગ - જે ઉપમા કે ઉદાહરણ તરીકે છે તેને અનુસરે છે, તેમાંથી અર્થો કાઢતા ફરે છે અને લોકોમાં ટંટાફિક્સાદ ઊભા કરે છે.” (૩-૬) કુરાન કહે છે, “દરેક જમાનાને માટે ધર્મપુસ્તકો છે. ખુદા ચાહે તે પુસ્તકને રદ કરે છે અને ચાહે તેને કાયમ રાખે છે અને આ બધાં ધર્મપુસ્તકોની માતા એટલે કે અસલ ધર્મપુસ્તક એ જ અલ્લા પાસે છે.” (૧૩-૩૮, ૩૯)
એક હદીસ જેને સૌ સાચી (કુદસી) માને છે, તેમાં લખ્યું છે કે મહંમદસાહેબે પોતે પોતાના જમાનાના ઈરાની અને યુનાની મુસલમાનોને પોતપોતાની ભાષામાં નમાજ પઢવાની રજા આપી હતી. ઉપર ઉપરના રીતરિવાજોને વળગી રહેવા વિરુદ્ધ તેઓ લોકોને વારંવાર ચેતવતા રહેતા હતા. એક વાર મહંમદસાહેબે કહ્યું હતું :
