________________
યુરોપિયનના કેટલાક અભિપ્રાય પ્રખ્યાત અંગ્રેજ તત્વજ્ઞાની કાર્લાઇલ મહંમદસાહેબ વિશે લખે
તેઓ પ્રકૃતિના મોટા ખોળામાંથી નીકળેલો જીવનનો એક જબરજસ્ત બળતો અગ્નિ હતા, જગતના સર્જનહારની આજ્ઞાથી જગતને પ્રકાશમાન કરવા અને તેને જગાડવા માટે આવ્યા હતા.” વળી આગળ ચાલતાં કાર્લાઇલ લખે છે :
તેઓ શરૂઆતથી શાંત પણ મહાન હતા. બેયના પાકા અને દિલના સાચા થયા સિવાય રહી જ શકે નહીં એવાઓમાંના તે એક હતા. આ પ્રકારના પુરુષોને ખુદ પ્રકૃતિ શરૂઆતથી જ સાચા બનાવે છે. બીજા લોકો રીતરિવાજો પ્રમાણે અને સાંભળેલી વાતો પ્રમાણે ચાલે છે, એટલાથી જ તેમને સમાધાન મળી રહે છે. પરંતુ આ પ્રકારના પુરુષનો આત્મા રીતરિવાજના પડદા પાછળ છુપાઈ રહી શકે તેમ નહોતું. તેમણે પૂરા દિલથી વસ્તુઓનું સાચું સ્વરૂપ જાણવાનો પ્રયાસ કર્યો. તેમણે આ જીવનના જબરદસ્ત રહસ્યને, તેની બિહામણી બાજુઓ અને તેનો પ્રકાશ બંનેને પૂરેપૂરી રીતે સમજવાનો પ્રયત્ન કર્યો. કોઈ સાંભળેલી વાન તેમના આત્માને, તેમની હસ્તીને દબાવી શકતી નહોતી. આવી સાચી લગનીવાળા માણસમાં ઈશ્વરનો કાંઈક ખાસ અંશ હોય છે એમાં શક નથી. આવા માણસના મોઢામાંથી નીકળેલા શબ્દ સીધા પ્રકૃતિના અંતરમાંથી નીકળેલા અને પ્રકૃતિનો જ અવાજ હોય છે. લોકો તેની વાત, બીજા કોઈની ન સાંભળે એવી રીતે, સાંભળે છે અને સાંભળશે. તેના શબ્દો આગળ બીજું બધું કેવળ પોકળ છે. શરૂઆતથી જ આ માણસના અંતરમાં હજારો પ્રકારના વિચાર, યાત્રાઓમાં અને મુસાફરીમાં, ઉત્પન્ન
૧૪૯
