________________
સંભાવના કે સંશય વાચક નથી. પણ તે શબ્દ અનુકતનહિ કહેવાયેલા અનંત ધર્મનો બોધક છે. જેમકે આત્મા નિત્ય પણ છે અહિં નિત્ય સિવાયના બીજા સર્વ અનંત ધર્મો પર્યાયો આત્મામાં છે. એમ આ પણ શબ્દ જણાવે છે. પણ એટલે સ્માર્ જે અપેક્ષાએ આ વાત બતાવી છે. તે બરાબર તેવીજ છે તેમાં કોઈજ શંકા નથી. જૈન આગમની દ્રષ્ટિ એ જગતમાં દરેક પદાર્થ અનંત ગુણ અને પર્યાયાત્મક છે અને વસ્તુનું પદાર્થનું ખરૂં સ્વરૂપ પણ એજ છે એમ જૈન દર્શન માને છે. સ્યાદવાદ શબ્દનું સ્થાત્ પદ સાપેક્ષભાવને દર્શાવે છે અને વાદ એટલે વિવાદ હઠવાદ કે વિતંડાવાદ નહિ પરંતુ કથન કરવું. અર્થાત્ સાપેક્ષભાવે વસ્તુના સ્વરૂપનું યથાર્થ કથન કરવું તેનું નામજ સ્યાદ્વાદ.
ન
દેવદત્તાદિ કોઈ પણ એકજ વ્યક્તિમાં પણ પરસ્પર વિરોધી જણાતી, વાસ્તવિક પણે વિરોધી ન હોવા છતાંય વિરૂદ્ધ રૂપે ફક્ત બહારથી જણાતી અનેકાનેક બાબતો-પર્યાય-ધર્મો હોય છે. જેમકે દેવદત્ત પિતા છે પુત્ર પણ છે એકજ વ્યક્તિમાં એકી સાથે સાળા – બનેવી પણું કાકા - ભત્રિજા પણું સસરા જમાઈ પણું - મામા – ભાણેજ પણું ગરીબ – તવંગર પણું જાડા - પાતળા પણું ભણેલા - અભણ પણું સુખી – દુઃખી પણું વગેરે પરસ્પર વિરોધી બાબતો એક સમાન કાળે છે જ પરંતુ સાપેક્ષ દ્રષ્ટિ સમન્વય દ્રષ્ટિ વિનાનો એકાન્ત મિથ્યાવાદી આ બાબતો શી રીતે સમજી - સ્વીકારી શકે ? દરેકે દરેક પદાર્થોમાં સાપેક્ષ અવસ્થાઓનું ભરપુર વૈવિધ્ય છે, તેને યથાયોગ્ય દ્રષ્ટિ બિન્દુઓ વડે અપેક્ષાઓને સ્વીકાર્યાવિના કેવી રીતે સમજી સ્વીકારી શકાય. સેંકડો હજારો માન્યતાઓ મતોનો વિરોધ કર્યા વિના યોગ્યપણે ઉચિત પણે સમન્યવય કરી, સ્યાદ્વાદ વડે દિવ્ય વિશ્વ મૈત્રિનો સુદ્રઢ પાયો નાખી, જગતના સર્વ જીવો પરસ્પર સાચા મિત્ર બની, સુખી થાય એજ અનેકાન્તવાદ સ્યાદ્વાદનો મુખ્ય ઉદ્દેશ છે. મર્મજ્ઞ વિદ્વાનો એ કહ્યું પણ છે કે
द्रष्टिबिन्दुविशेषेण समन्वयसुसंमुखी । वाणिर्विजयतेजैनी, मैत्रिभावप्रचारिणि ॥
૧૧૭
