________________
જૈન ધર્મના અનેકાન્ત સિદ્ધાન્તને પણ અનેકાન્ત પણે સાપેક્ષભાવે જ માન્યો છે - તેને પણ એકાન્તરૂપે નથી સ્વીકાર્યો કહ્યું પણ છે કે -
अनेकान्तो प्यनेकान्तः प्रमाणनयसाधनः ।
સમ્યગ્ એકાન્ત એટલે નયવાદ, અને સમ્યગ્ અનેકાન્ત એટલે પ્રમાણવાદ છે. સિદ્ધાન્ત ભેદ કે માન્યતાભેદ વડે ઉત્પન્ન થતાં ઇર્ષ્યા - અસુયા - કલેશ કંકાસો - દ્વેષાદિને એક સાપેક્ષભાવે સમન્વયભાવે સ્વીકારવાથી જ મિટાવી શકાય. અને વસ્તુમાત્રમાં જેટ જેટલા સ્વરૂપો ધર્મો પર્યાયો છે. તે બધા શંકિત ભાવે ન માનતા કથંચિત નિશ્ચિતભાવે જ માનવાના છે.
શ્રીમાન્ સમંતભદ્રાચાર્યજી પ્રભુની ભાવપૂર્ણ સ્તુતિ કરતાં જણાવે છે કે હે મુનિપતિ આપનું ચરિત્ર ખરેખર અગમ્ય અતિગહન છે, કેમકે પરસ્પર વિરોધીઓની અપેક્ષાઓને સ્વીકારનાર વિવિધ વિષયવાળા નયોને આપ સુનય તરીકે કહો છો, જયારે વિરોધીઓની અપેક્ષાઓને નહિં સ્વીકારનાર ખંડનકરનાર નયમાત્રને આપ દુર્નય કહો છે જે ખરેખર આશ્ચર્યકારી છે. સ્યાદ્વાદને યથાર્થ સમજયા વિના જે વિદ્વાનો સ્યાદ્વાદરૂપ સર્વવ્યાપિ સિદ્ધાન્તનો અપલાપ નિંદા કરે છે તે ખરેખર પરમ કરૂણાને પાત્ર છે દ્વેષને પાત્ર નથી. તેથીજ મહોપાધ્યાય શ્રીમાન્ યશોવિજયજી ગણિવરે કહ્યું છે કે
दूषयेदज्ञएवोच्चैः स्यादवादं नतु पण्डितः । अज्ञप्रलापेसुज्ञानां नद्वेषः करुणैव हि ।।
સ્યાદ્વાદ દ્રષ્ટિએ જયાં ક્રૂરતા છે ત્યાં એજ વ્યક્તિમાં એકજ સમયે ભરપૂર પ્રેમભાવ પણ રહેલો છે જ. જુઓ બિલાડી ઉંદરને ક્રૂરતાથી પકડે છે જ્યારે એજ બિલાડી પોતાના નાના નાના બચ્ચાને ખૂબજ જાળવીને પ્રેમથી પકડે છે. એકજ વ્યક્તિના બન્ને વિરોધિ ભાવો જુદા જુદા સમયે પ્રગટ થાય છે.
૧૧૮
