________________
પરિશિષ્ટ - - ૪
સ્યાદવાદ - અનેકાન્તવાદ - વિચાર
સ્યાદવાદ એટલે અમુક અપેક્ષાએ વસ્તુના સ્વરૂપને નિશ્ચિત રૂપે અન્ય અપેક્ષાઓનો અપલાપ કર્યા સિવાય કહેવું તે સ્યાદવાદ અનેકાન્તવાદ - નયવાદ – સમન્વયવાદ સાપેક્ષવાદ આ બધાય સ્યાદવાદનાજ નામાન્તરો છે.
સંભાવનાવાદ કે સંશયવાદએ સ્યાદવાદ નથી પણ મિથ્યાવાદ છે. શ્રી જૈન દર્શનનું વાસ્તવિક ગૌરવ જો કોઈના કારણે હોય તો તે પ્રાયઃ સ્યાદવાદ ના કારણે જ છે સ્યાદવાદનું સાચું જ્ઞાન મેળવનાર જ પોતાના જૈનત્વને સાચી રીતે શોભાવી શકે છે. પરંતુ અનેકાન્તવાદનું સંપૂર્ણજ્ઞાન મેળવવું એ, મોટા મોટા વિદ્વાનો માટે પણ મુશ્કેલ હોય છે. તેની અત્યંત દુર્ગમ નયવાદની વ્યવસ્થાને અને સપ્તભંગીની ભંગજાળને હૃદયસ્થ કરવી તે, કોઈ અતિ વિકટ અટવીને પારકરવા જેવું ખૂબ જ મુશ્કેલ છે. તેતો શ્રી જૈન શાસનમાં લધુ હરિભદ્રનું માનવતું બિરૂદ પામેલા, ન્યાયાચાર્ય ન્યાયવિશારદ શ્રીમાન્ ઉપાધ્યાય યશોવિજયજી જેવા કોઈક વિરલાજ કરી શકે છે. નયોની સંપૂર્ણ અપેક્ષાઓને સ્વીકારી દરેક પદાર્થનું યથાર્થ પણે કથન કરનાર જગતમાં કેવલ શ્રીજૈન દર્શન જ છે. છ અંધ પુરૂષોએ કરેલા સુપ્રસિદ્ધ હસ્તિ દર્શન ના દ્રષ્ટાન્તની જેમ, એકાન્ત દ્રષ્ટિએ કોઈપણ પદાર્થનું સ્વરૂપ વિચારવાથી તે પદાર્થની સર્વ બાજુઓ સાચી રીતે સમજી શકાતી નથી. જો દરેકે દરેક પદાર્થનું સંપૂર્ણ સ્વરૂપ યથાર્થ પણે જાણવું હોય તો તેને સાતકે તેથી વધુ વિવિધનયો ની અપેક્ષાઓ દ્વારા અને સપ્તભંગો દ્વારા વિચારવું જોઈએ. અન્યના મતને યોગ્યરીતે સાપેક્ષપણે ન સ્વીકારનાર અને પોતાનો મત
૧૧૫
