Dhatuparayanam

Author(s): Munichandrasuri
Publisher: Shahibag Girdharnagar Jain S M Sangh

Page 14

गणानां विभजनम् : धातुपाठस्य विभजनपद्धतिः विप्रकारा पुरातनकालादू विद्यते / पाणिन्यादिभिराचार्य: धातूनां दशसु गणेषु विभजनं कृतम् , पाणिनेरपि प्राचीनेन काशकृत्स्नेन नवगणात्मको धातुपाठः प्रोक्तः / आचार्यहेमचन्द्रसूरयोऽपि नवगणात्मिकां धातुपाठपद्धति स्वीकृतवन्तः / एषां मते दशगणास्ते जुहोत्यादिधातूनां स्वतन्त्र गणं स्वीकुर्वन्ति; ये तु नव गणान् कथयन्ति ते जुहोत्यादिधातून अदादिगण एव अन्तभृतान् मन्यन्ते। .. ग्रन्थस्य रचना पद्धतिः ___अत्र प्रन्थे, धातूनां पाठे प्रथमं परस्मैपदिनो धातवः, तत आत्मनेपदिनः, पञ्चादुभयपदिनः / तत्रापि प्रथमं स्वरान्तधातवोऽनुक्रमेण, ततो व्यञ्जनान्ताः। यत्र यत्र तु क्रमभङ्गस्तत्र प्रायः प्रयोजनं निदर्शितम्; यथा-अर्थसाम्याथम, परम्परानुसरणार्थम् / क्वचित् वर्णक्रमो न भियते यथा 1 / 747 नाधृक् नाथस्वत् / धातूनां पाठानन्तरं धातोरर्थः, यत्र च अर्थविषयका स्पष्टताऽऽवश्यकी तत्र तत्र अर्थस्य पर्यायादिर्दत्तः / यत्र चकारात् अर्थस्यानुवृत्तिया भवति तत्र साऽपि शब्दमाई दर्शिता पथा 1 / 191 मिश 492 मश रोषे च, चकारात् शब्दे; शब्दने रोषक्रियायां चेत्यर्थः / . अर्थ-पर्यायानन्तरम् वर्तमानकालतृतीयपुरुषकवचनस्य रूपं दत्तमस्ति, ततोऽन्यानि अपि कपाणि तत्तत्सम्बन्धिसिद्धहेमसूत्रनिर्देशपूर्वकं निरूपितानि / पश्चात् सत्रनिर्देशपूर्वकं कृदन्तप्रत्ययैः कृदन्ताः शब्दाः उणादिप्रत्ययैश्च उणाचन्ताः शब्दाच साधिताः / क्वचिदेक पव शब्दः कृत्प्रत्ययेन उणादिप्रत्ययेन च साधितोऽस्ति; एततु पञ्चमपरिशिष्टे शब्दसूचिदर्शनेन ज्ञातुं शक्यते / . यत्र च अमुकः शब्दो न तस्माद् धातोः निष्पद्यते, अथ च वर्णसाम्यात् तथाविधभ्रमस्य सम्भावना, तत्र तच्छब्दः अमुकस्माद घातोः अमुकेन खत्रेण निष्पन्न इति स्पष्टीकरणं कृतमस्ति, यथा - 'अनोकह इति तु अनितेः ओकहे' (पृ. 156 / पं. 5) / बहुत्र अकारस्थले बकारः, सकारस्थले च शकारो मा भूत् इत्यर्थम् अयं दन्त्यौउपादि. अयं दन्त्यादिः इति स्पष्टता कृता अस्ति / उपलब्धधातुविवरणानि : विविधधातुपाठोपरि अद्ययावत् बढ्यष्टीका निमिताः सन्ति तासां मध्ये बढीनाम् अस्तित्वं तु यत्रतत्रागतोल्लेखादेव ज्ञायते, न तेषां ग्रन्थानामुपलब्धिः / भीमसेन-देवनन्दीपन्द्रगोम्यादीनां धातुपाठानामुपरी टीका न प्राप्यन्ते, कालकवलितास्ताः खलु / / . बोपदेषस्य कविकल्पद्रुमस्योपरि दुर्गादासस्य धातुदीपिका टीका, मैत्रवरक्षितस्य धातुप्रदीपः', क्षीरस्वामिनः क्षीरतरङ्गिणी', आचार्यश्रीहेमचन्द्रसूरेः 'धातुपारायणम्', कृष्ण