Darshanik Chintan

Author(s): Sukhlal Sanghavi
Publisher: Gurjar Granthratna Karyalay

Page 7

તો સાવ અલ્પ જ છે. આ ખોટ પંડિતજીને પણ સાલતી હતી તેથી તેઓ લોકભાષા ગુજરાતીમાં જ તત્ત્વચિંતનના ગ્રંથો લખાય તેવો આગ્રહ સેવતા હતા. આવા આગ્રહને કારણે જ તેમણે પણ ગુજરાતી ભાષામાં જ પોતાનું ચિંતન રજૂ કર્યું છે. તેનાથી ગુજરાતી ભાષા અને ભારતીય ચિંતન સમૃદ્ધ થયાં છે. તેમના ગુજરાતી ભાષામાં લખાયેલા દાર્શનિક લેખોમાં ઊંડું ચિંતન, અનેક ગ્રંથોનું દોહન, સરળ ભાષા અને સ્પષ્ટ વિચારો જોવા મળે છે.
ભારતીય દર્શનોમાં આધ્યાત્મિક વિકાસક્રમમાં લેખમાં સાંસારિક અવસ્થાથી માંડી મોક્ષ સુધીની પ્રક્રિયાનો ભારતની ત્રણે મુખ્ય ધારાઓનું તુલનાત્મક શૈલીએ ચિંતન અને ત્રણેય ધારાઓની તાત્ત્વિક એકતાનું ચિંતન વાંચતાં જ તેમની સૂક્ષ્મ પ્રજ્ઞાનો વિશાળ વાચનનો, નિષ્પક્ષદષ્ટિ અને સમન્વયાત્મક અભિગમનો પરિચય થાય છે. આ લેખ તત્ત્વ જિજ્ઞાસુઓને ભારતીય તત્ત્વચિંતનની અપૂર્વ સમૃદ્ધિનો ખ્યાલ અપાવે છે. વેદ, ઉપનિષદ, બૌદ્ધ, જૈન આદિ તમામ પરંપરાના ગ્રંથો પંડિતજીને જાણે કે આત્મસાતું થયેલા હોય તેમ જણાય છે. ઝીણામાં ઝીણી વિગતો અને તેમાં પડેલા વિચારબીજોનું સંકલન જોવા મળે છે. | ગુજરાતી ભાષામાં દાર્શનિક તત્ત્વજ્ઞાનના ગ્રંથો રચાય તે તેમનું સ્વપ્ર, હતું. લોકભાષામાં દાર્શનિક ગ્રંથોનો અભાવ તેમને સાલતો હતો. લોકભાષામાં આવા ગ્રંથોના અભાવને કારણે લોકોમાં દાર્શનિક અભિરુચિનો અભાવ અને ધીરે ધીરે મૂળગ્રંથો પ્રત્યે પણ ઉદાસીન ભાવ જોવા મળે છે. આજે પણ ગુજરાતી ભાષામાં આવા સાહિત્યની ઊણપ વર્તાય છે. તેમણે પચાસ વર્ષ પૂર્વે આપેલ વ્યાખ્યાનના વિચારો આજે પણ આપણને જાણે કે ઢંઢોળી રહ્યા છે.
સંસાર અને ધર્મનું અનુશીલન. આમ તો આ સંસાર અને ધર્મ નામના ગ્રંથનું પંડિતજીએ કરેલ અનુશીલન છે. પણ આ લેખમાં ભારતીય દર્શનને લગતા અનેક વિષયોનું ચિંતન હોવાથી તેને પરિશીલન નામના વિભાગને બદલે આ વિભાગમાં સમાવિષ્ટ કર્યો છે. આ લેખમાં તત્ત્વજ્ઞાન અને ધર્મનો પરસ્પર સંબંધ દર્શાવ્યો છે. અને જણાવ્યું છે કે તત્ત્વજ્ઞાનનું પર્યવસાન ધર્માચારમાં જ થવું જોઈએ. જે તત્ત્વજ્ઞાન ધર્માચારમાં ન પરિણમે તેને તત્ત્વજ્ઞાન કહેવાનો શો અર્થ? અને ધર્માચાર પણ તે જ મુખ્ય હોઈ શકે જેમાં પ્રથમ માનવતાની શુદ્ધિવૃદ્ધિ અભિપ્રેત હોય ત્યાર બાદ જ અને તેનાથી સંબદ્ધ જ સર્વભૂતહિતનો વિચાર યોગ્ય ગણાય, માનવતાનું પૂરેપૂરું પોષણ ન થતું હોય ત્યારે સર્વભૂતહિતગામી ધર્માચારો પણ શુષ્ક થઈ જાય છે. આમ