________________
૧૯૨ ૦ દાર્શનિક ચિંતન
કામ કરવામાં અડગ રહેવાની શક્તિ તે સંકલ્પ. તે ઉપરાંત એમાં ભય, કામ, ક્રોધ, લોભ, એ બધી વૃત્તિઓ પણ છે. અને આ જે મન છે, એ બહિર્મન : કહેવાય છે, જે આપણને સૌને ઓછાવત્તા પ્રમાણમાં વિકસિત રૂપમાં મળેલું છે, અને જેના દ્વારા આપણે જીવન જીવીએ છીએ.
માનવ અસ્તિત્વમાં આવ્યો ત્યારથી એણે જે જે સામાજિક રચના કરી. ગામ, નગર, દેશોની સંસ્કૃતિ રચી, શિલ્પ, સ્થાપત્ય, સાહિત્ય આદિ કળાઓનો જે વિકાસ કર્યો અને જે વિજ્ઞાનની શોધો કરી, એ મુખ્યપણે આ બહિર્મનને આભારી છે. એટલે ખરી રીતે એમ કહેવું જોઈએ કે માનવસહેજે લાંબા વખતથી અત્યાર લગીમાં દેશ-વિદેશમાં સર્વત્ર મનુષ્યને રહેવા લાયક જે એક સંસ્કૃતિ નિર્માણ કરી છે, સમાજ નિર્માણ કર્યો છે, એ આ બહિર્મનની રચના છે. અને આ જે એક સમાજરચના, એ માત્ર મનુષ્યને માટે જ ઉપકારક છે એમ નહિ, પણ એ બીજાં પ્રાણીઓને માટે પણ ઉપકારક કે આશીર્વાદ રૂપ થઈ જાય છે. અલબત્ત, એમાં શાપનાં તત્ત્વો પણ સમાયેલાં તો છે જ. પણ આ તો બહિર્મનની વાત થઈ.
માનવતાના પાયામાં બહિર્મન મુખ્ય છે, એ ઉપરાંત એથીય મુખ્યતર અને મુખ્યતમ એક અંતરમન છે. એ અંતરમન, એ એક બહુ જ અદ્ભુત શક્તિ ધરાવે છે. એ અંતરમન અને બહિર્મન એ બે કંઈ સાવ જુદાં નથી; એ બન્ને એકબીજાની પાસે છે. વચ્ચે થોડોક પડદો હોય તેટલું જ. અથવા, સમજાવવું હોય તો, એમ કહી શકાય કે એક અખંડ કમરા(ઓરડા)માં વચ્ચે એક નાનો પડદો કે પાર્ટિશન નાખીને જેમ બે ભાગ કરીએ, પાતળો પડદો હોય અને એના બે ભાગ થઈ જાય, અને તે ખસેડીએ તો બન્ને ભાગ મળીને એક જ કમરો થાય છે, તે રીતે ખરી રીતે જોતાં, બહિર્મન અને અંતરમન એ કોઈ છૂટા ભાગ નથી, પણ એ બેની વચ્ચે એક નાનું આવરણ, નાનો પડદો છે; અને એને કારણે જ્યારે બહિર્મન કામ કરતું હોય, ત્યારે એ અંતરમન ગૂઢ પણ રહે, કામ ન પણ કરે. એટલે એ ભાગ જુદો પડે છે.
બીજી વાત એવી છે કે બહિર્મનની શક્તિઓ તમામ મનુષ્યોમાં ઓછેવત્તે અંશે કામ કરતી જ હોય છે, જ્યારે અંતરમનની શક્તિઓ એ રીતે બધામાં કામ કરતી નથી હોતી. અંતરમનની અંદર મુખ્ય બે વસ્તુઓ સમાયેલી હોય છે : એક પ્રકાશનું તત્ત્વ અને બીજું મૈત્રી, આત્મૌપજ્ય કે શીતળતાનું તત્ત્વસૌમ્યતાનું તત્ત્વ. એ અંતરમનની ખાસ વિશેષતા છે. આ રીતે અંતરમન અને બહિર્મન વચ્ચે ફરે છે. બહિર્મન સૌને માટે મોકળું હોય છે, અને અંતરમન
