________________
૨૧૨૦ દાર્શનિક ચિંતન
પૂર્વજીવનમાં અનુભવેલા સ્વર્ગ કે નરકનું સ્વરૂપ શું ? પણ બુદ્ધ ટૂંકમાં એટલું જ કહેતા કે હું કહું છું તે પ્રમાણે તૃષ્ણા અને લોભ ટાળીને વર્તો, બીજી ચર્ચાથી ખાસ લાભ નથી. તમે પોતાની બધી પ્રવૃત્તિ નિરહંકા૨૫ણે કરશો તો એનું પરિણામ જે હશે તે તમને પ્રત્યક્ષ થશે. આવી મતલબનું કહી લોકોની મતિને આડીઅવળી ફંટાવા ન દેતાં એક નિશ્ચિત કરેલ સાધનામાં સ્થિર કરવા તેઓ મથતા.
એમના શિષ્યો પૈકી કેટલાક અને બીજા બહારના પણ બુદ્ધને એમ કહેતા કે, તેઓ સંશયવાદી છે, અજ્ઞ છે અને અતીન્દ્રિય જ્ઞાન ધરાવતા નથી. પોતાના વિશે આવી સેવાતી શંકાનો જવાબ આપતાં એક વાર એકત્ર થયેલ ભિક્ષુઓને ઉદ્દેશી બુદ્ધે એવી મતલબનું કહ્યાનું નોંધાયું છે કે ‘ભિક્ષુઓ ! મારા હાથમાં જે આ થોડાંક પાંદડાં છે તે કરતાં જે સીસમના ઝાડ નીચે આપણે બેઠા છીએ તેનાં પાંદડાં વધારે છે કે નહિ ?'* શિષ્યો એ કહ્યું : ‘જરૂર, વધારે છે.' બુદ્ધે કહ્યું :' તે રીતે તમને હું જે વાત કહી અને સમજાવી રહ્યો છું તે કરતાં વધારે જાણું છું, પણ એ ઊંડા પાણીમાં કે અતીન્દ્રિયની વિગતોમાં તમને ઉતારવાથી કશું સધાય નહિ. હું તમને અત્યારે એટલી જ વાત ઉપર એકાગ્ર કરવા ઇચ્છું છું કે જે તમને પ્રત્યક્ષ જીવનમાં અનિવાર્યપણે જરૂરી છે.' આ રીતે તે કાળે બુદ્ધે લોકોના ચોતરફ ફંટાતાં અને નિષ્ક્રિયપણે વિચરતાં મનોને એક કર્તવ્યમાર્ગ તરફ સુસ્થિર કરવા પ્રયત્ન કર્યો અને પોતાનો લોકો અજ્ઞ કહે છે કે અસર્વજ્ઞ કહે છે એવા કોઈ અપવાદની પરવા ન કરી. તે કાળમાં બુદ્ધનું આ એક અસાધારણ બુદ્ધિસિદ્ધ સાહસ કહેવાય.
વિચારો ખૂબ કરવા, અનેક કરવા, ચર્ચાઓનો રસ માણવો, જીવનને ભોગે પણ માણવો એવો સંસ્કાર ભારતીય પ્રજામાં કામ તો કરતો જ હતો. એ સંસ્કારને લીધે એને ઘણું ખમવું પણ પડ્યું. અંગ્રેજોના અમલ સાથે જ ભારતીય પ્રજાના બુદ્ધિતત્ત્વ એ રાજ્યને દૃઢ કરવામાં ફાળો પણ ઘણો આપ્યો. પરંતુ એણેય એ ચૂડમાંથી મુક્ત થવા માટે આવશ્યક હોય તેવો પ્રયત્ન બહુ મોડેથી કર્યો. જ્યારે પણ આવો પ્રયત્ન શરૂ થયો ત્યારે વિચારો પક્ષાપક્ષીમાં એવા ગૂંચવાઈ ગયા કે સાધારણ પ્રજા માટે એક સુનિશ્ચિત માર્ગે ચાલવાનું અને સ્થિર મતિએ કામ કરવાનું લગભગ મુશ્કેલ જેવું બની ગયું.
* જિજ્ઞાસુએ આ વિશે વિશેષ જાણવા Outlines of Indian Philosophy by M. Hiriyanna M. A. પૃ. ૧૩૬-૧૩૭ ઉપરનો ભાગ જોવો.
