________________
૨૨૪ • દાર્શનિક ચિંતન કરવાને બદલે ધર્મકર્મ અને પૂજાપાઠને નામે જ્ઞાનની શોધમાં વ્યસ્ત જણાય છે. પરમેશ્વરની ભક્તિ તો તેમના ગુણોનાં સ્મરણ, તેમના સ્વરૂપની પૂજાઅને તેમના પ્રત્યેની શ્રદ્ધામાં રહેલી છે. પૂજાનો મૂળમંત્ર છે. “સર્વમૂહિતે રતઃ' દરેક પ્રાણીનાં હિતમાં રત છે. આનો અર્થ એ કે, આપણે બધા સાથે સારી વર્તણૂક રાખીએ અને બધાના કલ્યાણની વાત વિચારીએ. સાચી ભક્તિ તો બધાના સુખમાં નહીં, પરંતુ દુઃખમાં સાથીદાર થવામાં છે. એ રીતે જ્ઞાન એટલે આત્મજ્ઞાન જડ છીએ ભિન્ન, ચેતનનો બોધ થાય તે સાચું જ્ઞાન છે. માટે ચેતન પ્રત્યે આપણી શ્રદ્ધા વધારે હોવી જોઈએ અને જડ પ્રત્યે ઓછી, પરંતુ આપણી શ્રદ્ધા જડમાં છે કે ચેતનમાં એ વાતની કસોટી શી ? દાખલા તરીકે એક બાળકે કોઈ ધર્મપુસ્તક પર પગ મૂકી દીધો. આ અપરાધને માટે આપણે તેને તમાચો મારી દઈએ છીએ, કારણ કે આપણી દષ્ટિએ ચેતન બાળક જડ પુસ્તક કરતાં તુચ્છ છે.
જો સાચા અર્થમાં આપણે જ્ઞાનમાર્ગનું અનુસરણ કરીએ તો સગુણોનો વિકાસ થવો જોઈએ, પરંતુ થાય છે ઊંધું. આપણે જ્ઞાન માર્ગને નામે વૈરાગ્ય લઈને લંગોટી ધારણ કરીએ છીએ, શિષ્યો બનાવીએ છીએ અને આલોકની સાંસારિક જવાબદારીઓથી મુક્ત થઈએ છીએ. જયારે વૈરાગ્યનો સાચો અર્થ એ કે જેના પર રાગ હોય તેનાથી વિરક્ત થવું પરંતુ આપણે તો વૈરાગ્ય લઈએ છીએ આવશ્યક જવાબદારીઓમાંથી અને કરવા યોગ્ય કામોમાંથી. આપણે વૈરાગ્યને નામે જીવનના કર્મમાર્ગ પરથી ખસી જઈને અપંગ પશુની માફક બીજાઓ પાસે સેવા કરાવવા તેમના મસ્તક પર સવાર થઈ જઈએ છીએ. વાસ્તવમાં થવું તો એમ જોઈએ કે પરલોકના જ્ઞાન વડે આલોકનું સંસારનું જીવન ઉચ્ચ બને, પરંતુ પરલોકના નામે અહીંના જીવનની જે જવાબદારીઓ છે તેમાંથી મુક્તિ મેળવવાની ચેષ્ટા કરવામાં આવે છે.
જ્ઞાનમાર્ગને નામે લોકોએ જે વિલાસિતા અને સ્વાર્થોધતાનું આચરણ કર્યું છે તેનું પરિણામ સ્પષ્ટ થતું જાય છે. એ બહાના હેઠળ જે કવિતાઓ રચવામાં આવી તે ઘણીખરી તો શુંગારપ્રધાન છે. સ્પષ્ટ અને સીધા-સરળ અર્થમાં કહીએ તો આપણાં ભજનો અને ગીતોમાં જે વૈરાગ્યની છાપ છે તેમાં બળ કે કર્મની તો ક્યાંય ગંધ સરખી પણ નથી. તેમાં છે યથાર્થતા અને જીવનનાં નક્કર સત્યોથી પલાયન થવાનું. મંદિરો અને મઠોમાં થતાં કીર્તનો સંબંધી પણ આ જ વાત કહી શકાય. મંદિરો અને મઠોના ધ્વસની ઇતિહાસમાં જેટલી ઘટનાઓ છે, તેમાંથી એક બાબત તો તદ્દન સ્પષ્ટ છે કે
