________________
માનવતાના પાયા, એનું મૂલ્યાંકન અને જીવનમાં એનો વિનિયોગ • ૨૦૭
ગાંધીજીએ લોકોને એકત્ર કર્યા, આશ્રમમાં એકત્ર કર્યા. જૂના વખતમાં પણ આશ્રમો હતા, ગાંધીજીએ પણ આશ્રમો બાંધ્યા. અત્યારે પણ દેશમાં આશ્રમો છે, બીજે પણ હશે. તો ગાંધીજીના આશ્રમમાં શી વિશેષતા હતી? સામાન્ય રીતે આપણે જાણીએ છીએ કે ચાર આશ્રમો છે. લોકો પ્રાચીન કાળથી એમ માનતા આવ્યા અને અત્યારે પણ માને છે કે બ્રહ્મચર્યાશ્રમ, એ ખાસ જુદો હોવો જોઈએ. ગૃહસ્થાશ્રમ, એ તો સાવ નિરાળો અને વાનપ્રસ્થ અને સંન્યાસની પણ એ જ સ્થિતિ છે. પ્રાચીન કાળમાં-ધર્મસૂત્રોના કાળમાં એવા મતભેદો પ્રવર્તતા. કોઈ માત્ર ગૃહસ્થાશ્રમને માનતા, તો કોઈ બ્રહ્મચર્ય અને ગૃહસ્થ એમ બને. વળી કોઈક વાનપ્રસ્થ મળીને ત્રણને માને, તો કોઈ વળી સંન્યાસ સહિત ચારેને માને.
ગાંધીજીએ આશ્રમજીવનમાં આ ચારેય આશ્રમોને એકરસ કર્યા. ત્યાં જે તદ્દન બ્રહ્મચર્ય પાલન કરવા ઇચ્છતા હોય એવા બ્રહ્મચારી લોકો પણ રહે, અને જે ગૃહસ્થાશ્રમી હોય તે પણ રહે. વળી વાનપ્રસ્થની પ્રક્રિયા પણ ત્યાં ચાલે, અને સંન્યાસની વૃત્તિ જેની ખરેખર હોય, તે પણ ચાલે. એટલે ચાર આશ્રમોની વચ્ચે ઉંમરનો, દેશનો કે કાળનો જે વિરોધ હતો, એના બદલે એમણે પોતાના આશ્રમમાં ચારેય આશ્રમોનું એકીકરણ કર્યું અને જેનામાં જે શક્તિ હોય તેને તે રીતે વિકસાવવાની તક આપી. અને વ્યક્તિગત જીવનમાં પણ ચારે આશ્રમોનો યથાશક્ય સમન્વય એમણે સંભવ બનાવ્યો. ન પણ ગાંધીજીએ કંઈ ચાર આશ્રમોનું એકીકરણ કરીને જ સંતોષ ઓછો માન્યો છે ? એમણે તો ચાર વર્ણ, જેમાં ઊંચ-નીચભાવ પ્રવર્તે, અરસપરસ એકબીજાની સાથે ખાય નહીં, સગપણ નહીં, મળવાનો જાણે કોઈ સંબંધ નહીં, એકબીજાના પડોશમાં રહેતા હોય તેનો કોઈ ખ્યાલ નહીં, આવી સ્થિતિ છતાં ગાંધીજીએ શું કર્યું? ઊંચ-નીચભાવ દૂર કર્યો એટલું જ નહીં, એક વર્ણને બીજાની પાસે આવવા દીધો અને બધા સાથે રહે એટલું જ નહીં, પણ એમણે તો એમ કહ્યું કે માણસના જીવનમાં ચાર વર્ણો પ્રગટવા જોઈએ. જે બ્રાહ્મણ હોય તે જ ક્ષત્રિય અને જે બ્રાહ્મણ અને ક્ષત્રિય હોય તે જ વૈશ્ય અને જે બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય અને વૈશ્ય હોય તે જ શૂદ્ર અથવા સેવક એક માણસમાં આ ચારેય શક્તિઓ વિકસવી જોઈએ, પછી ભલેને એ મુખ્યપણે એક શક્તિ અથવા એક વૃત્તિથી કામ કરે. પણ એવું ના હોવું જોઈએ કે કોઈ માણસ પોતાને માત્ર બુદ્ધિજીવી અને બ્રાહ્મણ કહે, અને રક્ષણ માટે પરાધીન હોય. વળી એવું પણ ના હોવું જોઈએ કે જે બુદ્ધિનું અને રક્ષણનું કામ કરો
