________________
સત્યધર્મ-સાચા ધર્મની ખરી દાઝથી એણે જૈન ધર્મની સમજ આપી છે.
- પ્રિસ્તીઓના આક્ષેપો જેન ધર્મ અને ખ્રિસ્તી ધર્મને મુકાબલે તથા છાતી જૈન સંવાદ” લખા એના સટ જવાબ આપે છે. લાલા લજપતરાયને પણ તેમના ગલત વિધાનને જડબાતોડ જવાબ વાળ્યો છે. સ્થાનકવાસીઓને પણ મૂર્તિપૂજાનું રિહરય સમજાવ્યું છે.” તત્વજ્ઞા , તવા ન દીપિકા, જૈન તત્ત્વજ્ઞાન, શિપનિષદુ, જૈન દષ્ટિએ ઇશાવાસ્યોપનિષદ, ભાવાર્થ અને વિવેચન, વગેરે અર્થ બીર ગ્રંથ લખી જૈન ધર્મનું ખરું હાર્દ સમજાવ્યું છે. જૈન દર્શનના સ્વાવાદ સિદ્ધાંતની એમાં ઘણી જ સળતાથી. સુંદર સમજ આપી છે.
અને અનેક વિ પર, સમાજની અનેક સમસ્યાઓ પર, રાષ્ટ્રના સળગતા સવાલે પર, જીવનના અનેક સંવેદનો પર ધર્મને તર પર, એણે ભજને માયા છે. એવા, એ ભજનના અગિયાર છાદાર સંગ્રહ આયા છે! વિષયોનું વૈવિધ્ય, વિચારોની એક સૂત્રતા, શબ્દ સામ, વિધ્યને ય એવું ઊંડું, ગંભીર ચિંતન અને કલાત્મક ચબગૂંથણી તેમજ સરળ શૈલી વગેરે અનેક બાળ ! એ સંગ્રહમાં જોવા મળે છે.
અલખને એમાં ઘેઘ સંભળાય છે. વ્યાહારૂ પુરૂષની બેલ એમાં સંભળાય છે. કાષ્ટાની યુગવાણી એમાં સંભળાય છે. સમાજની નિર્દય વ્યવસ્થા પર આગ ઝરતી જબાન એમાં સંભળાય છે. અરે ! તેમાં એક કુશળ નેતાગીરીને ઉકેલ પણું જોવા મળે છે.
એને , સાચું લાગ્યું છે એ એણે નિડર તાથી લખ્યું છે, કીધું છે. જૈન સમાજ, જૈન, જૈન સાધુઓ માટે એના જેટલું કડક ને નિર્ભય બીન એ લખ્યું નથી.
રાષ્ટ્રની સમશ્યાઓ પર પણ ખો પિતાને સ્વતંત્ર મત રજુ કર્યો છે. પ દ્વારા, ડાયરીના
પાના પર જાહેર વ્યાખ્યામાં માનવન.ના એક અના શુભેચ્છક તરીકે એણે ઘણું લખ્યું છે, ઘણું ઘણું કીધું છે.
કદાચ આ બધુય કે સાંપ્રદાયિક લાગે, પણ સંપ્રદાયની વાડમાં પાવું એ ન હતું. એ તા થવાદ સાચે આરાધક હતા.
અને એની સાક્ષી તે એ મુરમણિ ‘કાગ’ પુરે છે. લોકમાન્ય તિલક જેવા ગીનાના અઠંગ અભ્યાસીએ પણ આ માટે લખ્યું હતું:
જે મને એમ ખબર હતી કે તમે આ કાગ લખી રહ્યા છો તો હું મારા કર્મ કદી ન લખત.”
રનમાં એણે બીજું કંઈ જ ન લખ્યું હોત અને માત્ર આ ‘કાગ’ જે જ એ મૂકી ગયો છે. તો પણ એ અમર બની જાત.
પ્રકૃત્તિ ને તિ , કર્મ : ફળ, સંસાર ને સાવ આદિ અનેક બાબતેની એણે ઘણી જ દલીલથી તેમાં ચર્ચા કરી છે. એ માટે દુનિયાભર ઈતિહાસમાંથી એણે દેશ આપ્યાં છે. જીવને પ્રવૃત્તિ મટે છે. વન કર્મ ભરે છે. એ એક છે છે. એ સાધના છે. એની તેમાં એણે ઘણી સુંદર છણાવટ કરી છે. એ આખાય પ્રવ વાંચતા લાગે કે એણે રપ૦૦ , પુસ્તકે માત્ર વાંચ્યા નથી એના પર ઊંતુ મનન કર્યું છે. ઝીણું આવાહન કર્યું છે. અને પછી એ આ “કાગ લખે છે
એના ધ નમે છે પણ પાનું ઉથલા ક્યાંય તમને બીજા ધર્મના પ જવા નહિ મળે. કોઈ વ્યક્તિની ટીકા કે નિક વાંચવા નહિ મળે. સત્યની સાધનાના જ બધે દર્શન થશે.
અને એના સાધુ વ્યવહારમાં પણ એવો જ એ વિશાળ ને ઉદાર દિલને હતે. આથી જ તે વસંતના મહાકવિ જ નાલાલ લખે છે : “એના દિલની ઉદારતા પર સંપ્રદાયને વશીકરણ કરતી, જ્ઞાન અને ભકિત-પરમાત્મ થાય માટે જરૂરનાં છે પણ મળેના મનુષ્ય પ્રતિન ધર્મ ઘણા વિસરે છે.
