________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
સપ્ટેમ્બર-ઓકટોબર : ૨૦૦૦ ]
www.kobatirth.org
વિશ્વમાં એવી કોઈ વસ્તુ નથી કે જે આત્માના કૈવલ્યજ્ઞાનમાં પ્રતિબિંબિત ન થતી હોય. જે પદાર્થો આત્મજ્ઞાનમાં પ્રતિબિંબિત થાય છે તે સર્વે ક્ષણે ક્ષણે પરિવર્તન પામે છે. સર્વ પદાર્થોની સર્વ અવસ્થાઓ, સર્વ પર્યાયો, આત્મ-પ્રકાશમાં અવતરિત થાય છે.
એ અપેક્ષાએ આત્મજ્ઞાન સર્વ પદાર્થો ઉપર અવલંબિત રહે છે. પદાર્થોના પરિણમન પ્રમાણે આત્મજ્ઞાનમાં પણ પરિણમન થાય છે.
ગાત્મા અને પરાવલંબન
લેખક : તરોત્તમદાસ અમુલખરાય કપાસી (એડવોકેટ-મુંબઈ)
આત્મા જ્યોતિમય છે. પ્રકાશનો એ પુંજ છે. | પર્યાયો પણ પલટાય છે આત્માનું આ પરાવલંબન
છે.
દીપકના પ્રકાશમાં જેમ સર્વ પદાર્થો પ્રકાશિત થાય છે તેમ આત્માના જ્ઞાન પ્રકાશમાં સર્વ પદાર્થો ચેતન અને જડ પ્રકાશિત બને છે. અરીસામાં જેમ પદાર્થોનું પ્રતિબિંબ પડે છે તેમ આત્મારૂપી અરિસામાં સમગ્ર જગતનું પ્રતિબિંબ પડે છે. વિશેષતા એ છે કે આત્મામાં એનું પોતાનું પ્રતિબિંબ પણ પડે છે. દીપકની સમાન સ્વ અને ૫૨, એ બન્ને, આતમ-દીપકમાં પ્રકાશિત થાય છે.
સર્વ દ્રવ્યોમાં જે સાતત્ય છે તે પણ આત્મજ્ઞાનમાં અવતરિત થાય છે. જો દ્રવ્ય જ ન
હોય તો પ્રતિબિંબ કોનું પડે ? એ અપેક્ષાએ દ્રવ્યોનું અસ્તિત્વ આત્માના જ્ઞાનમાં કારણરૂપ બને છે અને
આત્મા દ્રવ્ય ઉપર અવલંબિત બને છે.
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રત્યેક પદાર્થનું ત્રિકાલિક સ્વરૂપ આત્મ-| જ્ઞાનમાં પ્રતિબિંબિત થાય છે. જે સ્વરૂપ ગઈકાલે વર્તમાનરૂપ હતું તે આજે ભૂતરૂપ બની ગયું છે. આજે જે સ્વરૂપ ભાવિરૂપ છે તે કાલે વર્તમાનરૂપ થશે. પદાર્થના પર્યાયો અનુસાર આત્મજ્ઞાનના
[ ૧૩૩
મતિજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાન અચેતન મન ઉપર અવલંબિત છે. મનની સહાય વિના નથી મતિજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થતી અને નથી શ્રુતજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થતી, માત્રથી માત્રનું જ્ઞાન મતિજ્ઞાન અથવા શ્રુતજ્ઞાન સ્વરૂપ છે. તે સર્વ અચેતન મન ઉ૫૨ અવલંબિત છે. માટે આ બન્ને જ્ઞાન પરોક્ષ જ્ઞાન તરીકે ઓળખાય છે.
મનની વિશુદ્ધિ અથવા અશુદ્ધ પરિણિત અનુસાર આત્માની પરિણતિ વિશુદ્ધ અથવા અશુદ્ધ બને છે. એ દૃષ્ટિએ આત્માની ઉન્નતિ અને અવનતિ મન ઉપર અવલંબિત છે. મનની સહાય વિના શુદ્ધભાવમાં આત્મ-૨મણતા થતી નથી.
દેહને ઘેનની પરિસ્થિતિમાં મૂકવાથી આત્મજાગૃતિનો અંત આવે છે. માદક પદાર્થોનું સેવન પણ આત્મજાગૃતિમાં અવરોધરૂપ બને છે.
ગતિ કરવા માટે આત્માને ધર્માસ્તિકાય ઉ૫૨ આધાર રાખવો પડે છે અને સ્થિત થવા માટે
અધર્માસ્તિકાય ઉપર આધાર રાખવો પડે છે. કર્મ રહિત આત્માનો સ્વભાવ ઉર્ધ્વગતિ તરફ હોવા
પ્રતિક્ષણે પલટાતાં પદાર્થના સ્વરૂપો અનુસાર | આત્મ-જ્ઞાનના સ્વરૂપોમાં પણ પરિવર્તન થાય છે. ઉર્ધ્વગતિમાં અવરોધક બને છે. અલોકમાં
છતાં, લોકોને એની ઊર્ધ્વગતિ અટકી જાય છે. અલોકમાં ધર્માસ્તિકાયનો અભાવ આત્માને
For Private And Personal Use Only
અધર્માસ્તિકાયનો અભાવ છે એટલે કર્મ રહિત આત્માને લોકોને સ્થિર થઈ જવું પડે છે. ધર્માસ્તિકાય અને અધર્માસ્તિકાય અચેતન હોવા છતાં આત્માની ગતિ અને સ્થિતિ તેના ઉપર અવલંબિત છે. જેમ જળ વિના મત્સ્ય ન રહી શકે,
