________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
સાહિત્યચંદ્ર શ્રી ખાલચંદ હીરાચંદ
કે!ઈ પણ વસ્તુ કે કાર્ય જ્યારે આપણને ગમે છે, વહાલું લાગે છે, એને મેળવવા આપણા મનમાં પ્રેમ જાગે છે અને તે મેળવવા આતુરતા ઉત્પન્ન થાય છે. ત્યારે તે મેળવવા માટે માણે ગમે તેવા કાણું જંણાતા કામા પણુ કરવા લલચાઇએ છીએ. અને સારાસાર વિચાર કરવાનું પણુ આપણે ભૂલી જઇએ છીએ. અને ગમે તેમ કરી તે વસ્તુ મેળવવા આપણે મથીએ છીએ. એને જ રાગ કહેવાય છે. એટલે જ રાગ એટલે માહ ! રાગ જ્યારે પેાતાને અડ્ડો જમાવી મનુષ્યને પોતાના તાબે કરી લે છે ત્યારે માણસ છતી આંખે જોઈ શકતા નથી. તેથી જ તેને રાગાંધતા કહેવાય છે, જે વસ્તુ ઉષર આપણુને રાગ જામી જાય છે તે વસ્તુના અનંત દેષો પણ આપણે જોઈ શકતા નથી, ઊલટું તે દેષોને જ આપણે ગુણેાના આચ્છાદના ચઢાવીને તેને ઢાંકવા આપણે તનતોડ મહેનત કરીએ છીએ. અને તેને રૂડા નામાભિધાને આપી તે વસ્તુ સુંદર અને નિર્દોષ નહીં પશુ ગુણસંપન્ન છે એમ મનાવવા પ્રયત્નશીલ થઇએ છીએ. કાઇ વખત એ વસ્તુના દેષ। ઉપર તરી આવે છે અને મનને ધ્યુા ઉત્પન્ન કરે છે ત્યારે આપણે ગમે તેવા પ્રયત્ન કરી તે દાષા ઢાંકવા પ્રયત્ન કરીએ છીએ. માહાંધતા કે રાગાંધતા આવી હાય છે.
દ્વેષ એ કાઇ સ્વતંત્ર વસ્તુ નથી. દ્વેષ એ રાગની જ પ્રતિક્રિયા છે. રામ હોય તેા જ દેશનુ અસ્તિત્વ શકય અને છે, જે વસ્તુ ઉપર આપણને રામ હેાય છે તે વસ્તુ મેળવવામાં જે વિઘ્નકર્તા છે એવુ આપણુને જણાય છે તે વસ્તુ તરફ આપણા દ્રેષ જાગે છે. આડે આવતી વ્યકિત કે ઘટનાએ માટે આપણે તિરસ્કાર જાગે છે અને અ ંતે તે તરફ દ્વેષ ઉત્પન્ન થાય છે, અને આપણી લાગણી વધુ ને વધુ દ્વેષ ધારણુ કરવા માંડે છે. અને અતે રાગ કરતા દ્વેષની માત્રા
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
રાગ અને દ્વેષ
વધતી જાય છે. અને એ દ્વેષની પરિણતિ અહંકાર અને ક્રોધ ઉત્પન્ન કરે છે, અને ક્રોધ એવી વસ્તુ છે કે તે જ્યારે આપણા મનને પણ કબજો લે છે ત્યારે સત્યાસત્ય, ધર્માધમ, નીતિઅનીતિ, શુચિતા કે અશુચિ. તાનુ ભાન આપણી રહેતું નથી. અને ક્રોધ ગમે તેવી કઠોરતા, ગમે તેવું પાપ માણસના હાથે કરાવે છે. કોઇ વખત એ દ્વેષની પરિણતિ એટલી થઈ જાય છે કે, માશુક પેાતાની માનવતાને પણ ભૂલી જાય છે, અને નહીં કરવાના કાર્યો કરી બેસે છે. કદાચિત્ એને પશ્ચાત્તાપ થાય છે પણ તે ધણા મોડા પડી જાય છે. બગડી ગએલી બાજી સુધારવાને એને અવકાશ પણ હોતા નથી. આ બધી ઘટનાનું કારણ દ્વેષ છે, છતાં આપણે જોઈ ગયા કે, દ્વેષ પશુ રાગમાંથી જ જન્મે છે. એટલે રાગ પેઢા એલા હોય તેા જ દેશને જન્મવાના અવકાશ મળી જાય છે. જ્યાં રાગ જ ન હેાય ત્યાં દ્વેષને જન્મ થવાને માગ જ બંધ થઈ ગએલા હોય છે. એ વસ્તુ ખૂબ જ ધ્યાનમાં રાખત્ર જેવી છે. અગ્નિ હોય તા જ ધૂમાડો ઉત્પન્ન થાય એવા એ પ્રકાર છે.
જ્યારે એમ જોવામાં આવેછે કે અમુક માણસ બીજાના દ્વેષ કરે છે ત્યારે એ વસ્તુ સ્પષ્ટ જોવામાં આવે છે કે, એનેા કાઇ વસ્તુ ઉપર રાગ છે અને એ એના રાગને આડે પેલેા માજીસ આવે છે. અને તેને લીધે જ એ દ્વેષ કરે છે, સારાંશ દ્વેષના મૂળમાં રાગ એ જ મુખ્ય કારણ હેાય છે. એટલે રાગ, દ્વેષ હોય ત્યારે જ દૂધ જન્મે છે,
જગતમાં એવો અનંત વસ્તુએ છે કે જેતી આણુને જરૂર હાતી નથી, એકાદ વસ્તુ તરફ્ જ્યારે મુનુષ્યને આતુરતાથી આકર્ષાય છે, અને તેને માટે પડાપડી કરે છે, ત્યારે તેની એ કૃતિ તરફ આપણે
For Private And Personal Use Only
