________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અષ્ટકર્મ-શાન સ્વરૂપ ઉદયમાં આવે. આયુના ઉદયે અવશ્ય ગતિ-જાત્યાદિકને ઉદય હોય એટલે નામકર્મ અને નામ હોય ત્યાં ગોત્ર અવશ્યભાવી હોવાથી પછી ગોત્ર, ઊંચ-નીચ ગેત્રના ઉદયે દાનલાભાદિકનો ઉદય-વિનાશ થાય તેથી છેલ્લું અંતરાય કર્મ.
જ્ઞાનસ્વરૂપ-મતિ, શ્રત, અવધિ, મન પયોવ અને કેવળ નામે જ્ઞાન પાંચ પ્રકારે છે (૧) ઇંદ્રિય અને મનવડે કરીને માનીએ–જાણીએ અથવા તો સન્મુખ રહેલ નિયત પદાર્થને જે જણાવે તે મતિજ્ઞાન (૨) સાંભળવાથી વા સિદ્ધાંત વાંચવાથી પ્રાપ્ત થાય તે શ્રુતજ્ઞાન (૩) મર્યાદા પ્રમાણે રૂપીદ્રવ્યનું જાણવું તે અવધિ (૪) મનચિંતિત અથનું જાણવું તે મન:પર્યવજ્ઞાન (૫) અખંડપણે લે કાલકનું તથા રૂપી અરૂપી સર્વ દ્રવ્યનું તથા જીવાજીવના સર્વ પર્યાનું સમકાળે જાણવું તે કેવળજ્ઞાન. તેમાંના પહેલાં બે પરોક્ષ અને પાછળના ત્રણ આત્માને પ્રત્યક્ષ હોય છે. નીચે મુજબ મતિજ્ઞાનના ૨૮ ભેદ પડે છે -(1) ઇંદ્રિને વિષયપ્રાપ્ત પદાર્થનું અવ્યક્તપણે જાણવું તે વ્યંજનાવગ્રહ. એ મન તથા ચક્ષુ વિના બાકીની ચાર ઇદ્રિને હોય છે કારણ કે મન તથા ચક્ષુ ઇકિય પુગળને ફરસ્યા વગર વિષય જાણે શકે છે. (૨) ઇદ્રિય તથા મનને વિષયપ્રાપ્ત પદાર્થનું સામાન્યપણે જાણવું તે અર્થાવગ્રહ (૩) એ શું હશે ? એવું વિચારવું તે ઈહા (૪) તેહનું નિરધારવું તે અપાય. (૫) તે ધારી રાખવું તે ધારણ. આમ ક્રમાંક બેથી પાંચ સુધીના ચારે કરણ પાંચ ઇંદ્રિય તથા છઠ્ઠા મનને હોય એટલે ભેદ ૨૪. તેમાં પ્રથમના ચાર મેળવતાં કુલ અઠાવીશ. એ કૃતનિશ્ચિત મતિજ્ઞાનના ભેદ થયા. તેવું જ અશ્રતનિશ્ચિત મતિજ્ઞાન છે તે પ્રાયે કરીને શ્રુતના અભ્યાસ વિના સહેજે જ વિશિષ્ટ પશમને વશે મતિ ઉપજે તે તેના ચાર પ્રકાર-હેજે પિતાની મેળે જ ઉપજે તે ઓત્પાતિકી બુદ્ધિ ૧) ગુરુને વિનય શુષા-સેવા કરતાં આવે તે વૈનાયિકી (૨) કર્મ (અભ્યાસ) કરતાં કરતાં ઉપજે તે કામિકી (૩) પરિણામ તે દીર્ઘકાળનું-પૂર્વાપર અર્થનું-અવલોકન તે પારિણમી કે દીઘ કાલિકી બુદ્ધિ (૪) અવિસ્મૃતિ-નિર્ધારિત વસ્તુને કંઈ પણ ફેરફાર વિના તેજ સ્વરૂપે ધારી રાખવી તે. (૨) મૃતિ-નિર્ધારિત વસ્તુને અર્થ માત્ર ધારી રાખવી તે. (૩) વાસના-સંખ્યાત અસંખ્યાત કાળ સુધી ભવાંતરે ધારી રખાય તે. જાતિસ્મરણજ્ઞાન એ વાચનાને એક પ્રકાર છે; અને એ ત્રણે ભેદનો સમાવેશ ધારણમાં થાય છે. સમાજ માટે ઉદાહરણ-કઈ પુરુષે અવ્યકત શબ્દ સાંભળ્યા તે વેળા ભાષાના પુદ્ગળ તેના કર્ણમાં પેસી શ્રોત્ર ઇંદ્રિયને ફરસ્યા, તેથી અતિઅવ્યક્તપણે થયું જે જ્ઞાન એ શ્રોત્રઈદ્રિયને
For Private And Personal Use Only
