Atmanand Prakash Pustak 033 Ank 09

Author(s): Jain Atmanand Sabha Bhavnagar
Publisher: Jain Atmanand Sabha Bhavnagar

Page 11

. • માયકોમ
- નવા
ન
કારા
©© :સત્ય જ્ઞાનનું રહસ્ય.
.ગતાંક પુષ્ટ ૧૯૫ થી શરૂ થનાર સ્વપ્નના પ્રાણીઓ અચેતન છે, તેમની તુલના મનુષ્ય સાથે ન થઈ શકે એ મંતવ્યને પુરસ્કાર કરનારને એક રીતે પ્રત્યુત્તર આપવાનો રહે છે. અન્ય મનુષ્યના ભાવો સંબંધી એક મનુષ્ય અજાણ હોય છે તે જ પ્રમાણે સ્વપ્નમાં દ્રશ્યમાન થતા પ્રાણીઓના ભાવ આદિ સંબંધી સ્વપ્નદ્રષ્ટા અજાણ પણ હોય એવી દલીલ કેટલાક મનુષ્ય કરે છે. આ દલીલ એવી છે જેથી ગમે તેટલા ખુલાસા કર્યા છતાં ચિત્તનું સમાધાન ન જ થાય. ખરી વાત એ છે કે, આપણું ચિત્તની ભિન્નતાને કારણે બીજા મનુષ્યની ચેતના યુક્ત સ્થિતિથી આપણે અજાણ પણ હોઈએ અને એ રીતે આપણને તેમના ભાવે આદિનું જ્ઞાન ન પણ હોય. સ્વપ્નના પ્રાણુઓ આપણા વિચારોનાં સ્વરૂપ માત્ર છે. મનુષ્યની શક્તિ સામાન્ય હોય ત્યાં સુધી તેનાથી બીજાના મનોભાવ જાણવા એ સર્વચા અશક્ય છે. સામાન્ય મનુષ્યથી કે અજ્ઞાત અને અસામાન્ય મનુષ્ય આદિના વિચાર કઈ કાળે પણ ન જાણી શકાય. વિચારનાં સ્વરૂપ માત્રમાં બુદ્ધિ, સ્મૃતિ આદિને આવિર્ભાવ નથી હોતું. બુદ્ધિ, સમૃતિ અને અન્વીક્ષણ શક્તિ મનુષ્યમાં જ રહેલ છે. મનુષ્ય એક વિચાર માત્ર નથી. મનુષ્ય સ્વપ્ન કે કલ્પનાના પ્રાણીથી સાવ નિરાળો છે.
સ્વપ્નના પ્રાણીઓ કે કાદ્રપનિક આભાસમાં ચેતના છે એમ માયાવાદથી સિદ્ધ ન થાય ત્યાં સુધી સ્વપ્નની ઉપમા ઉપર આધાર રાખવે એ યુક્ત નથી. આત્મા એ ચેતના-યુક્ત સત્ય તત્ત્વનું પરાવર્તન છે એમ જેઓ કહે છે તેઓ આત્મામાં ચેતનનાં અસ્તિત્વના સંબંધમાં યથાર્થ સમાધાન નથી કરી શકતા. પરાવૃત્ત થયેલ પ્રતિબિંબમાં ચેતનાની સંભાવના કદાપિ શક્ય નથી. દરેક મનુષ્યમાં ચેતના છે, દરેક મનુષ્યને મનભાવ પણ હોય છે એ જોતાં સત્ય તત્વ અને તેના પરાવર્તન-સ્વરૂપમાં શું ફેર છે એ પ્રશ્ન ખાસ ઉપસ્થિત થાય છે. સત્ય તત્વ અને તેના પરાવર્તન સ્વરૂપમાં પ્રમાણુની દૃષ્ટિએ ભેદ હોય તો ચાલી શકે. એ ભેદ સ્વરૂપ કે ગુણની દ્રષ્ટિએ હોય તે ચેતનાનું સ્વરૂપ એક જ પ્રકારનું કેમ છે ? અન્ય ચેતનાનાં અસ્તિત્વનું કોઈ પણ પ્રમાણુ કેમ ઉપલબ્ધ નથી? એ મુદો વિચારણીય થઈ પડે છે. બન્નેના લક્ષણમાં