________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
છે. લક્ષ્ય ઉપરથી આપણું ધ્યાન હઠાવવા માટે તે પિતાથી બને તેટલે પ્રયત્ન કરે છે. જ્યારે આપણે તેની ગતિનું એક વખત નિરીક્ષણ કરવા લાગશું ત્યારે તે ચોરની માફક છુપાવા લાગશે અને પછી આપણને આપ-ગ્રત નહિ કરે.
મન સંકલ્પ-વિકલ્પાત્મક છે. જ્યારે તે બુદ્ધિના નિર્ણયને કન્દ્રિયોની પાસે સંપાદન માટે પ્રેરિત કરે છે ત્યારે તે વ્યાકરણાત્મક બની જાય છે.
દ્રશ્ય માનસિક અવિદ્યાનું પ્રતિરૂપ છે. બહાર કેવળ પ્રકાશ છે. બહાર કેવળ કંપન છે, પરંતુ મન જ તેને રંગ અને રૂપ આપે છે.
ઈન્દ્રિયની સાથે તુલના કરવામાં આવે છે ત્યારે મન ચૈતન્ય માલુમ પડે છે, પરંતુ જયારે તેની તુલના બુદ્ધિની સાથે કરવામાં આવે છે ત્યારે તે જડ થઈ જાય છે, સાંખ્યતત્ત્વ પ્રમાણે બુદ્ધિમાં ઈરછા તથા ચેતના મિશ્રિત છે.
શમ તથા દમના અભ્યાસવડે મનની ઉપરતિ થાય છે. મનને બાહ્ય વિષયમાં ન જવા દેવું એજ શમ છે. વિવેકદ્વારા વાસનાને ત્યાગ કરવો એ શમ છે. દમ એ ઈન્દ્રિયેનો નિગ્રહ છે. મનની શાન્તિને માટે શમ તથા દમ બને આવશ્યક છે. દમ ઈન્દ્રિયોને કુંઠિત કરી દે છે. જે ઇન્દ્રિયો તીણ-તીવ્ર હોય છે તે તેઓ બળાત્કારે સાધકના મનને પણ સમુદ્રમાં પવનને જબરજસ્ત ઝપાટે વહાણને ઘસરી જાય છે તેમ લઈ જઈ શકે છે.
ઈન્દ્રિયો કેવળ દમવડે જ પુરેપુરી વશ નથી થઈ શકતી. મનની સહાયતાથી-માનસિક વિચારે દ્વારા જ તેઓ પુરેપુરી વશ કરી શકાય છે.
મન મુખ્ય સેનાપતિ છે. તેના અનુશારાનમાં ઇંદ્રિયો સનિક છે.
જે મનને સંબંધ ન હોય તે ઈન્દ્રિયે એકલી કશું પણ નથી કરી શકતી. જ્યારે તમે કઈ સરસ પુસ્તકના અધ્યયનમાં તલલીન થઈ જાઓ છો ત્યારે તમારે મિત્ર તમને ખૂબ મોટેથી બોલાવે તે પણ તમે નથી સાંભળતા–તમને એટલી પણ ખબર નથી રહેતી કે ઘડી આળમાં પાંચ વાગ્યા છે. આ તે પ્રત્યેક મનુષ્યને પ્રત્યક્ષ અનુભવ છે. મન તે વખતે દૂર હતું. શ્રવણેન્દ્રિયની સાથે એનો સંબંધ નહોતે. નિંદ્રામાં પણ આંખે ખુલ્લી રહી શકે છે, પણ કશું જોતી નથી, કેમકે મન ત્યાં નથી રહેતું.
તમે કઈ વખત એકલી ડાબી આંખે જ જોઈ શકે છે. તમે કઈ વખત એક જ કાને સાંભળી શકે છે. તમારા હમેશના અનુભવમાં આ વાતનું નિરીક્ષણ કરજે.
કષાય એ સૂથમ પ્રભાવ છે જે ગદ્વારા મનમાં ઉત્પન્ન થાય છે અને
For Private And Personal Use Only
