________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
મનનું રહસ્ય અને તેનું નિયંત્રણ.
૨૪૪ ત્યાં જ સફલ થતાં સુધી પડયો રહે છે તથા સમાધિમાંથી મનને ખેંચ્યા કરે છે. ધ્યાનનું આ એક મહાન વિધ્ર છે, તે સાધકને સમાધિનિષ્ઠામાં પ્રવેશ કરવા નથી દેતે. તે ભેગવેલા ભેગેની સૂક્ષમ સ્મૃતિને જાગૃત કરે છે. પારિભાષિક શબ્દ સંસ્કારને એ અર્થ છે. સંસ્કારથી વાસના ઉત્પન્ન થાય છે. સંસ્કાર કારણું છે અને વાસના એનું કાર્ય છે.
કષાયનો અર્થ રંગ થાય છે. રાગ, દ્વેષ, તથા મેહ એ ત્રણ મનના કષાય અથવા રંગ છે. ઉચ્ચ ભાવનાની સાથોસાથ સતત્ વિવેક એ કષાયરૂપી દુઃસાધ્ય રોગની અચુક ઔષધિ છે.
- જ્યારે ઈન્દ્રિયે પિતાના વિષયથી વિરામ લે છે ત્યારે જ તેઓ મનસ્વરૂપ થઇ જાય છે. ઈન્દ્રિયે મનમાં સમાઈ શકે છે, એ પ્રત્યાહાર કહેવાય છે.
મન જ મનુષ્યને ધનવાન બનાવે છે. કામનાઓથી મનુષ્ય ગરીબમાં ગરીબ બને છે. કામના વગરને પુરૂષ સંસારમાં સૌથી વધારે ધનવાન છે. કામના મનની એક એવી દશા છે કે જે શાન્તિને વિરોધ કરનારી છે.
પિતાના આત્માને શરીર માની લેવાની ભ્રમાત્મક કલ્પના જ બધા અનર્થોનું ભૂલ છે. ભ્રામક વિચારો દ્વારા મનુષ્ય શરીરની સાથે અભેદ જ્ઞાન રાખે છે; દેહાધ્યાસનું એ જ રહસ્ય છે. મનુષ્યને શરીર ઉપર જે મેહ થાય છે તેનું નામ અભિમાન છે, જેને લઈને “મમતા” અર્થાત્ મારાપણું ઉત્પન્ન થાય છે. મનુષ્ય પોતાના સ્ત્રી, પુત્ર, ગૃહ વિગેરેની સાથે આત્મીયતા તાદાઓ સ્થાપિત કરે છે. એ તાદાઓ અથવા મેહ જ બંધન, વિપત્તિ તથા દુઃખનું કારણ બને છે. યુરોપીય મહાયુદ્ધમાં લાખો મનુષ્ય મરી ગયા; પરંતુ આપણી આંખોમાં આંસુ નહોતા આવ્યા. એનું શું કારણ? એનું કારણ એ કે તેના પ્રત્યે આપણું હૃદયમાં મેહ અથવા તાદામ્યનો ભાવ નહોતો. પરંતુ જ્યારે આપણું પિતાનું કોઈ આપ્તજન મરી જાય છે ત્યારે આપણે મેહને લઈને આત થઈ રિોવા લાગીયે છીએ. “મારૂં' એ શબ્દ મનમાં આશ્ચર્યકારક પ્રભાવ ઉત્પન્ન કરે છે. “ઘોડે મરી ગયો છે ” અને “મારે ઘડે મરી ગયો છે” એ બને વાકયો સાંભળવાથી મનમાં જે પ્રભાવ થાય છે તેની વિભિન્નતા ઉપર ધ્યાન આપવાથી આ વાત સહજ સમજી શકાય એવી છે.
મનુષ્ય વૃદ્ધાવસ્થા પ્રાપ્ત કરે છે અને તેના માથાના વાળ સફેત બની જાય છે, પણ તેનું મન હમેશાં તરૂણ જ રહે છે. તેની શકિત ક્ષીણ થઈ શકે છે, પણ તેની પ્રવૃત્તિ તે એ વખતે પણ એવી ને એવી જ રહે છે.
ઈશ્વરસૃષ્ટિ કેઈને પણ વિપત્તિમાં નથી નાખતી. એ તે મનની વાસના છે કે જે વિષયની તરફ ખેંચી જાય છે અને બંધનમાં નાંખે છે. તેથી શુદ્ધ સંકલ્પ જ ગ્રાહ્ય છે, વાસના નહિ.
For Private And Personal Use Only
