________________
૧. જન્મ અને બાલ્યાવસ્થા
બંગાળ પ્રાંતમાં ત્રિપુરા જિલ્લો અને ખેડા નામે ગામ, ત્યાં બિપિનચંદ્ર ભટ્ટાચાર્ય અને મોક્ષદાસુંદરી નામનું આદર્શ દામ્પત્યજીવન યાપન કરતું એક મધ્યમ વર્ગનું કુટુંબ, તેમાં બીજું સંતાન તે નિર્મળા.
આ દીકરીનો જન્મ થયો બંગાળી સંવત ૧૩૦૩ના વૈશાખ મહિનાની ૧૯મી તિથિએ, ગુરુવારે રાત્રે ત્રણ વાગ્યે. એનું નામ નિર્મળા, પણ બધાં તેને નિરી કહીને જ બોલાવતાં. તેનાં માતાપિતાને આઠ સંતાનો થયાં, પણ જીવ્યાં માત્ર ચાર, તે સૌમાં નિર્મળા મોટી. બીજાં સંતાનોનાં નામ હતાં – સુબાલા, હેમલતા અને સૌથી નાનો ભાઈ માખન.
નિરી - નિર્મળાસુંદરીના જન્મ પહેલાં તેની માતાને સ્વપ્નમાં અનેક દેવદેવીઓની મૂર્તિઓ દેખાતી. નિરીના જન્મ પછી પણ આ સ્વપ્નદર્શન થતાં રહ્યાં. આશ્ચર્ય તો એ હતું કે, જન્મ વખતે એ કન્યા રડવાને બદલે હસતી રહી! પાછળથી એમણે પોતે જ કહ્યું હતું કે, “રડે શું કામ? હું તો તે વખતે ખપરડાની ફાટમાંથી આમ્ર વૃક્ષને જોતી હતી!'' પહેલી દીકરી જીવી નહોતી એટલે સગાંસંબંધીઓના દિલમાં શંકા પેઠી કે આ દીકરી પણ કદાચ ગુમાવી બેસીશું, એટલે જન્મી એવી એને નવડાવીને ઘરઆંગણે તુલસીક્યારે, ભોંય ઉપર લોટાવી (ગબડાવી) આવ્યા. પ્રાર્થના કરી કે, ““આ દીકરીની રક્ષા કરજે, એ લાંબુ જીવજો.'' ત્યારે કોને ખબર હતી કે, એ દીકરી અનેક જણની રક્ષા કરે એવી સમર્થ થવાની છે. અનેક જણની “મા” થવાની છે અને પછી તો
