________________ આગમસૂત્ર 5, અંગસૂત્ર 5 “ભગવતીસૂત્ર ભાગ-૧ શતક-૧૧, ઉદ્દેશો-૧૦ ‘લોક' સૂત્ર-૫૧૦ રાજગૃહનગરમાં ગૌતમસ્વામીએ યાવતુ આ પ્રમાણે કહ્યું - ભગવનું ! લોક કેટલા ભેદ છે ? ગૌતમ ! લોકના ચાર ભેદછે - દ્રવ્યલોક, ક્ષેત્રલોક, કાળલોક, ભાવલોક. ભગવન્! ક્ષેત્રલોક કેટલા ભેદે છે ? ગૌતમ ! ક્ષેત્રલોક ત્રણ ભેદે છે. અધોલોક ક્ષેત્રલોક, તિર્થાલોક ક્ષેત્રલોક, ઉર્ધ્વલોક ક્ષેત્રલોક. ભગવન્! અધોલોક ક્ષેત્રલોક કેટલા ભેદે છે ? ગૌતમ ! સાત ભેદે છે - રત્નપ્રભા પૃથ્વી અધોલોક ક્ષેત્રલોક યાવત્ અધઃસપ્તમી પૃથ્વી અધોલોક ક્ષેત્રલોક. ભગવન્! તિર્થાલોક ક્ષેત્રલોક કેટલા ભેદે છે ? ગૌતમ ! અસંખ્યાત ભેદે છે. જંબુદ્વીપ તિર્થાલોક ક્ષેત્રલોક યાવત્ સ્વયંભૂરમણ સમુદ્ર તિછલોક ક્ષેત્રલોક. ભગવન્! ઉર્ધ્વલોક ક્ષેત્રલોક કેટલા ભેદે છે? ગૌતમ ! પંદર ભેદે - સૌધર્મ કલ્પ ઉર્વીલોક ક્ષેત્રલોક યાવત્ અશ્રુત ઉર્ધ્વલોક ક્ષેત્રલોક, રૈવેયક વિમાન ઉર્ધ્વલોક ક્ષેત્રલોક, અનુત્તરવિમાને૦, ઇષબાભારાપૃથ્વી ભગવન્! અધોલોક ક્ષેત્રલોક કયા સંસ્થાને સંસ્થિત છે? ગૌતમ! ત્રપા આકારે. ભગવદ્ ! તિર્થાલોક ક્ષેત્રલોક કયા આકારે રહેલ છે ? ગૌતમ ! ઝલ્લરી આકારે છે. ભગવદ્ ! ઉર્ધ્વલોક ક્ષેત્રલોક પૃચ્છા. ઉર્ધ્વમૃદંગાકારે રહેલ છે. ભગવન્! લોક કયા આકારે રહેલ છે ? ગૌતમ ! સુપ્રતિષ્ઠક આકારે છે. નીચે વિસ્તીર્ણ, વચ્ચે સંક્ષિપ્ત, જેમ શતક-૭ના ઉદ્દેશા-૧માં કહ્યું તેમ યાવતુ અંત કરે છે. ભગવન્! અલોક કયા આકારે છે? ગૌતમ ! પોલા ગોળાના આકારે છે. ભગવન્! અધોલોક ક્ષેત્રલોકમાં શું જીવ છે, જીવદેશ છે, જીવપ્રદેશ છે ? ગૌતમ ! જેમ ઐન્દ્રી દિશામાં કહ્યું, તેમ અદ્ધા સમય સુધી સંપૂર્ણ કહેવું. ભગવન્! તિર્થાલોક ક્ષેત્રલોકમાં શું જીવ આદિ છે ? એ જ પ્રમાણે કહેવું. એ રીતે ઉર્ધ્વલોક ક્ષેત્રલોકમાં પણ કહેવું. વિશેષ એ કે - અરૂપી અજીવ છ ભેદે છે, અદ્ધા સમય નથી. ભગવન્! લોકમાં જીવો છે ? જેમ બીજા શતકમાં, અતિ ઉદ્દેશકમાં લોકાકાશમાં કહ્યું, તેમ કહેવું. વિશેષ આ - અરૂપીના સાતે ભેદ કહેવા યાવત્ અધર્માસ્તિકાયના પ્રદેશો છે, આકાશાસ્તિકાય નથી, આકાશાસ્તિકાયના દેશ, પ્રદેશ, અદ્ધા સમય. બાકી પૂર્વવત્ જાણવું. ભગવદ્ ! અલોકમાં શું જીવા. જેમ અસ્તિકાય ઉદ્દેશકમાં અલોકાકાશમાં કહ્યું, તેમ સંપૂર્ણ કહેવું. યાવત્ અનંતભાગ ન્યૂન. ભગવન્! અધોલોક ક્ષેત્રલોકમાં એક આકાશ પ્રદેશમાં શું જીવ, જીવદેશ, જીવપ્રદેશ, અજીવ, અજીવદેશ, અજીવ પ્રદેશ છે ? ગૌતમ ! જીવ નથી, જીવ દેશ, જીવપ્રદેશ છે. અજીવ છે, અજીવદેશ છે, અજીવપ્રદેશ છે. જે જીવ દેશો છે તે 1. નિયમા એકેન્દ્રિય દેશો છે, અથવા 2. એકેન્દ્રિય દેશો અને બેઇન્દ્રિય દેશ છે. 3. અથવા એકેન્દ્રિય દેશો, બેઇન્દ્રિય દેશો છે. એ પ્રમાણે મધ્યમ ભંગને છોડીને યાવત્ અથવા 1. એકેન્દ્રિય દેશો અને અનિષ્ક્રિય દેશોએ જે જીવ પ્રદેશો છે, તે નિયમાં એકેન્દ્રિય પ્રદેશો છે, અથવા 2. એકેન્દ્રિય પ્રદેશો અને બેઇન્દ્રિય પ્રદેશો, 3. અથવા એકેન્દ્રિયપ્રદેશો અને બેઇન્દ્રિયોના પ્રદેશો, એ પ્રમાણે પ્રથમ ભંગ છોડીને યાવતુ પંચેન્દ્રિય અનિન્દ્રિયોમાં ત્રણ ભંગ કહેવા. જે અજીવો છે, તે બે ભેદે છે- રૂપી, અરૂપી. રૂપી પૂર્વવતુ. અરૂપી અજીવ પાંચ ભેદે છે- ૧.નોધર્માસ્તિકાય, 2. ધર્માસ્તિકાયના દેશ, 3. ધર્માસ્તિકાયના પ્રદેશ, એ રીતે 3-4. અધર્માસ્તિકાયના દેશ અને પ્રદેશ. 5. અદ્ધા સમય. મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “ભગવતી)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 222
