________________ આગમસૂત્ર 5, અંગસૂત્ર 5, “ભગવતીસૂત્ર ભાગ-૧' સુદર્શન ! કાળ ચાર ભેદે છે –પ્રમાણકાળ, યથાનિવૃત્તિકાળ, મરણકાળ, અદ્ધાકાળ. તે પ્રમાણ કાળ શું છે ? બે ભેદે છે - દિવસ પ્રમાણકાળ અને રાત્રિ પ્રમાણકાળ. ચાર પ્રહરનો દિવસ હોય, ચાર પ્રહરની રાત્રિ હોય છે.દિવસ-રાત્રિની પોરસી ઉત્કૃષ્ટ સાડા 4 મુહુર્ત અને જઘન્ય 3 મુહૂર્તની થાય છે. સૂત્ર-પ૧૫ ભગવદ્ ! જ્યારે ઉત્કૃષ્ટી સાડાચાર મુહૂર્તની દિવસની કે રાત્રિની પોરિસી હોય, ત્યારે મુહૂર્તના કેટલા ભાગ ઘટતા-ઘટતા જઘન્ય ત્રણ મુહૂર્તના દિવસ અને રાત્રિની પૌરુષી થાય છે? અને જ્યારે દિવસ અને રાત્રિની પોરિસી જઘન્ય ત્રણ મુહૂર્તની હોય, ત્યારે મુહૂર્તના કેટલા ભાગ વધતા વધતા ઉત્કૃષ્ટ સાડા ચાર મુહૂર્તની પોરિસી થાય? હે સુદર્શન! જ્યારે ઉત્કૃષ્ટી સાડાચાર મુહૂર્તની દિવસ કે રાત્રિની પોરિસી હોય ત્યારે મુહૂર્તનો ૧૨૨મો ભાગ ઘટતા ઘટતા જઘન્યા ત્રણ મુહૂર્તની પોરિસી થાય અને જઘન્યા ત્રણ મુહૂર્તની પોરિસી હોય ત્યારે મુહૂર્તનો ૧૨૨મો ભાગ વધતા-વધતા ઉત્કૃષ્ટી સાડા ચાર મુહર્તની દિવસ કે રાત્રિની પોરિસી થાય છે. ભગવન ! દિવસ અને રાત્રિની ઉત્કૃષ્ટી સાડા ચાર મુહુર્તની પોરિસી ક્યારે હોય અને જઘન્યા ત્રણ મુહુર્તની પોરિસી ક્યારે હોય? હે સુદર્શન ! જ્યારે ઉત્કૃષ્ટ 18 મુહૂર્તનો દિવસ હોય અને જઘન્યા બાર મુહૂર્તની રાત્રિ હોય, ત્યારે ઉત્કૃષ્ટી સાડા ચાર મુહૂર્તની દિવસની અને જઘન્યા ત્રણ મુહૂર્તની રાત્રિ પોરિસી હોય છે. જ્યારે ઉત્કૃષ્ટી 18 મુહૂર્તની રાત્રિ અને જઘન્ય બાર મુહૂર્તનો દિવસ હોય છે, ત્યારે ઉત્કૃષ્ટી સાડા ચાર મુહૂર્તની રાત્રિ પોરિસી હોય છે અને જઘન્યા ત્રણ મુહૂર્તની દિવસની પોરિસી હોય છે. ભગવદ્ ! ઉત્કૃષ્ટ અઢાર મુહૂર્તનો દિવસ ક્યારે હોય છે ? જઘન્યા બાર મુહૂર્તની રાત્રિ ક્યારે હોય છે ? અથવા, ઉત્કૃષ્ટી અઢાર મુહૂર્તની રાત્રિ ક્યારે હોય છે અને જઘન્ય બાર મુહૂર્તનો દિવસ ક્યારે હોય ? હે સુદર્શન ! અષાઢ પૂર્ણિમાએ ઉત્કૃષ્ટ અઢાર મુહૂર્તનો દિવસ હોય છે, જઘન્યા બાર મુહૂર્તની રાત્રિ હોય છે. પોષની પૂર્ણિમાએ ઉત્કૃષ્ટી અઢાર મુહૂર્તની રાત્રિ હોય છે, જઘન્ય બાર મુહૂર્તનો દિવસ હોય છે. ભગવન્! દિવસ અને રાત્રિ સમાન પણ હોય છે ? હા, હોય છે. ભગવન્! દિવસ અને રાત્રિ ક્યારે સમાન હોય છે ? હે સુદર્શન ! ચૈત્ર અને આસોની પૂનમે આ દિવસ અને રાત્રિ બંને સમાન જ હોય છે. પંદર મુહૂર્તનો દિવસ અને પંદર મુહૂર્તની રાત્રિ હોય છે અને દિવસ તથા રાત્રિની પોણા ચાર મુહૂર્તની પોરિસી હોય. ... આ પ્રમાણકાળ કહ્યો. સૂત્ર-૫૧૬, 517 516. તે યથાનિવૃત્તિકાળ શું છે ? યથાનિવૃત્તિકાળ - જે કોઈ નૈરયિક, તિર્યંચયોનિક, મનુષ્ય અથવા દેવ વડે જેવા પ્રકારનું આયુ કર્મ. બાંધેલ હોય, તેનું પાલન કરવું. તે યથાનિવૃત્તિકાળ છે. તે મરણકાળ શું છે? શરીરથી જીવનું કે જીવથી શરીરનું પ્રથકુ થવાનો કાળ. તે મરણકાળ છે. તે અદ્ધાકાળ શું છે ? અદ્ધાકાળ અનેક પ્રકારે કહ્યો છે. તે સમયપ્રમાણ, આવલિકા પ્રમાણ યાવત્ ઉત્સર્પિણી પ્રમાણ છે. હે સુદર્શન! જેનું બે ભાગમાં છેદન ન થઈ શકે તે સમય છે. કેમ કે તે સમય સમયાર્થતાથી અસંખ્યાત સમયોનો સમુદાય સમિતિ સભાગતાથી તે એક આવલિકા. સંખ્યાત આવલિકાથી જેમ “શાલિ ઉદ્દેશકમાં કહ્યું તેમ થાવત્ એક સાગરોપમનું પરિમાણ થાય છે. હે ભગવન્ ! આ પલ્યોપમ, સાગરોપમનું શું પ્રયોજન છે ? સુદર્શન ! આ પલ્યોપમ, સાગરોપમ વડે નૈરયિક, તિર્યંચ યોનિક, મનુષ્ય અને દેવોનું આયુષ્ય મપાય છે. 517. ભગવન્! નૈરયિકોની કેટલી કાલ સ્થિતિ કહી છે ? સુદર્શન ! અહીં સંપૂર્ણ સ્થિતિ પદ કહેવું યાવતું અજઘન્ય અનુત્કૃષ્ટ 33 સાગરોપમ સ્થિતિ કહેલી છે. સૂત્ર-પ૧૮ થી 220 518. ભગવન્! શું આ પલ્યોપમ, સાગરોપમની સ્થિતિનો ક્ષય કે અપચય થાય છે ? હા થાય છે. ભગવદ્ ! મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “ભગવતી)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 225
