________________
લીંબુ
લીંબુ એ ખાટું ફળ હાવા છતાં બહુ ગુણ કારી અને ઉપયાગી છે. લીંબુ ખાટુ, વાયુને હરનાર, અગ્નિને પ્રદીપ્ત કરનાર, પાચક, રુધિ ઉપજાવનાર અને કૃમિને મટાડનાર છે. તે વાત, પિત્ત, કફ્ તથા મૂળવાળાને પણ હિતકારી છે. તરસ તથા ઊલટીને પણ મટાડે છે.
વર્ષા અને શરદમાં ભેજવાળા હવામાનથી ખારાકને પચાવનાર ખાટા પાચકરસ પાતળા પડી જાય છે ત્યારે મંદાગ્નિ, અજીર્ણ, ગૅસ, ઝાડા અને ભરડા જેવાં દદો થાય છે, જેથી આ રેગા દૂર • કરવા માટે વર્ષા અને શરદમાં લીંબુના છૂટથી ઉપયોગ કરવા જોઇએ.
ત્રણે દોષ ઉપર, મંદાગ્નિ, ક્ષય તથ વાયુ સંબધી રોગથી પીડાયેલાઓને, ઝેરથી વિદ્વ થયેલાએને, ઝાડાની કબજિયાતવાળાઓને તથા કૈં લેરાવાળાઓને લીંબુ અવશ્ય આપવું એવી મુનિએ ની ભલામણ છે. આ ઉપરથી લખુનું સેવન કેટલું બધું ઉપયાગી અને લાભદાયક છે તે સમજાઇ જશે.
અણુ, કોલેરા, ગૅસ, ઉધરસ, દમ, મલેરિયા ઊલટી, કબજિયાત, ખસ, દાદર, ખર ́વું, ઊંદરી, કાનના ચસકા, પાયેારિયા (દાંતના પગ ), ખરેાળ, કમળા, પાંડુ, આંખના રાગ વગેરે ઉપર લીંમ્મુ ધણુ જ લાભપ્રદ નીવડે છે. લીંમ્મુના રસનુ તથા સાકરનુ શરબત બનાવીને લેવાથી પિત્ત તથા દાહનુ' શમન થાય છે અને માંમાં રુચિ પેદા થાય છે. લી.ની છાલના કાલસાનું ચૂર્ણ એક વાલ જેટલું મધ સાથે એકબે વખત આપવાથી ગમે તે પ્રકારની ઊલટી અધ થાય છે. સગર્ભાની ઊલટીના પ્રસંગ પણ લીંબુના રસ મીઠા કે સાકર સાથે અાપવાથી રાહત મળે છે. બીજી રીતે ન બને તેા લીંબુના જમી વખતે દાળશાકમાં નિચેાવીને ઉપયાગ કરવા. પા મનની દૃષ્ટિએ બહુ લાભપ્રદ થશે.
સામાન્ય રીતે જેનું પાચન મ પડેલુ હાય છે તેને વાયુ તથા શરદીની તકલીફ મે2 ભાગે હાય છે. પાચન મ પડે એટલે ખારાક અરેાબર પચે નહિ અને પરિણામે શરીરમાં લેાહી ભરાય નહિ. આથી શરીર કૃશ બની નબળુ પડે છે અને પછી ખીજા અનેક ઉપદ્રવ પેદા થાય છે. કબજિયાત, ખાંસી, ઊલટી, અતિસાર, મરડા, ગૅસ વગેરે પણ થાય છે. આ બધા ઉપદ્રવા લીંબુનું સેવન અને સમજપૂર્ણાંકના આહારવિહારથી દૂર થાય છે.
શ્રી ‘ પીયૂષપાણિ’
એકલું લીંબુ ગરમી કે શરદી કરે છે, એમ માનવું બરાબર નથી. ઊલટું, સાકર સાથે સેવન કરેલા લીજીના રસ ગરમી-દાહ કે પિત્તને મટાડે છે અને એકાદ વાલ જેટલા સાડા બાય-કા (સાજીનાં ફૂલ) સાથે લીંબુના રસ ગરમ પાણી સાથે લેવાથી શરદી, ઉધરસ વગેરે મટાડે છે. લોજીથી ક૬, ઉધરસ કે શરદી થવાની શંકા હાય તે। તે ખરી નથી, છતાં તેવી શ'કાવાળાએ લીંબુના રસ ગરમ પાણીમાં · એકાદ વાલ જેટલા સાડા—માય–કા નાખી લેવા. શિયાળા અને વર્ષાઋતુમાં લીંમ્મુના રસ સાથે આદુંના રસ મેળવીને લેવાથી પણ શરદીની ફરિયાદ દૂર થશે. પણ ઉનાળામાં તથા શરદ ઋતુમાં આદુના રસ લેવા હિતાવહ નથી. લીજીનું વર્ષા અને શિયાળાની ઋતુનુ અનુપાન આતા રસ અથવા સાડા—માય— કાં છે અને ઉનાળા તથા શરદઋતુનું અનુપાન સાકર છે. પણ આ અનુપાન બધાને જરૂરી છે એવું નથી. જેમને જરૂર પડે તેમણે જ રુચિ પ્રમાણે આ અનુપાન લીંબુના રસ સાથે ાજવું; બાકી લી યુનું સ`સાધારણ અનુપાન તે ગરમ પાણી અને નિમક છે.
લીંબુના રસ ખાટા હેાય છે. ખાટા રસ પાંચન કરનાર અને આંતરડાંને બળ આપનારી છે. એ જ કારણથી વૈદ્યો આંતરડાના રાગીઓને લીંબુ, ખાટી છાશ, બિજો વગેરે ખટાશવાળા પદાર્થાનું સેવન કરાવે છે. પાચક રસને સબળ બનાવવા ઉપરાંત શરીરની ગરમીને સમતાલ રાખવાનુ` અને` ઝેરેશને દૂર કરવાનું કાર્ય ખાટા રસ કરે છે; છતાં વધુ પડતા ખાટા રસ નુકસાન કરે છે તે ધ્યાનમાં રાખવા જેવુ છે.
કાઈ પણ વસ્તુની અતિશયતા નુકસાન કરનારી નીવડે છે. આ વાત ખાટા રસને પણ લાગુ પડે છે. અતિશય ખટાશનું સેવન કરવાથી પાચકપિત્ત વધી જાય છે. અને જો પાકતત્ત્વ પૂરાં ન હેાય તેા શરીરની માંસપેશીઓ અને લેાહીનુ શાણ કરે છે અને પરિણામે શરીરમાં ગરમી વધી શરીર દૂબળું પડે છે. એ રીતે શરીરમાં સ્નેહરસના નાશ થવાથી સંધા પકડાય છે. અતિશય ખટાશથી ભ્રમ, દાહ, ખરજ, ખૂજલી, રતવા, સેાજા વગેરે પણ થાય છે.
આથી આપણે ખાટા રસનેા માફકસર ઉપયેગ કરવા જોઈ એ. તેના અતિશય ઉપયાગ કરવા ધૃ નથી.
