Haimshabdanushasanam Laghunyas Sahitam

SR No.: 010659
Original Sutra Author: Hemchandracharya
Publisher: ZZZ Unknown
Total Pages: 1131
Language: Hindi, Sanskrit
Classification: Book_Devnagari
File Size: 78 MB

Page 216

श्री हेमश०
॥५८॥
द्वितीयो
त्परस्यानितेर्नकारस्य द्वित्वे चादित्वे चान्ते चानन्ते च वर्तमानस्य णो भवति परिपूर्वकस्य तु वा भवति । द्वित्वे, प्राणिणिपति । प्राणिणत् । अद्वित्वे, प्राणिति । पराणिति । अन्ते, हे माण । हे पराण | परेस्तु वा, द्वित्वे, पर्यणिणिपति । पर्यनिनिपति । पर्याणिणत् । पर्यानिनत् । अद्वित्वे, पर्यणिति । पर्यनिति । अन्ते, हे पर्यण् । हे पर्यन् । परिपूर्वकस्य द्वित्वे अन्ते च नित्यं णत्वमिच्छन्त्येके । अन्ये तु अन्तेऽनन्ते च नेच्छन् । ये तु द्वित्वे कृनेsपि पुनर्द्वित्वमिच्छन्ति तन्मतेऽपि द्वित्वे इति वचनात् द्वयोरेवाद्ययोर्णत्वं भवति न तृतीयस्य । प्राणिणिपयते प्राणिणिनिपत् । अनन्त्यस्येत्यधिकारात् अन्ते न प्राप्नोतीति अन्तवचनम् । अनितीति तिवा निर्देशो देवादिक निवृत्त्यर्थः न यलु निवृत्त्यर्थः योऽसंभवात् ॥ ८१ ॥ *हनः॥२२३॥ ८२ ॥ अदुरुपसर्गान्तः शन्दास्थाद्रपृवर्णात्परस्य हन्तेर्नकारस्य णो भवति । प्रहष्यते । पराहण्यते । निर्हण्यते । अन्तर्हण्यते । प्रहणनम् । पराहणनम् । निर्हणनम् । परिहणनम् । अन्तईणनम् । मघ्नन्ति प्राधानीत्यादौ "हनो घि' ( २-३-९४ ) इति प्रतिपेधान्न भवति । अदुरित्येव । दुईनः ||८२|| 'मि वा ||२|३|८३|| अदुरुपसर्गान्तः शब्दस्याद्रपृवर्णात्परस्य हन्तेर्नकारस्य वकारे मकारे च परे णो वा भवति । महवः । महन्वः । प्रहृमः । महन्मः । प्रहमि । प्रहन्मि । प्राह । माहव । माण्महे | मान्महे । अन्तर्दृण्वः । अन्तर्हन्न । अन्तर्हाः । अन्तर्हन्मः || ८३ ॥ 'सिनिक्षनिन्दः कृति वा ॥ २ । ३ । ८४ ॥ अदुरुपसर्गान्तः शन्दस्याद्रपृवर्णात्परस्य निसादीनां धातूनां नकारस्य कृत्प्रत्यये परे णो वा भवति । प्रणिनम् । प्रनिसनम् । प्रणिक्षणम् । प्रनिक्षणम् । प्रणिन्दनम् । प्रनिन्दनम् । कृतीति किम् । प्रणिस्ते । परिणिस्ते । प्राणिक्षति । परिणिक्षति । प्रणिन्दति । परिणिन्दति । णोपदेशत्वात् "नित्यं भवति ॥ ८४ ॥ स्वरात् ॥ २ । ३ । ८५ ।। अदुरुपसर्गान्तः शब्दस्थाद्रपूवर्णात्परस्य कृद्विपयस्य नकारस्य स्वरादुत्तरस्य णो भवति । महाणः । प्रहाणवान् । प्रहीणः । महीणवान् । परिहीणः । परिहीणवान् । प्रगुणः । प्रगुणवान् । प्रयाणम् । परियाणम् । प्रवपणम् । वचनात् । प्राणिणिपति इत्यग परे द्वित्वे कर्त्तव्ये णपशाखमसद्रष्टव्यमिति न्यायाद्विश्ये कृते णत्वम् ॥ हे प्राप् । अन्ते 'नामध्ये ' इति नलोपनिषेधात् नान्तत्वं संभवतीत्यामध्ये दर्शितम् । ननु द्विस्येऽपि कृतेऽन्तेऽपीति वचनादन्तेऽपिशब्दादनन्तेऽपि भविष्यति कि द्विवेऽपीत्यनेन । नैवम् । द्वित्वेऽपीत्यस्याभावे प्राणिणिपतीत्यत्र प्रथमनकारेऽन्तेपीत्यस्य चरितार्थश्वात् द्वितीयनकारस्य णत्व न स्यात् । दवर्गेण व्यवधानात् । अन्तेऽपीत्यत्रापिशब्दाभावे द्वित्वेऽप्यन्त एवं स्यादिति न तु प्राणिणिपतीत्यायनन्तेऽपि । ननु द्विस्वे सति अन्तस्थो नकार क सभवति । उच्यते । प्राणिते सनि प्राणिणिपन्त प्रयुङ्क्ते णिगि अल्लोपे किपि प्राणिणिपमाचष्टे निजि पुन 'अन्त्यस्वरादे.' इत्यनेन इसिति लोपे किपि हे प्राणिण इत्यादौ । आमन्त्रयत्वाच नलोपाभाव ॥ - हनः ॥ - प्रान्तीयादी एन् इयुच्यमानेऽप्येकदेशविकृतस्यानन्यत्याण्णव प्राप्नोतीत्याह - हनो घीति ॥ वमि वा ॥ पूर्वेण नित्य प्राप्ते विकल्पार्थम् ॥ - प्राहृण्वहे इत्यत्र 'आडो यमन ' इत्यात्मनेपदम् ॥ - निसनि क्ष - ॥ नित्यं भवतीति । 'अदुरुपसर्ग ' इत्यनेनेति शेष । गोपदेशत्वात् ' अदुरुपसर्ग' इत्यनेन । गतिकारकस्युक्तानामिति न्यायादविभक्तयन्तैः कृदन्तै सह प्रादीना समासे सति निमित्त निमित्तिनोरेकपदस्थत्वात् 'रपृवर्ण ' इत्यनेन वा नित्यं णव्ये प्राप्ते विकल्पार्थमिदम् ॥ - स्वरात् ॥ गतिकारकेति न्यायात् 'रपृवर्ण ' इति सिद्धमेव किन्तु प्रयायिणी परियायिगावित्यन 'वोत्तर - इति वा पाय स्यात्तनिवृत्त्यर्थमिदमारभ्यते ॥ - कृद्विपयस्येति । कृतीति विषयसप्तमीय न निमित्तसप्तमी । तस्या हि स्वरात्परस्य धातोर्नस्य कृति निमित्ते णत्वमिति सूत्रार्थ. स्यात् । न चेतदसंभ
॥५८